ЫТ ДУУ, КИҺИ ДУУ? БЫҺААРЫЫЛААХ КҮННЭР ҮҮННҮЛЭР!  

Маннык буоларын кэтэһэ сылдьыбыт курдук этилэр. Нууччаларга бэргэн өс хоһооно баар – Пока гром не грянет мужик не перекрестится!

Ахсынньы ый бүтүүтэ, күүтүүлээх сырдык бырааһынньык Саҥа дьыл буолуон аҕыйах эрэ хонук иннинэ буолбут ынырык быһылаан норуоту бүтүннүү долгутта. Аймаата. Күрүлүүр күнүс ыал күн күбэй  ийэтэ, дассыан Сардаана Слепцованы дьэллик ыттар саба түһэн күн сирин сырдыгыттан матардылар.

Ким манна буруйдааҕый? Дьон араас санаатын этэр. Ким эрэ кэлтэйдии таах хал буолбут “дачниктар буруйдаахтар, сайынын иитэн баран быраҕаллар” диэн кыһыл тылынан кыырар, ким эрэ былаастары буруйдуур ситэ хамсамматахтарыттан, ким эрэ ыттары көмүскүүр сокуону ылыммыт Арассыыйа Дууматын дьокутаата Бурматовы.

Эрдэттэн  сэрэтэр сыгынаал баар этэ. Сол да сатамматах Автодорожнай уокуругуттан. Чуолаан ипподром түөлбэтиттэн. Ытырыык, дьэллик ыттар дьоҥҥо саба түһүүлэрэ. Онно сабыта баттаммыттара буоллар, алдьархай буолуо суоҕа этэ дуо? Туох да диир кыах суох.

Ол эрээри, төһө да буруй эрэ Моттойоҕо диэтэрбит, быһаарыныылаах дьаһаллары ылынар күннэрбит субу тирээн кэллилэр. Киһи дуу, кии  дуу буолар кэмнэрбит. Ыттар дуу, биһиги дуу?

Омук сирдэригэр, Арассыыйаттан уратыта диэн, гражданскай уопсастыба, позиция диэн баар. Оннук хамсааһын биһиэхэ эмиэ үөскүөн наада. Бэйэбит санаабытын аһаҕастык этэн, сокуонунан киирсэн, туруорсан, дойду салалтата норуот саҥатын истэн, ылынан ситэри оҥоһуллубатах биир киһи эрэ тус интэриэһинэн барбыт «сиикэй сокуонун» түөрэ уларытан. Дьон туһугар, уопсастыбат куттала суох эйгэтин туһугар.

Бу күннэргэ да ыттар уоскуйар диэни билбэттэр, сойуолаһыыттан өссө ордук кырыгырбыт, адьырҕаҕа кубулуйбут сиэмэхтэргэ кубулуйан дьоҥҥо саба түһэллэр. Ыт майгытын-сигилитин үчүгэйдик билэр дьон этэллэринэн, тутааччылар үксүн сымнаҕас соҕус майгылаах ыттары туталлар, оттон дьиҥ уодаһыннаах кырыктаах ыт туттаран бэрт. Оннук ыт дьонтон дьалты туттар. Дьиэ анныгар хорҕойор, киһи тиийбэт муннуктарыгар симиллэр. Син биир бөрө кэриэтэ буолар. Оннуктар уоран, этэргэ дылы, «бартыһааннаан» оҕоҕо дьахтарга саба түһэллэр.

Дьон санаата

Олох сибиэһэй холобур:

Эдэр ийэ социальнай ситимҥэ бу курдук суруйар: - Бүгүн, тохсунньу 10 күнүгэр, Дьокуускай куорат 202 микрооройуонугар, мин кыыспар (алын кылаас оҕото) бырадьаага ыт саба түстэ. Адьырҕа кыыл оҕобун үтүлүгүттэн ытырбыт. Хата, дьолго, оҕом аттынан хорсун санаалаах дьахтар ааһан иһэн, кэрээниттэн тахсыбыт ыты хаһыытаан үүрбүт. Мин киниэхэ махталым муҥура суох! Оҕобун быыһаабыт дьахтар, баһаалыста, миэхэ билин, - диэн суруйар.

Дьон бу түбэлтэни ааҕан баран маннык хардарбыттар

Иван Павлов: - Тойотторбут, дьокутааттарбыт тоҕо туох да быһаарыныылаах, эр киһилии дьаһал ылбаттарый? Тоҕо биһиги ханнык эрэ Москуба киһийдэхтэрин истэ, куттана сылдьыахтаахпытый? Тоҕо биһиги салайааччыларбыт куттастарый, эр санаалара суоҕуй? Кэлэйэбин эрэ. Оҕолорбутун ааһан иһэр дьон көмүскүүллэр. Арай онно оҕо таһыгар ким да суох буоллун?

Мирослав Григорьев: - Оҕо барахсан, үйэ-саас тухары психологическай охсуу ыллаҕа. Тоҕо куттаналларый тойотторбут? Эрэгийиэннэргэ ыксаллаах быһыыга-майгыга хайдах баҕарар кытаанахтык дьаһанар быраап баар ээ. Холобур, атын эрэгийиэннэр хайдах эрэ Бурматов сокуонун тумнан, эргийэн бэтэринээрдэрин көмөлөрүнэн утуталлар дии. Ол бэйэлэрэ туһунан санаалаах дьон. Үөһээҥҥилэри кэтээн олорботтор. Дьоннорун саныыллар. Биһиэннэрэ кимиэхэ да туохха да наадата суох ыттары, өссө дьоҥҥо саба түһэллэрин иһин иитиэхтии, өссө судаарыстыбыннай хааһынаттан үтүмэн үбү көрөн, приют тута сылдьаллар. Ытыалаан иһиэххэ наада ыттар  баҕайылары. Чэчиэннэр маладьыастар, хата, дьиҥнээх эр дьон. Хаһан эрэ аҕыйах сыллааҕыта эмиэ итинник түбэлтэ тахсыбытын, элбэх эр дьон мустан тахсан, дьэллик ыттары бүүс-бүтүннүү ытыалаан кэбиспиттэр. Бүттэҕэ ол. Оттон биһиги хорооммутугар саһан баран үөхсэ-үөхсэ олоробут. Дьиҥнээх хамсаныы, дьайыы наада, куттаммакка.

Татьяна Егорова:  - Ханна баалларый ыты  тутааччылар? Бүгүн дьиэм помуойатыгар 14 ыт сылдьарын аахтым! Иэдээн, оҕом сарсыарда оскуолатыгар хайдах барар? Мас тутуурдаах атаара тахсар буоллаҕым. Бэйэбин тутан сииллэр дуу, хайыыллар дуу?

Ньургуйаана Иванова: - Ити Бурматов тус интэриэһигэр ылыммыт сокуона дииллэр. Биһиги тойотторбут, Судаарыстыбыннай дуумаҕа дьокутааттарбыт ити түөкүнү олох ыраас мууска таһаарыахтарын наада. Арассыыйа интэриниэт-таһаарыылара суруйалларынан, тойон Бурматов бу сокуону ыттар барахсаттары аһынар,  таптыыр сүрэхтээх буолан ылымматах. Суох. Кини кэннигэр улахан «ыт биисинэһин хоруоллара» тураллар дииллэр. Бэл, ойоҕо ыт аһылыгын оҥорор собуоттаах диэн суруйаллар. Ол иһин халыҥ харчы, иҥсэ туһуттан киһи олоҕун туохха да уурбат, нууччалыы эттэххэ, «бесчеловечнай» сокуон тахсыбыта туох да саарбаҕа суох. Мин, эдэр ийэ, оҕолордоох киһи буоларым быһыытытынан бу ынырык сокуону олох утарабын. Бырадьаага ыт куорат уулуссаларыгар суох буолуохтаах. Тута-тута төттөрү көҥүл ыытыллыа суохтаах. Арҕаа дойдулар ньаҥсыйалларыттан куттаммакка, биһиги дьокутааттарбыт олох кытаанахтык туруорсан дьэллик ыттары тута суох оҥорорго, утутарга туруорсуохтаахтар.

Валентина Попова: - Биир ыты көрүүгэ-харайыыга сылга 11 тыһ солк. көрүллэрэ наһаа ынырык дии. Биир оҕоҕо уһуйааннарга, оскуолаларга,  бэл, итинник суума көрүллүбэт. Чэ, баҕар, приют үлэһиттэригэр эҥин хамнас төлөннүн, ыттары уулуссаттан тутааччыларга эмиэ. Син биир ыарахан. Ол оннугар приют бэтэринээрдээх буолара ордук, мин санаабар. Ол бэтэринээр пуун эрэ иһинэн үлэлээбэккэ, нэһилиэнньэҕэ кытары  харчылаах өҥөнү оҥорон, тэрилтэҕэ эбии харчы киллэриэ да этэ.

Кинолог этинэр

Аны ыттары кыттта өр сылларга ыкса үлэлээбит киһи тус санаатын истиэҕиҥ. Максим Белоедов -- Быыһыыр сулууспа кинолога,  сүүрбэ сыл үлэ ыстаастаах. Ыттары кытта үлэҕэ уопуттаах исписэлиис. Оннооҕор кини, дьиҥэр идэтинэн ыттары ис дууһатыттан таптыахтаах киһи бу айдааннаах боппуруоһу кытаанах эрэ миэрэлэр быһаарыахтарын сөбүн бэлиэтээн туран этэр. Ол да буоллар кини профессианальнай киһи хараҕын көрөн этэринэн, бэл билигин ыкка көрүллэр үтүмэн үгүс үбү сөпкө туттан кэллэххэ, ыттары тута-тута, аттаан төттөрү ыытан истэххэ, бу сытыы кыһалҕаны биирдэ үмүрү тутар хайдах да кыаллыбат. Кыччаабыта үс сыл наада.

Буолбут быһылааҥҥа, уонна салгыы ыттары хайдах даһайарга кини санаата маннык:

-Аҥаардас ыты тутууга бүддьүөттэн 60 мөл солк. ороскуоттанар. Ыттары өлөрөр сокуонунан көҥүлэммэт. Тутан баран, аттаан баран ыытаҕын. Мин санаабар көрүллүбүт харчы ханна эрэ халыйар. Тустаахха туһаныллыбат. Өскөтүн барыта хайдах баарынан лоп-бааччы ити харчы тус наадатыгар туһаныллан иһэрэ буоллар, биһиги үс сыл кэнниттэн бырадьаага ыттары аны көрүө суоҕа этибит. Кинилэр төрөөбөккө-ууһаабакка, сүтэн-симэлийэн эстэн хаалыа этилэр. Билигин биһиги хайдах хартыынанан көрөбүт? Бурматов сокуона бэҕэһээ тахсыбатаҕа. Син балай эмэ бириэмэ ааста. Ыттар суохтар, аҕыйаатылар? Эчи суох баалларын курдук бааллар, төттөрүтүн өссө элбии тураллар. Ол аата ол көрүллүбүт харчы дьиҥнээхтиик үлэлээбэт. Ыт хамаҕаттык тутуллубат, приютка ситэри барыта аттамат. Итиннэ барытыгар кытаанах хонтуруол, кэтэбил наада.

Бу күннэргэ биһиги уопсайа 300 кэриҥэ ыты туттубут. Аттааһын төһө көдьүүстээҕий? Үтүө түмүк биэрэр дуо, диэн ыйытыаххыт. Эппиэттиибин, биэрэр. Ол эрээри бу олус уустук, эрэйдээх бырассыас. Ыты аттаан баран тута төттөрү төрүт эйгэтигэр ыыппаккын. Кыччаабыта 14 күн сылаас, тот усулуобуйаҕа тутуохха, көрүөххэ-харайыахха наада. Ону барытын приют кыаммат. Ситэри аттаабаккка да ыытар буоллахтарына көҥүллэрэ. Ол ыты онно тутан өссө аһатыахха-сиэтиэххэ наада. Ороскуот.

Аны сорох дьон санаатыгар, соҕотох сылдьар ыт – айыы оҕото дии саныыллар. Ити сыыһа өйдөбүл. Хаанык баҕар соҕотох ыт , чиптаах, аттамыт да буоллун – үөргэ киирдэ да үөр инстиинэ көбөр (стадный инстинкт). Харса суоҕар киирэр. Кэрээниттэн тахсар. Бэйэтэ да билбэккэ үөр кимиэхэ саба түстэ да түсүһэн иһэр. Быһата дьиҥнээх адьырҕаҕа кубулуйар.

Маныаха мин биир санаалаахпын. Өскөтүн былаас да, управа да сатаан туппатах, кыабатах ыттара эһиги түөлбэҕитигэр баар буоллахтарына, помуойка таһыгар харса суох дьааттаан. Ол эрээри, баҕар дьиэтээҕи ыт сиэн сүһүрүө, ол гынан баран бу дьалаҕай хаһаайыттар буруйдара. Иччилээх ыт помуойкаттан аһаабат уонна босхо сылдьыбат.

Куорат былаастара билигин ылбыт миэрэлэрэ таах – көрүнньүк дии саныыбын. Биһиги билигин саамай мөлтөх ыттары туттубут. Дьиҥнээх адьырҕа, кыахтаах өртө хорҕойдо. Кинилэргэ күүс миэрэ наада. Дротыгынан ытан, эбэтэр тутан ылан утутуу. Ол аата суох оҥоруу. Ол сокуонунан көҥүлэммэт. Итинник миэрэлэр суохтарын тухары алдьархай хатылана туруо. Федеральнай сокуон уларыйа илигинэ – туох да уларыйбат. Онон, бу күннэргэ биһиги дьокутааттарбыт Саха сирин таһымынан уонна бүтүн Арассыыйатааҕы таһымҥа киирсэн, Бурматов олох сатамматах сокуонун көтүрүөхтэрин наада.

Бэйэбит иннибитигэр чиэһинэй буолуоххайыҥ эрэ доҕоттоор?  Арай, холобура, эһиги тыһы ыккыт төрөөтүн. Чэ, биири-иккини тарҕатыаххыт. Уоннааҕыларын биитэр уулуссаҕа быраҕарга күһэллиэххит, биитэр утутуоххут.

Ыттары тутар киин түүннэри-күнүстэри үлэлиир

Дьокуускай куорат уокуруктааҕы дьаһалтата  - Биир Кэлим дьуһуурунай-диспетчерскэй сулууспа иһинэн үлэлиир киин, төгүрүк суукканы быһа гражданнартан дьэллик ыттары тутарга сайаапка хомуйарын туһунан дьоҥҥо санатар. Бэйдиэ сылдьар ыттары көрдөххүтүнэ салгыы маннык нүөмэрдэргэ эрийэн этэҕит: 44-46-54 уонна 44-42-29.

Whatsapp  социальнай ситимҥэ чат-бот арылынна, оннно бу нүөмэргэ - 8(914) 261-06-98  дьэллик ыттар сылдьалларын хаартыскаҕа уонна видеоҕо түһэрэн ыытыахха сөп. Салгыы анал сулууспалар кэлэн тутан илдьэ бараллар.

Ахсынньы 29 күнүттэн, Дьокуускай куоракка ураты бэлэмнээх буолуу эрэсиимэ биллэриллиэҕиттэн, уопсайа 366 дьэллик ыт тутулунна, ол иһигэр 84 ыт Автодорожнай уокурук иһигэр. Күнүн ахсын ыт тутуутугар 10-12 биригээдэ тахсар.

Маны таһынан ыт тутар биригээдэлэргэ тутааччылар наадалар, биир ыты туттахха – 1936 солк. , билсэр төлөппүөҥҥүт – 89681511643 диэн биллэриилэр социальнай ситимнэргэ тарҕанан эрэллэр.

Федеральнай Сокуоҥҥа уларытыылары киллэрии туһунан мунньах тугу быһаарда?

Тохсунньу 11 күнүгэр, Дьокуускай куорат уокуруктааҕы дьаһалтатыгар 498 №-дээх «Дьиэ харайдарын кытары эппиэтинэстээх сыһыан туһунан» Федеральнай Сокуоҥҥа уларытыылары киллэрэргэ, Дьокуускай куораттааҕы Сүбэ уонна Ил Түмэн дьокутааттар күүстэрин түмэн, санаа атастастылар, сытыы кыһалҕаны сокуон иһинэн хайдах быһаарары торумнастылар. Мунньах спикеринэн талылынна Дьокуускай куорат Сүбэтин бэрэссэдээтэлэ – Альберт Семенов. Ону таһынан мунньахха кыттыыны ылла Саха сириттэн Арассыыйа Судаарыстыбыннай дууматыгар дьокутаат – Галина Данчикова.

Көрүллүбүт харчы кырыымчык

Ыттары тутуу-харайыы туһунан өрөспүүбүлүкэтээҕи бэтэринээрийэ  департаменын салайааччыта Петр Петров санаатын маннык эттэ.

“498 №-дээх «Дьиэ харайдарын кытары эппиэтинэстээх сыһыан туһунан» Федеральнай Сокуон олоххо, 2020 сыл тохсунньу 1 күнүттэн киирбитэ. Ол иннинэ, ыты тутан баран хаһаайына биллибэтэ да тута утутан иһэллэрэ. Сылга ортотунан 4 тыһ. кэриҥэ дьэллик ыт тутуллара. Бу үлэҕэ бырабыыталыстыба сыллата 15 мөл солк. көрөрө. Онтон, ити саҥа сокуон киириэҕиттэн ыты тутарга, харайарга өссө элбэх үп наада буолбута. Саҥа сокуонунан биир ыкка хара баһаам үлэ өҥөтө көрүллэр: тутуу, харайыы, аһатыы, аттааһын, төттөрү төрүт эйгэтигэр ыытыы. Оннук, 2020 сылга Саха сирин бырабыыталыстыбата ыттары утары охсуһарга 60 мөл.640 тыһ. солк. көрбүтэ. Онтон Дьокуускай куоракка – 20 мөл.солк. тиксибитэ. Көрүллүбүт харчы толору үлэҕэ туһаныллыбатах. Тоҕо диэтэххэ ыттары көрөр-харайар пуун куоракка биир эрэ баара. Петров бэлиэтииринэн, ыт кыһалҕатын биир сүрүн төрдө – элбэх пуун суоҕа. Соҕотох биир Очиченкоҕа баар тэрилтэ куорат тыһыынчанан ытын хайдах да кыаммат. Онно билигин 1008 ыт харайыллан турар.

Бэтэринээрийэ департаменын салайааччыта ыт кыһалҕатын салгыы маннык суолунан быһаарыахха сөп диэн этэр: «Помоги выжить» пуондаҕа туох да арыандата, төлөбүрэ суох чиптэммит ыттары тутар-харайар пуун тутарыгар кыахта биэриэххэ. Ону таһынан, иччилээх ыттары барыларын регистрациялыырга уонна хаһаайына суох дьаарбатыыга улахан ыстараап олохтуур туһунан, билиҥҥи сокуоҥҥа уларытыылары киллэриэххэ! – диэн, Петр Петров тоһоҕолоон туран этиитин түмүктээтэ.

Ил Түмэн сокуоҥҥа – «сиэрдээх суох оҥоруу» диэн көннөрү киллэриэн баҕарар

Тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ кэмитиэт салайааччыта Андрей Находкин салгыы маннык сокуон бырайыага бэлэмнэнэ турарын туһунан сырдатта: “Ил Түмэҥҥэ уопсастыбынньыктартан, куорат былаастарыттан уонна бэйэни салайыныы тэрээһиннэриттэн үгүс этии киирдэ. 498 №-дээх Федеральнай Сокуоҥҥа кэккэ уларыйыылары киллэрэр туһунан сокуон бырайыагын биһиги Уһук Илин уонна Забайкалье бэрэстэбиитэллээх уорганнарыгар ыыппыппыт. Кинилэр биһиги этиилэрбитин толору өйүүллэрин биллэрбиттэрэ. Уларытыыбыт сүрүн сыала-соруга -  «сиэрдээх суох оҥоруу» диэни өйдөбүлү киллэрии. Федеральнай Сокуоҥҥа оннук этии баар. Ону таһынан, сокуоҥҥа дьэллик ыт ахсаанын аччатыыны эрэгийэннэр бэйэлэрин көрүүлэригэр биэрии туһунан пуун эмиэ баар. Итиэннэ салгыы биһиги дьаныһан туран – «Ыты төттөрү төрүт эйгэтигэр ыытыы» диэн  тиэрмини букатын сокуонтан суох оҥорорго үлэлэһиэхтээхпит. Биһиги бу бэлэмнэнэ сылдьар сокуон бырайыагын сарсын көрүөхтээхпит уонна  тохсунньу 17 күнүгэр, Парламент мунньаҕар өссө төгүл сиһилии көрөн ырытыһыахтаахпыт уонна тохсунньу 17 күнүгэр Арассыыйа Судаарыстыбыннай дууматыгар ыытыахтаахпыт. Олунньу бүтэһигэр Арассыыйа Федерациятын бырабыыталыстыбатыттан бүтэһиктээх харда ылыахтаахпыт».

Мунньах түмүгэр, Саха сириттэн Арассыыйа Судаарыстыбыннай дууматыгар дьокутаат Галина Данчикова кэллиэгэлэрин кытары  биир тэҥҥэ бу сытыы боппуруос туһугар тиһэҕэр диэри киирсэргэ бэлэмин биллэрдэ.

Чаҕыл.