Ил Түмэн бастакы ыҥырыытыгар аллараа палаатаҕа 21 буолан үлэлээбиппит. Онтон сэттэтэ юрист этэ. Ханнык баҕарар сокуону ылар буоллубут да, ол 7 юриспыт бары сэттэ аҥыы санаалаах буолааччылар. Ол түмүгэр, били этэллэрин курдук, сокуону хайа диэки эргитэҕин да, оннук тахсар.
Олохтоох бэйэни салайыныыны (ОБС) ылыныыга киирсии бөҕө буолбута. Мин улууска баһылыктаабыт киһи, истэ сатаан баран сороҕор тахсан барааччы этим. Тоҕо диэтэххэ, олох төрдүн көрбөттөр. Халлаанынан сылдьаллар, өйдөрүгэр оҥорон көрөллөрүн этэллэр.
Дьиҥинэн олохтоох былаас сирдээх-уоттаах уонна харчылаах буолуохтаах. Бүттэҕэ ол дии. Оттон ОБС сирин да, харчытын да биэрэ сатаабаттар. Ол саҕаттан Арассыыйаҕа, Саха сиригэр ОБС туох уопуттааҕын устуоруйатын үчүгэйдик үөрэппитим. Сэбиэскэй былаас олохтонуутуттан. Кылгастык эттэххэ, ол саҕаттан, сэбиэскэй былаас олохтоох бэйэни салайыныыны утары этэ, куруук судаарыстыба өттүнэн хам баттыы сатаан кэлбитэ. Ол билигин да салҕана турар.
Саха АССР олохтоноругар ОБС билэр салайааччы суоҕа. Оччолорго былааска олох эдэр, анал үөрэхтэрэ, судаарыстыбаны салайыыга үлэлээбит уопута суох уолаттар кэлбиттэрэ. Билигин 25 саастаах Ил Түмэн дьокутаатын, миниистири, улуус, нэһилиэк баһылыгын булуоҥ суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, уопута суох дьону анаабаттар, талбаттар. Бастакы салайааччылары туох да диэн холуннарбаппын, ол эрээри бу дьон ОБС былааһын утары сокуоннаах судаарыстыба дьоно этилэр.
Онтон салгыы ол саҕана ОБС өйдүүр атын дьон бааллар этэ дуо диэн үөрэппитим. Билигин Ил Түмэн иннигэр В.В. Никифоров-Күлүмнүүр пааматынньыга турар. Ити мин дьокутааттыыр кэммэр, ОБС киллэрии саҕаланарыгар биир да Күлүмнүүр биографиятын билэр киһини көрсүбэтэҕим. Билигин дьон син билэр буолла. Күлүмнүүр 1866 с. төрүөх, өрөбөлүүссүйэ кэмигэр 50-тэн тахсыбыт киһи. 24 саастааҕар Дүпсүн улууһун кулубата, үрдүк үөрэхтээх, ОБС уопут бөҕөлөөх киһи. 1904 с. 38 саастааҕар “Саха сирин бэйэни салайыытын уорганнара” диэн бастакы сийиэһи тэрийэр. Дьэ, мантан саҕаланар Саха сиригэр дьиҥнээх бэйэни салайыныы киириэхтээҕэ. 1906 с. “Сахалар сойуустарын”, сурунааллары, хаһыаттары тэрийсэр. 1917 с. олунньутааҕы өрөбөлүүссүйэ кэннэ Күлүмнүүр туох баар саха интэлиэнсийэтин, араас баартыйаларын холбоон, земство тэрийэн былааһы тутан олорбута. Ким даҕаны кинини утары куоластаан кыайбатаҕа, сэбиэскэй былааһы билиммэккэ олорбуттара. Маннааҕы бассабыыктар ыксааннар сэбиэскэй былааһы олохтото Рыдзинскай этэрээтин аҕалтарбыттара. Ол эрээри саҥа сэбиэскэй былаас уһаабатаҕа, аҕыйах хонугунан сууллубутугар Күлүмнүүрдээх былааһы төттөрү ылаллар. Онтон, сэбиэскэй былаас 1919 с. ахсынньытыгар хотон, Күлүмнүүрдээҕи, ОБС идиэйэтин хам баттыыллар.
Билигин да оннук өй хаалан, ОБС хам баттана турууһу. Маҥнай киириитин саҕана Ил Түмэҥҥэ ОБС сири, үбүлээһини биэрэр куоластааһыҥҥа куруук хотторор этибит. Тоҕо диэтэххэ, дьокутааттар үксүбүт партократтар буоллахтара. ОБС иһин туруорсааччы миигин кытта авиатор В.Г. Николаев этэ.
Билигин публичнай былааска, ОБС саҥа сокуонун тула эмиэ төрдүн көрбөккө мөккүөр бөҕө. Оттон аан дойду сайдыылаах судаарыстыбалара бары ОБС сатаан үлэлэтэн, күүстээх сайдыыга сылдьаллар. Уопсастыба, судаарыстыба ОБС-тан атын күүскэ сайдар мэхэньиисимэ суох.
ОБС дьиҥнээхтии норуокка туһалаах гына киллэрэр инниттэн, федеративнай дуогабар түһэрсиллиэхтээх. Былырыын ылыллыбыт саҥа Төрүт Сокуоҥҥа, публичнай былаас сокуонугар хаһан уонна тоҕо түһэрсиэхтээҕиҥ барыта сурулла сылдьар. Ити уларыйыылар киирэн, сокуон бөҕө уларыйаары турар.
Федеративнай дуогабар түһэрсэҥҥин Уһук Хоту дойдуга, Арктическай зона сирдэригэр эн бэйэҕин көмүскэниэххин сөп. ОБС Күлүмнүүрдээх эппиттэрин курдук тэрийиэхтээххин.
ОБС сокуонунан тугу гыныахтааҕый? Бастатан туран, электэриичистибэнэн, сылытыынан хааччыйыы соругун толоруохтаах. Оттон элэктэриичэстибэни “Якутскэнерго” бас билэр. Сылытыыны “ЖКХ” ГУП, оскуоланы үөрэх министиэристибэтэ, кулуубу култуура министиэристибэтэ быһаараллар. Ити тэрилтэлэр боломуочуйаларын ОБС уоргаттарыгар биэрбэттэр. Тоҕо диэтэххэ, бу боломуочуйаҕа улахан харчы сытар, биэрдэхтэринэ туга да суох хаалаллар. ОБС сайыннын диир буоллахха, ити боломуочуйалар бэриллиэхтээхтэр. Оттон тоҕо биэрбэттэрий? ОБС уорганнара үбү сатаан туттубакка таах сиэн кэбиһиэхтэрэ эбэтэр ньочоокко барыахтара диэн дьиксинэллэр. Ити биир өттүнэн сөп. Кииннэммит хааччыйыы сыаната куруук чэпчэки буолар диэн хотоллор.
Итини төлө көтөр кыах баар дуо? Кыра модульнай атомнай ыстаансыйаны биһиги тоҕо нэһилиэккэ анаан оҥоро сатыыбытый? Кииннэммит хааччыйыынан нэһилиэги ыга кэлгийэн олороллор. Оттон ити атомнай ыстаансыйабыт чэпчэки уоту, сылытыыны киллэрэн, кииннээһин монополияны алдьатар, ОБС сайдар төрдө ууруллар. Өссө биир үтүөтэ, итиннэ өрөспүүбүлүкэ элбэх үбэ босхолонон, сайдыы атын бырайыактарыгар барыа этэ. Үбү тутан хаалыахтарын баҕалаахтар дьэ, ол иһин модульнай ыстаансыйаны утарсаллар. Ыстаансыйа тутуутун үлэтэ бара турар, ол эрээри ити туспа боппуруос.
ОБС территориятын ылар туһунан Ленскэйгэ Орто Наахара нэһилиэгин баһылыга В.Бурцев эрэ туруорсубута. Нэһилиэк бас билэр территорията олорор бөһүөлэгин эрэ тулата буолбакка, барыта буолуохтаах диэн туруорсубута. Киһи дьиктиргиэх, Бурцевтан ураты биир да нэһилиэк баһылыга туруорсубатаҕа.
Нэһилиэккэ сири биэрии киириэхтээх. Ону кимнээх утаралларый? Оччотугар “Сибиир күүһэ” эҥин курдук улахан хампаанньалар турба туталларыгар хас нэһилиэги, улууһу барытын, онтон өрөспүүбүлүкэни кытта сөбүлэһиннэриэхтээхтэр. Кырдьык, кинилэргэ бадьыыстара элбээн тахсар.
Итини барытын сааһылаан ОБС дьиҥнээхтии киллэрэр туһугар, Арассыыйа саҥа Төрүт Сокуонугар олоҕуран, ОБС үлэлииригэр, сирэ бэриллэригэр, үптэнэригэр федеративнай дуогабар түһэрсиллиэхтээх диибин. Ити туһунан уларытыллыбыт Төрүт сокуоҥҥа олус үчүгэйдик быһаарыллан сурулла сылдьар, ону биһиги дьоммут ааҕыахтарын, дириҥник өйдүү сатыахтарын баҕарбаттар. Бириэмэлэрэ да суох, күн аайы тэрээһин, бырааһынньык. Билигин өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн бары 100 сылбытын бэлиэтиир өйгө-санааҕа охто сылдьаллар.
Оттон дьиҥэр Төрүт Сокуону, публичнай былаас туһунан сокуону ыл, судаарыстыбаннай былаас уоргаттара тугу гыныахтаахтарый? Ону В.В. Путин бэйэтин федеральнай мунньахха илдьиттэригэр хас да сылы быһа чуолкайдаан кэллэ. Субъектар судаарыстыбаннай былаастарын бастакы соруктара киһи олоҕун орто сааһын уһатыы, иккис соруктара олохтоох дьон дохуоттарын үрдэтии. Субъект баһылыктарын үлэлэрин сыаналыыр барыта 45 көрдөрүүлээхтэр. Дьон үйэтэ уһааһына, доруобуйата көнүүтэ, дохуоттара үрдээһинэ ОБС дьиҥнээхтии киирбэтэҕинэ ситиһиллибэт.
Федеративнай дуогабарга хайдах гынан ити соруктары быһаарар кыаллыахтааҕа суруллуохтаах. Оччоҕо биирдэ дьиҥнээх ОБС тахсан кэлиэхтээх. Төрдүн көрөр наада. Субъектар былаастара ОБС толору киллэрэн, саҥа технологиялары туттан түргэнник сайдар, хайдах гынан дьон дохуотун үрдэтэн, Казахстаҥҥа курдук быһыы-майгы тахсыбатын быһаарыахтаахтар. Гаас сыанатын ылыаҕыҥ. Европаҕа 1 тыһ. куб. иһин гаас сыаната 1 тыһ. евро буолла. Дьокуускайга кыбартыыралаах дьон 1 кубометр гааска 9,27 солк, төлүүллэр. 1 тыһ. кубометрга дуолларга таһаардахха, 125 дуоллар буолар. ВТОҕа сылдьарбытынан, күрэстэһиигэ тэҥ усулуобуйалаах буоларга, сыанаҥ аан дойдуну кытта тэҥнэһиэхтээх. Оччону төлүүр киһи биһиэхэ суох. Казахстан дьыалатын төрдө итиннэ, судаарыстыба көмөтө олус улаханыгар сытар. Аһара социальнайдаан дьону үөрэтэн баран, харчы аҕыйаабытыгар үрдэппиттэрэ айдааны, бууну тоҕо тарта.
Мин ойуур иһигэр олорор буолан, ханнык да бырааһынньыкка, үбүлүөйгэ аралдьыйбаппын, ол иһин арааһы барытын ырытабын, суоттуубун. Куораттан кэлбит дьонтон ыйыттахпына, уот, гаас, атын да олох төрдө буолар төлөбүрдэри ким да билбэт. Ааҕынан, суоттанан сылдьыбатахха, Казахстан курдук барытын судаарыстыбаҕа найылаан олордоххо, норуот олоҕун төрдө оҥоһуллубакка айдаан хатылана туруо.
Барыта интэриниэккэ найылыыр үйэ кэллэ диэн үөрүү бөҕөбүт. Норвегиялар дьон интэриэт киирэн, төлөпүөҥҥэ көһөн интеллектуальнай өттүнэн төһө сайдан иһэбитий, итиэннэ киһи мэйиитин кыаҕа төһө үрдээбитий диэн чинчийии оҥорбуттар. Дьон мэйиитэ хойдуоҕунааҕар убаабыт. Биричиинэтэ – киһи үксэ аахпат, интэриниэккэ эрэ олорор, “слоганынан” эрэ саҥарар-иҥэрэр буолбут.
Японияҕа ону эрдэ өйдөөн, оҕолорун интэриниэттэн араарбыттара ыраатта. Кинигэ тутан ааҕа сылдьаллар, калькуляторынан буолбакка, уруучуканан суруйан суоттууллар. Биһиги оннук таһымҥа тахсыахпытыгар диэри куруук ОБС туһунан мөккүһэ сылдьыахпыт, тугу да гыныахпыт суоҕа.
Күлүмнүүр курдук өйдөөх дьон үйэ анараа эппиттэрэ бу бүгүн да туола илик, туох да уларыйбата. Бэрэсидьиэн В.В. Путин дойду сайдыытын сөпкө өйдүүр салайааччылартан бүтэһик салайааччы дии саныыбын. Итинник киһини аны көрүөхпүт да суоҕа. Тоҕо диэтэххэ, 1991 с. ылыахха. Дудаевтаах Ингушетияны кытта арахсан сэрии бөҕө. Ол саҕана 10 саастаах оҕолор 41-дэрэ, Госдуумаҕа, Ил Түмэҥҥэ ол ситим быстыытын кэмин дьоно сылдьаллар. Кинилэр Күлүмнүүрү билэллэрэ, үөрэппиттэрэ буолуо дуо? Суох, билиэхтэрин да баҕарбаттар. Онтон 1994 с. бастакы чечен сэриитин кэмин дьоно былааска кэлиэхтэрэ. Ол дьонуҥ, билигин Путин кэпсэтэрин курдук кэпсэтиэхтэрэ, чугаһатыахтара, истиэхтэрэ да суоҕа. Ол иһин Путин баарыгар федеративнай дуогабар түһэрсэр наада. М.Е. Николаев Ельцин кэмигэр федеративнай дуогабар түһэрсибитэ. Оҥорон баран быһа туттарыахха наада. Араас интэриэстээх дьон баар, холобур, бэрэсидьиэн дьаһалтатыгар тиэртэххэ, хам баттыыллар.
ОБС күүһүрдэр иккис суол. Арктикаҕа киирэр 13 улуустары 8 алмааастаах улуустар курдук (биир улуус сылга дивиденд 700 мөл. солк) холбоон, аахсыйалаах уопсастыба оҥорон, дивиденд ылар гына оҥоруохха.
Ити туһунан эмиэ федеративнай дуогабарга киириэхтээх. Федеративнай дуогабарга Саха сириттэн сир баайын хостуур бөдөҥ хампаанньалар бары регистрациялара өрөспүүбүүлкэҕэ буоларын киллэриэххэ. Ханты-Мансийскайы, Ямало-Ненецкэйы ыл, сир баайын хостооччулар бары онно регистрациялаахтар. Саха сирин киэннэрэ Москубаҕа регистрациялаахтар. Итинник дьаһамматахха, халтай мөккүөргэ бириэмэни эрэ сиэтэбит. Федеративнай дуогабар түһэрсэр кыах 1-1,5 сыл эрэ баар. Саха АССР 100 сылынан түһэрсиэххэ баар этэ.
Сэҥээриилэр