Саха сирин бастакы алмааhа булуллубут Кириэстээҕэр

Эһиил атырдьах ыйыгар Сунтаар Кириэстээҕэр, Соколинайга алмаас булуллубута 70 сылын туолар. Хомойуох иһин, 2009 сыллаахха Саха сирин бырабыыталыстыбата, уопсастыбаннаһа, бу бэлиэ түгэни айхаллаахтык бэлиэтииргэ түбүгүрэрин наадалааҕынан аахпатаҕа.  Итини ыйан туран, өрөспүүбүлүкэ аһаан-таҥнан олорор сүрүн салаата кынаттаммыт сиригэр болҕомтотун уурдаҕына сиэрдээх буолсу.

Алмаас уонна Кириэстээх

Кириэстээх – Сунтаар улууһун киэн туттуута. Сүүрбэ икки алмаас бытархайа булуллубут «Арыы Чай» («Коса Соколиная») туhунан номоххо хаалла. Кириэстээх сахалар алмааска быhаччы сыhыаннарын кэрэhилиир сирдэринэн буолар. Мииринэйтэн Кириэстээххэ диэри тиийэр олус ырааҕа суох. 130 биэрэстэ. Мантан алмаастаах Мииринэйгэ диэри сыыдам сырыылаах суоппар сайын да, кыhын да икки чаас айаннаан тиийэр. Кириэстээхтэн Сунтаар сэлиэнньэтигэр диэри 90 биэрэстэ кэриҥэ ыраах. Кириэстээх – Сунтаар улууhун «хорук тымыра», «Бүлүү» федеральнай суолталаах айан суола. Таксыылар Сунтаар, Ньурба, Бүлүү, Дьокуускай диэки субуллан олороллор. Кириэстээххэ бастакы алмаас түмэлэ (тэрийээччитэ Марфа Конобулова) баар. Түмэл Амака эспэдииссийэтигэр, нэhилиэк баай устуоруйатыгар анаммыт. Дьон сэргээн сылдьар сирэ.Түмэли сыныйан көрдөххө, үөрэттэххэ бу дьикти кыраай кистэлэҥнэригэр куустараҕын.

Кириэстээх эспэдииссийэ кэмигэр. Дьону хотоҥҥо олордуу

1951-59 сылларга Кириэстээх үс тыhыынча кэриҥэ киhи олорор оробуочай бөhүөлэгэ буола улааппыта. Киэһэ эрэстэрээҥҥэ кубулуйар остолобуойдаах, улахан бэкээринэлээх, аэропуортаах, аҕыс кылаастаах нууччалыы-сахалыы үөрэтэр оскуолалаах, медпууннаах нэhилиэнньэлээх пуун буола сылдьыбыт. Күн аайы, ардыгар икки төгүл, Хомустаахтан (билигин улахан күөллээх сыһыы) «Кириэстээх-Усть-Кут-Иркутск» туhаайыынан «ЛИ-2» айаннатар эбит.

Аны ол аэропуорт дьиэтэ 60-с сыллартан ылата Сунтаарга аэровокзал, амбулатория буолан өр туһалаабыта. Кэлии оробуочай, тэхиниичэскэй үлэһит, хонтуора дьоно кэмэ суох элбээн, олорор дьиэ суох буолан, кириэстээхтэргэ, күhэйии күүhүнэн, быстах кэмҥэ олорооччулары симитилээбиттэрэ. Олохтоохтор эрэйдээхтэр былаас самнары баттаабыт, кэнэн дьоно хайыахтарай?!

Дьиэлэрин эспэдииссийэ дьонугар буор босхо туран биэрии  – олохтоохторго сэнэбиллээх сыһыан биир өрүтэ. Дьиэттэн тымныы, ньиксик хотоҥҥо көһөргө эспэдииссийэ начаалыстыбата уонна нэһилиэк салалтата “көрдөспүттэрэ”. Мин буолбут чахчыларынан, онно быһаччы сыһыаннаах холобурдарынан булгуччу сирдэтинэбин.

Ол курдук, биир холобур баар. Бэйэлээх бэйэлэрин дьиэлэриттэн ньиксик, тымныы хотоҥҥо үүрүллүбүт холхуостаах Гаврил Алексеевич Антонов улахан дьиэ кэргэнэ, тымныйан, хаһаайка, оҕолор сэллик ыарыы буолбуттара. Ол оҕолортон сорохторо аһаахтыйан эдэр саастарыгар күн сириттэн күрэммиттэрэ. Атын да ыаллар дьиэлэрин эспэдииссийэҕэ туран биэрэн, хотонноругар сүөһүнү кытары бииргэ тимир оhохтонон олорбуттарын, өлүөн аҕай иннинэ Мииринэйгэ олорбут Петр Федорович Спиридонов курутуйан кэпсээбитэ. Кырдьык даҕаны, 50 кыраадыс тымныыга хотоҥҥо, хахсаат тымныыларга курдары үрдэрэ олоруу ыарахан этэ. Хотоҥҥо кыстааһынтан сылтаан сэллик, стафилококк, дизентерия, куор уо.д.а. сыстыганнаах ыарыылар содулларыгар элбэх киhи суорума суолламмыта. Бу  сайдыылаах 20-с үйэҕэ, ССРС 50-с сылларыгар буолбут быһыы-майгы!

«Дальстрой» хаайыылаахтара – Кириэстээххэ

Аны ол «хоноhолорбут» да, сорохторо сиэри таhынан быһыыланаллар эбит. Мин бу чааhыгар, киhини дьиксиннэрэр ыарахан кэпсээннэри истибитим. «Дальстрой» кытаанах эрэсиимнээх («строгач») хаайыыларыттан босхоломмуттары Кириэстээххэ ыыталыырга быhаарыныыттан ымыр да гымматах. Саха сирин ССКП уобаластааҕы кэмитиэтин, сол кэмнээҕи, дьоҥҥо аһыныгаһа суох дьайыыларыттан киhи дьиксинэр. Ол дьайыыларыттан биирдэстэрэ – Кириэстээҕи, Куокунуну, Бүлүүчээни, Тэҥкэни (Рыбачай) «Дальстрой » хаайыытыгар олорбут дьонунан толоруу. Хаайыыттан эспэдииссийэни булбуттар уонна Кириэстээххэ ыар холуобунай буруйдары оҥортолообуттара. Олортон биирдэстэрэ – эспэдииссийэ үлэһитин Татариновы лааппы таһыгар манаан туран рецидивист Заозерскай сүллүгэһинэн баһын хампы охсон өлөрүүтэ. «Блатнойдары» үтүктээччи киһийдэхтэр, улаатан эрэр кыргыттардаах ыалларга, хаhан арахсан абырыыллара биллибэт, ыар тыыннаах бииргэ олорсооччу буолан биэрбиттэрэ! Кириэстээххэ, аан хаhан да хатамматах дойдутугар, уоруу, халааhын үксээбитэ. Дэлэҕэ, Бүлүү өрүс уҥуор Күрдьүгүнүүр үрдүн сыырыгар тирии матаҕаны тобус-толору киибинэн харчыны кистээбиттэрин, Харитон Семенов оҕонньор булан олохтоох Сэбиэккэ туттарыа дуо?  Кириэстээхтэр ССКП уобаластааҕы кэмитиэтин уонна райком бирикээhинэн, туох да тэриэбэтэ, тиэхиньикэтэ суох Турукталыыр кыhыҥҥы суолу кэрдибиттэрэ. «Бугордарынан» («биригэдьиирдэринэн») кинилэргэ «Дальстрой» хаайыылаахтара сылдьыбыттара эмиэ биллэр. Холуобунай буруйдана сылдьыбыт эристииннэр олохтоохторго хайдах нэгэйдик сыhыаннаспыттара сэрэйиллэр эрэ. Сотору кэминэн кыһыҥҥы суол солонон тутуллубута. «ЗИС» массыыналар Ленскэйтэн таhаҕас тиэйэр кыахтаммыттара. «Коммунист» учаастакка В.Джус диэн өр хаайыыга олорбут киhи, начаалынньык буолан, олохтоохторго да бэйэтин үлэhиттэригэр да сиэрэ суох баламаттык, кырыктаахтык быhыыланара кэпсээҥҥэ хаалбыт. Бу маннык дьалхааннаах кэми кириэстээхтэр тулуйбуттар. Ону Сунтаар оройуонун оччотооҕу салалтата букатын аахайбатах, билэ да сатаабатах.

Кириэстээхтэр бэлэмнэригэр

Олус элбэх, хантан кэлбиттэрэ биллибэт дьону олохтоохтор буор бохсо аhаппыттара. Холкуостаахтар туох баар көлүнэр аттарын, табаларын, бэлэм каюрдаах Амака эспэдииссийэтигэр туран биэрбиттэрэ. Геологтарга эмиэ буор босхо, бэлэм «Конный двор» баар буола түспүтэ. Кириэстээхтэр, бэл оҕолор, онтуларыгар биир да кэппиэйкэтэ суох оттоон, хам аччык кэриэтэ сылдьан маhы, мас буочукаларга ууну, мууhу атынан, салаасканан таhыталаан эрэйдэммиттэрэ умнуллубат. Онно холоотоххо, алмаас биллиилээх геологтарын Г.Файнштейны, Л.Коминаны, Е.Елагинаны, Ю.Хабардины, И.Галкины кириэстээхтэр улахан далбарга, ытыс үрдүгэр олордубуттара. Сибиэhэй хатыыhынан, таба тылынан, тайах силиитинэн, уларынан, куhунан-хааhынан хатаҕалаабыттарын туhунан кырдьаҕастар кэпсииллэрин өйдүүбүн .

Эспэдииссийэни буор босхо хатыыс балыгынан хааччыйааччынан аатырбыт балыксыт Е.А. Антонов (Дьэкиим оҕонньор) этэ. Оҕонньор Күрдьүгүнүүргэ эргэ тыытынан кэлэн, хара сарсыардаттан балыктыы сылдьарын туһунан Петр Спиридонов бэйэтин кинигэтигэр суруйан турар. Кириэстээх олохтоох Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Н.Саввинов, эмиэ туох да хамнаһа суох Амака эспэдиисийэтин хааччыйааччыта буолбута. Нэhилиэк туох баар үбүн-харчытын, дьонун матаран туран Амакинскай эспэдииссийэ сайдыытыгар ууран биэрбитэ. Кириэстээх «Киров» холхуоһун, чугас сытар Тойбохой, Бүлүүчээн, Наахара, Куокуну хаһаайыстыбаларын сүөhүтэ – эспэдииссийэлэргэ эт уонна кэтилиэт, аттара уонна табалара түүннэри-күнүстэри туттуллар көлө быhыытынан туhаныллыбыттара. Мантан олохтоохтор тугу да туһамматахтара хомолтолоох. Амакинскай эспэдииссийэни тэрийии содулугар элбэх киhи олохторун отуора ойдубута. Булт-алт энчирээбитэ, сир-уот улаханнык алдьаммыта. Ол бөрүкүтэ суох холобурдарын ааттыыбын. Геологтар чинчийбит, уопут-бырамыысыланнас баабырыката турбут “Орлинайдарыгар” (Түбэ түөлбэтэ) аны сэлиэһинэй бурдук үүннэрбэт туруктаммыттара. Мэччирэҥнэрэ эстибитэ. Начын уонна Моомура үрэхтэринэн, Бүлүү өрүскэ алыһар, күстэх букатын да ууһаабат буолбуттара.

Бу туһунан ол кэмҥэ Кириэстээххэ үлэлээбит, Сэрии Киирбиттэн, Арҕаа Түбэттэн Бүлүүчээн үрэҕэр тиийэ сирдэри билэр, аатырбыт геолог В.Чу-Хай-Шаны кытары элбэхтик кэпсэтэн турабын. Кэпсээнньитим үлэ олус халы-мааргытык, сыыһатык ыытыллыбытын бигэргэтэр этэ.

Ону хойутаан да буоллар, олохтоох уонна Саха АССР, саҥа Саха сирин былаастара толуйуохтара баара. Муҥ сатаатар баай, модун ССРС күннүүр-күөнэхтиир кэмигэр Бүлүүнү туоруур күргэ, Сунтаарга, Бүлүүчээҥҥэ диэри айан суол, холкуостаахтарга олорор дьиэ, соцкультбыт эбийиэгэ туттаран ылыа эбиттэр. Ол кэмҥэ тыллаах-өстөөх көстүбэтэх муҥун!

Билигин Кириэстээххэ эргэ, самныбыт оскуолалаахтар, тэрилтэлэр дьиэлэрэ эргэ-урба. Алмаас булуллубут сиригэр, ол сайдыытыгар кылааттарын киллэрсибиттэргэ, Саха сирин салалтатын сыhыана сиэрэ суох тыйыс, кытаанах буолан биэрбит. Саамай кыһыылааҕа баар, «Ханнык Кириэстээҕи этэҕит, алмааска кини кыттыгаһа суох» диэн балыырдаах саҥаны Мииринэйгэ эт кулгаахпынан истэн улаханнык кэлэйэн турабын. Куһаҕаны хаһаҕын диэххит даҕаны, бу туһунан дьон сыныйан билиэхтээх дии саныыбын.

Кириэстээххэ тыа сирин сайдыытын тосхоллоро

Аны “сырдык өрүттэрбитигэр” кэлиэххэ. Кэнники сылларга, улуус кэккэ нэhилиэктэрин кытары холоотоххо, кириэстээхтэр арыый да сэргэхтэрэ тута биллэр. Манна «Кириэстээх» тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтиибэ тигинэччи үлэлии олорор. Аҕыс сүүсчэ сүөһүлээхтэр. Ол иһигэр Алтаай, Калмыкия эмис эттээх, дэлэй үүттээх боруода сүөһүлэрин туталлар. Бордоҥ, Сыстаҥ сайылыктарыгар эмис эти, үрүҥ илгэни үлүннэрэллэр. Тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын «Табаҕа» тэрилтэ оҥорон таһаарар. Мииринэй куоратыгар бородууксуйаларын: ынах арыытын, сүөгэйи, чөчөгөйү, суораты, чохоону «Овощной лавкаҕа» уонна «Юбилейнай» АЭК ахсыс павильоныгар атыылыыллар. Бу бородууксуйа болдьоҕун булгуччу уһатыахтарын наада. Кириэстээхтэн илин диэки – Куокуну Улахан Табаҕатыгар нэчимиэн, эбиэс бурдуктар, сөлүөҥкэ ыhыылара сөргүтүллүбүт.              

Ааспыт үйэ 60-80-с сылларыгар, манна биэс тыhыынча гектардаах сири холкутук баhылыыллар этэ. Кыамта тиийбэтиттэн, 90-с сыллар бүтүүлэриттэн ыла ол үлэ тохтотуллубута. 2009 сылтан ылата, Улахан Табаҕа «тилиннэриллэн» турар. Талахха ыллараары гыммыт бааhыналар хаттаан сөргүтүллүбүттэрэ. Икки тыhыынча гектардаах сир иккис тыыны ылбыта. Билигин балтаараа тыһыынча гектары сөргүтэргэ соруналлар. Үлэ салҕанан барар.

«Сайдам» сайыннын!

Хайа баҕарар нэһилиэккэ ыччат олохсуйар буоллаҕына, кини сайдар кэскиллээх. Оттон эдэр дьон Кириэстээҕи таптаан олохсуйууларын холобура – урукку авиапуорт оннугар «Сайдам» диэн ааттаах эдэрдэр микрооройуоннара. Алта уонча уһаайбаны олохтоох дьаһалта биэрбититтэн, сүүрбэччэтигэр эрэ дьон олохсуйбут.

Бөһүөлэктэн тэйиччи соҕус буолан, сорох дьон оҕолоро тыйыс тымныыга микрооройуон уонна эргэ дэриэбинэ икки ардыларыгар сылдьалларын сөбүлээбэт.

Күүстээх 220 кВ уот киллэрэргэ көҥүл баара буоллар, маннааҕы ыаллар, арыый да удамыр сыаналаах элэктэриичистибэттэн ититиилээх буолуо эбиттэр. Ону чугаһаппаттар. Күүстээх уоттаах лиинньийэни хартыына курдук көрөн олороллор, төрүт туһамматтар. Аны билигин Мииринэйтэн оптоволокнолаах түргэн Интэриниэт хаабыла Мииринэйтэн кэлиитин, Бүлүү өрүс нөҥүө быраҕылларын күүтэллэр да онтулара кэккэ эрэдээктэрдээх. Ол туһунан, суруйан турабын.

Дьэ, ити курдук, 900-чэ киһилээх нэhилиэк кыһалҕата, ыалдьар боппуруоһа элбэх.                

Станислав Алексеев, Мииринэй куорат.

Ааптар уонна Интэриниэттэн ылыллыбыт хааартыскалар.