ХНТ бастайааннай форумун 17-с сиэссийэтигэр «Илкэн» хаһыат кэрэспэдьиэнэ, аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар Ассоциацияларын информационнай ситимнэрин 2005-2016 сс. координатора Ирина Курилова сылдьан кэллэ.
Ыспыраапка
ХНТ төрүт олохтоох омуктар дьыалаларынан дьарыктанар үс көмө уорганнаах. Мэлдьи ыытыллар (постоянный) форум – ХНТ төрүт омуктар дьыалаларынан дьарыктанар биир уоргана. Сиэссийэтэ сыл аайы Нью-Йорка ыытыллар. Эспиэрдиир мэхэньиисимнээх, ол сиэссийэтэ сыллата Женеваҕа буолар. Үһүс уорган – төрүт омуктар дьыалаларыгар анал дакылаатчыт – хайаан даҕаны юрист үөрэхтээх төрүт омук бэрэстэбиитэлэ, биэс сыл буола-буола уларыйар.
Аан дойду 7 эрэгийиэҥҥэ арахсар: Азия, Африка, Чуумпу акыйааннааҕы эрэгийиэн, Арктика, Латинскай Эмиэрикэ, Хотугу Эмиэрикэ. Илиҥҥи Европа, Закавказье уонна Арассыыйа биир туспа эрэгийиэҥҥэ киирэллэр. Ити эрэгийиэннэртэн бэрэстэбиитэллэри талаллар. Бастайааннай форумҥа 16 чилиэн киирэр, 8 киһи – бырабыыталыстыбалар, 8 киһи – төрүт омуктар бэрэстэбиитэллэрэ.
Бэрэстэбиитэллэр төрүт омуктары ХНТ структураларын кытта ситимнииллэр. Бу – уопсастыбаннай ноҕурууска. Сыл аайы Нью-Йорка мустан, дьүүллэһиилэригэр аан дойду араас муннугуттан төрүт омуктар бэрэстэбиитэллэрэ, дэлэгээттэр, учуонайдар, уопсастыбанньыктар мусталлар.
Сүрүн боппуруос – сиргэ быраап
– Төрүт омуктар тыын боппуруостара – сир. Кинилэр сиртэн хостонор саппааһынан баай сирдэргэ олороллор. Ол сирдэргэ бырамыысыланнай экспансия күүскэ баран эрэр. Онон төрүт омуктар элбэх кыһалҕаны көрсөллөр, ол иһин көмүскэнэр боппуруоһу туруорса сатыыллар. Төрүт омуктар бырааптарын туруулаһыылара туох түмүктээҕий? Ханнык кыһалҕалар баалларый? Быйылгы форум төрүт олохтоох омуктар сиргэ, сиртэн хостонор баайга, айылҕа саппаастарыгар кэлэктиибинэй бырааптарын дьүүллэһиигэ ананна.
Бүрүкүрээттии суол
– Форумҥа бырабыыталыстыбалар бэрэстэбиитэллэрин уонна төрүт омуктар официальнай дэлэгээссийэлэрин сэргэ тутулуга суох дэлэгээссийэлэр эмиэ кытталлар. Официальнай дэлэгээссийэлэр хаһан да дойдуларыгар баар сытыы кыһалҕа туһунан аһаҕастык эппэттэр. Кинилэртэн кириитикэ хаһан да суох буолар. Төрүт омуктартан сытыы кириитикэ иһилиннэҕинэ да, официальнай бэрэстэбиитэллэр ону утарсан туруохтарын сөп, кэнники ол бэрт “агрессивнай” да буолла.
Онон кэлиҥҥи форум сиэссийэлэрин уратыта – үксэ үчүгэй уопуту, ситиһиини эрэ кэпсииллэр, ону холобурдууллар. Итини көрөн, ХНТ бүрүкүрээттии суолу тутуһан эрэр дуу диэн санаа үөскүүр. Төрүт омуктар лиидэрдэрэ аһаҕастык, сытыытык этэртэн туттунар буоллулар. Кинилэри ол иһин бэйэлэрин бырабыыталыстыбалара “төбөлөрүн имэрийбэттэрэ” биллэр. Арай Канада, Эмиэрикэ индеецтэрэ, Австралия аборигеннара толлубаттар, тутулуга суохтар, сытыытык тыл этиэхтэрин сөп. Азия дойдулара эмиэ куттаналлара көстөр.
“Үтүө хартыына” эрэ
– Уопсайынан, сорох дойдулар ХНТ сүрүн «фишкатын» – аан дойдутааҕы былаһаакканы бырапагаанда сыалыгар туһаныахха сөп эбит диэн, ону туһанаары кыттар курдуктар.
РФ официальнай дэлэгээссийэтигэр эмиэ үчүгэй ситиһиилээх эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрин киллэрэ сатыыллар. Ханты Манси автономнай уокуругуттан, Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн, Ямалтан, Ненец автономнай уокуругуттан... Бу эрэгийиэннэр былаастара төрүт омуктар бырааптарын араҥаччылыыр бэлиитикэни ыытарга дьулуһаллар, онно төрүт омуктар бырамыысыланнаһы кытта сыһыаннаһыыларыгар үтүө уопут холобура баар.
Арассыыйа Федерацията аан дойдуга итинэн үтүө «хартыынаны» көрдөрөр. Ол эрээри сорох эрэгийиэннэргэ, холобур, Амыр, Кемерово уобаластарыгар уо.д.а. аҕыйах ахсааннаах омуктар бырааптара төһөлөөх кэһиллэрэ буолуой?! Камчаткаҕа, Хабаровскай кыраайга бырамыысыланнай балыктааһын бүрүүкээн, аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар балыктыыр кыахтара суох буолла.
Мин эрэгийиэннэри кытта үлэлээбит буолан, актыбыыстары үксүлэрин билэбин. Ол эрээри пуорумҥа бэйэ-бэйэбитин билбэтэҕэ-көрбөтөҕө буола сырыттыбыт. Тоҕо диэтэххэ, кинилэр «официальнай» дэлэгээссийэ бэрэстэбиитэллэрэ, миниистирдэрин, күбүрүнээтэр солбуйааччыларын кытта сылдьаллар. Биһигиттэн, тутулуга суох кыттааччылартан, туох эрэ сыстыганнаах ыарыһахтан курдук, тэйэ тутталлар. Хата, тустаах уорганнар болҕомтолоругар киириэхтэрэ дии. Дьону ити курдук куттаан кэбиспиттэр...
Саха сирин дэлэгээссийэтэ
– Арассыыйа официальнай дэлэгээссийэтигэр быйыл Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн ботуччу састаап кытынна: СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы М.Д. Гуляев, үөрэх миниистирин солбуйааччы Ф.В. Габышева, спикер А.Н. Жирков.
М.Д. Гуляев өрөспүүбүлүкэҕэ төрүт омуктарга сыһыаннаан ыытыллар уопсай бэлиитикэ, сокуоннар, биһиэхэ эрэ баар этнология эспэртиисэтэ олоххо киириитин туһунан кэпсээтэ. Ф.В. Габышева төрүт омуктар тылларын харыстыыр бэлиитикэ, онно анаммыт бырайыактар, көс оскуола туһунан кэпсээччи, бу сырыыга онно эбии Арктика оскуолатын бырайыагын, учуобунньуктар, босуобуйалар тахсалларын билиһиннэрдэ. А.Н. Жирков АМЕИны кытта бырайыагынан туспа бырагыраамалаах сырытта.
Төрүт омук бэрэстэбиитэлэ суох...
– Итинник састаап кыттыбыта биллэн турар, үчүгэй. Ол эрээри ХМАУоттан, Ямалтан күбүрүнээтэр солбуйааччытын, миниистирдэрин сэргэ дэлэгээссийэҕэ төрүт омуктары, табаһыттары эҥин киллэрбит буоллахтарына, Саха сирин төрүт омуктарыттан биир да бэрэстэбиитэл суоҕа.
Мин АМЕИ (Американский музей естественной истории) ыҥырыытынан кэмпириэнсийэҕэ тиийбит буолан, онно түбэһиннэрэ сырыттым. Мин суоҕум буоллар, пуорумҥа Саха сирин төрүт омуктарыттан букатын да ким да кыттыа суох эбит.
Сирдээх норуот кэскиллээх
– Холобурга диэн эттэххэ, Эмиэрикэ төрүт олохтоох омуктарын олохторун-дьаһахтарын биһиэнигэр тэҥнээбэккин. Кинилэр бэйэлэрэ корпорациялаахтар, авиа-хампаанньалаахтар, ньиэп хампаанньалаахтар. Ону бэйэлэрэ салайсаллар уонна онтон дохуот ылаллар. Бары оннукка тииспэттэр, биллэн турар. Ол эрээри, холобур, корпорацияларын дохуотун бу манна киирсэр уустар чилиэннэрин икки ардыгар үллэстэллэр. Ол – кинилэр «пассивнай», хамнаабат дохуоттара. Ити курдук, ыйга хас да тыһыынча дуолларга тиийэ ылаллар. Онон үлэлиэ да суохтарын сөп. Инньэ гынан инникилэригэр кыһаллыбаттар даҕаны.
Ол иһин диэххэ сөп эбитэ дуу, сорох резервацияҕа арыгылааһын, наркомания, бэйэҕэ тиийинии кыһалҕата баар. Бырамыысыланнас өтөн киирэн, сирдэрэ хаалбатах. Онон төрүт дьарыктарын умнубуттар. Дьэ ол омук кэхтиитигэр тиэрдэн эрэрэ көстөр. Норуот сирдээх, төрүт дьарыктаах эрэ буоллаҕына, туруктаах – биһиги ону өйдүөхпүтүн наада. Бу форумҥа ол туһунан элбэхтик этилиннэ.
Ситиһиилэри сэргэ кыһалҕалар
– Эппитим курдук, Арассыыйаҕа үчүгэй уопуту сэргэ сүрдээх улахан кыһалҕалар бааллар. Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр төрүт омуктары көмүскүүр, кинилэр олохторун-дьаһахтарын, төрүт дьарыктарын хааччыйар 22 сокуон баар. Ханты-Мансига 500 төрүт дьарык сирэ (ТТПП) тэриллибитэ, биһиэхэ эмиэ бааллар. Бырамыысыланнай хампаанньалары кытта сыһыан олохтонор. Ити барыта – биһиги сыралаһан ситиспит ситиһиибит.
Хомойуох иһин, Арассыыйа сорох эрэгийиэннэригэр олохтоох төрүт омуктар бырааптарын толоостук кэһии тахса турар. Кемерово, Амыр, Чита уобаластарыгар, Хабаровскай кыраайга, Камчаткаҕа, Таймыырга төрүт омуктарга букатын даҕаны наадыйбаттар. Төрүт омуктар ахсааннара аҕыйах буолан, саҥалара иһиллибэт, былаас кинилэри аахсыбат даҕаны. ХНТга Арассыыйа «үтүө» уобараһын итинник чахчылар буортулууллар.
Оттон холобур, мин тыл эппитим буоллар, Саха сиригэр бултуур уонна балыктыыр сирдэр аукциоҥҥа туруоруллар буолбуттарын, олохтоох төрүт омуктар бэйэлэрин сирдэригэр бырааптара кэһиллэрин, балыксыттары уонна булчуттары быраканьыарга тэҥнээн, улахан суумаҕа ыстарааптыылларын этиэм этэ. Сааларын, “бурааннарын” былдьыылларын туһунан. Булдунан-балыгынан иитиллэн олорор дьон айаҕын ииттэр кыаҕа суох буолан эрэллэрин туһунан. Хомойуох иһин, төрүт омуктар бырааптарын хааччыйар, мэктиэлиир федеральнай сокуоннар сорох пууннара тутуһуллубат буолбуттара көстөр.
Лиидэрдэри сойуолаһыы
– Төрүт омуктарга саана, куттуу, саба баттыы, саҥардыбат буола сатааһын урут да баара. Ол эрэн кэнники аан дойдуга төрүт омуктар лиидэрдэрин сойуолаһыы күүскэ баран эрэр. Бу – балаһыанньа тыҥаабытын, киирсии кытааппытын туоһута.
Холобур, Виктория Таули-Корпус диэн төрүт омуктар бырааптарын туруулаһааччы актыбыыһы, ХНТ дакылаатчытын (Филиппины), Джоан Карлинг диэн Азия бэрэстэбиитэлин “террористар” диэн кутталлаах дьон испииһэктэригэр киллэрбиттэр.
Гондураска 2016 сыллаахха ленка диэн аҕыйах ахсааннаах омуктар бырааптарын туруулаһааччы, ГЭС тутуутун тохтотторбут эколог Берта Касереһы дьиэтигэр киирэн ытан кэбиспиттэрэ. Гватемалаҕа майя индеецтэр бырааптарын туруулаһар актыбыыс Уолтер Барриоһу быһыты тутары утарбытын иһин, эмиэ ытан өлөрбүттэрэ.
Онон быйыл ХНТ киһи быраабын көмүскүүр управлениета анал өйдөбүнньүк таһаарда: “лиидэрдэри сойуолаһыы баар түбэлтэтигэр маннык нүөмэргэ, аадырыска биллэриҥ” диэн. Урут итинник суоҕа, билигин элбээн эрэрэ дьиксиннэрэр.
Шордар.Чох хампаанньаларын утаран
– Нью-Йорка тиийэн баран, шор актыбыыһа Яна Таннагашева дьиэ кэргэнин кытта Арассыыйаттан бэлитиичэскэй төрүөтүнэн барбытын туһунан истэн соһуйан эрэ хааллыбыт. Янаны билэбин, кини нуучча тылын уонна литэрэтиирэтин учуутала, кэргэннээх-оҕолоох киһи. Бу хамсааһыҥҥа киирбит төрүөтэ тугуй? Кемерово уобалаһыгар Казас диэн дэриэбинэ таһынааҕы сирдэри, тыаны чох хостуур “Сибуглемет” хампаанньа ылаары, олохтоохтору мантан барыҥ диэн үүрэ сатаабыттарын буолумматахтар. Үйэлэрин тухары олорбут сирдэриттэн ханна барыахтарай?! Манна дьиэлэрэ-уоттара, өбүгэлэрин уҥуохтара, манна Ытык сирдэрэ, манна бултуур-балыктыыр сирдэрэ... Онуоха сөбүлэспэт дьон дьиэлэрин уоттаан кэбиспиттэр. Туох да дьыала тэриллибэтэх, силиэстийэ барбатах.
Киһи төрөөбүт дьиэтин уоттуулларын, норуотун атаҕастыылларын хайдах көрөн олоруой? Яна бастаан ол чох хампаанньатыгар, олохтоох былаастарга, уобалас салалтатыгар, суутугар, борокуратууратыгар үҥсэн – туох баар инстанциянан барытынан сылдьан чоҕу хостооччулары уодьуганныылларын, миэрэни ылалларын туруорса сатаабыта. Кырдьыгын булбакка, үөһээ таһымҥа – Арассыыйа Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлигэр, Госдумаҕа, Бэрэсидьиэн Путиҥҥа суруйбута. Ол тухары туох даҕаны миэрэ ылыллыбатаҕа! Шордар уопсастыбаннай түмсүүлэрин аатыттан расовай дискриминация кэмитиэтигэр сурук суруйбуттара. 2016 сыллаахха Женеваҕа буолбут ХНТ мунньаҕар Яна Таннагашева «биһигини суох гына сатыыллар» диэн тыл эппитэ.
Ол кэннэ кинини – «сыл бастыҥ учуутала» ааттаах киһини оскуолаттан уураппыттара. Яна кэргэнэ урбаанньыт, киниэхэ эмиэ мэһэйдэһэн барбыттар, оҕолорунан киирбиттэр. Биһиэхэ «мэлдьи кэтииллэр-маныыллар, мэһэйдэһэллэр, аймахтарбытын буулууллар» диэн этэрэ. Манна олорон биһиги ону билбэт буоллахпыт. Бу төрүт омуктар лиидэрдэриттэн үһүс киһи Арассыыйаттан бэлитиичэскэй төрүөтүнэн барарга күһэлиннэ.
Актыбыыстар куоталлар
– Мин Арассыыйа ассоциациятыгар аҕыс сыл үлэлээбитим. Ити кэмнэргэ – 2000 сылларга Ассоциация күүһүрэ сылдьыбыта. Дойдуга бэлитиичэскэй балаһыанньа уларыйыаҕыттан күүстээх уопсастыбаннай түмсүү кимиэхэ наада буолуой – биһиэхэ улам мэһэйдэһэн барбыттара.
Ассоциация салайааччыта Павел Суляндзига чахчы ыйааһыннаах лиидэр этэ. Кини аһаҕастык утарара, санаатын этэртэн толлубата. Бэрэсидьиэн Медведеви кытта көрсүбүтүн кэннэ, онно ыйыллыбыт пууннарынан Медведев Ыйаах таһаарбыта. Хомойуох иһин, ол Ыйаах биир да пууна туолбатаҕа. Онуоха Эрэгийиэннэр дьыалаларын министиэристибэтин бастакы сирэйдэрэ (миниистир Шувалов) быыгабар ылбыттара – бэрэсидьиэн ыйааҕын толорботулар диэн.
Дьэ, ол иэстэбиллээх буолбута. Лиидэрдэрбитин хасыһан барбыттара. Толорооччу дириэктэр Дмитрий Бережкову «бүддьүөт харчытын атын сыалга тутунна» диэн сымыйанан буруйдуу сатаабыттара. Эмиэ Арассыыйаттан барарга күһэллибитэ. Кинини, бэл, Интерполунан көрдөппүттэрэ.
Былырыын П.Суляндзига дьиэ кэргэнин кытта Арассыыйаттан барбыта. Кини уолун аармыйаҕа бу бараары эрэ турдаҕына, Кавказка ыытабыт диэбиттэр этэ. «Оҕолорбор тугу эрэ гыныахтара» диэн сэрэхэдийэн, барарга күһэллибитэ. Маннык дьоммутун сүтэрии биһиэхэ – улахан охсуу. Билигин аһаҕастык этэр лиидэр да хаалбата...
Туох түмүктээх буолуой?
– Биһиги үлэбит туох түмүктээх буолуой? Итиннэ мин туох диэн хоруйдуохпун билбэппин. Мин санаабар, саамай кылаабынайа, салгыы үлэлиэххэ, туруорсары, ирдэһэри тохтотумуохха наада. Былааһы, сокуонньуттары кытта хайаан да бииргэ үлэлиир наада.
Билигин тэҥнээн көрдөххө, биһиги дьоммут боппуруос көтөҕөр таһымнара лаппа үрдээтэ (ол тыл этиилэртэн, дьүүллэһииттэн, ыйытыылартан көстөр – НГ). Кинилэр ордук билиилээх, информациялаах буоллулар. Мин итини биһиги өрөспүүбүлүкэбит ассоциациятын үлэтин түмүгэ диибин. Кини информацияны тарҕатар эрэ буолбатах, быһаарар, өйдөтөр, сүбэлиир. Аны кыахтаах, билиилээх, таһымнаах эдэр дьон элбээтэ. Урут кэпсэтии «биһиэхэ биэриэхтээххит», «ону аҕалыҥ, маны биэриҥ» диэн көрдөһүү таһымыгар буоллаҕына, билигин чопчу этиилэр киирэллэр.
Уопсайынан, былаас уорганнарын, Ил Түмэни кытта үлэбит көдьүүстээҕэ көстөр. Мин санаабар, Арассыыйаҕа норуоттар бырааптарын көмүскээһиҥҥэ уопсастыбаннай хамсааһыны бастаан аҕыйах ахсааннаах норуоттар таһаарбыттара. Кинилэр туох баар кыһалҕалары бииргэ түмсэн туруулаһан, биир уопсай тэрилтэ тэринэн атыттарга холобур буолбуттара.
Билигин өрөспүүбүлүкэбитигэр кыһалҕа элбэх. Араас өттүттэн куттал суоһуур. Бырамыысыланнас өтөн киириитэ, тулалыыр эйгэни алдьатыы, айылҕаны киртитии, сир боппуруоһа... Онуоха аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар эрэ буолбакка, нууччалар, сахалар, олохтоохтор – бука бары кыттыһан, сытыы боппуруостары сомоҕолоһон туруорса үөрэнэрбит, түмсүүлээх буоларбыт наада.
Нина Герасимова, kyym.ru
