Бэс ыйын саҥата. Анна Ахматова, Александр Блок, Иван Бунин курдук улахан суруйааччылар хоһоонноругар хоһуйбут Италия былыргы куората Венецияҕа сылдьабын. Бэл диэтэр, нуучча уонна Эмиэрикэ суруйааччыта Иосиф Бродскай ол куораты таптыыра бэрдиттэн уҥуоҕун онно харайбыттара. Чахчы да, көрүөхтэн кэрэ, ойуулуохпун омуннаах дьикти сир эбит. Уу үрдүгэр турар куорат буолан, вапоретто диэн ааттаах уу тырамбаайа тиэйэр-таһар. Тыһыынчанан туриһы маанытык таҥныбыт гондольердар оҥочонон таһаллар. Биһиэхэ курдук оптуобус, маршрутка диэн суох. Венецияны «халлаан анныгар турар түмэл» диэн дэлэҕэ ааттыахтара дуо? Киҥкиниир киин сир, ойуччу тутар кэрэ миэстэ диэн суох – барыта да чочуллан, «инникитин түмэл буолуоҕа» диэбиттии тутуллубут кэриэтэ.
Сыана ыарахана, мичээр «мааныта»
Ол эрээри, «күлүмнүүр эрэ барыта көмүс буолбатах» дииллэринии, сыана диэн «сыалааҕа» онно баар эбит. Ол вапореттоҕа олорсон хонор сиргэр дуу, туһааннаах миэстэҕэ дуу айанныыргар биир барыыҥ 7,5 евро (евро биһиэнигэр тэҥнээтэххэ – 73 солк. Ааҕан-суоттаан көрүҥ)! Киин сиргэ куораты көрө-көрө эрэстэрээҥҥэ олорон кофе иһэр буоллаххына, «кэрэтин иһин» диэн эбии харчы эбэн төлүүгүн, онон 20 евроҕа – биир кофе. Итиччэ ботуччу харчыны сыыйан ылар эрэстэрээн, маҕаһыын үлэһиттэрэ минньигэстик мичээрдии үөрүйэхтэр. Арай түүн үөһүгэр уһугуннардахха, оннук мичээрдээбитинэн уһуктуохтара, эбиитин «туохха наадыйаҕын?» диэх эбиттэрэ буолуо дуо?
Мин, хата, син табыллан сырыттым. 2,5 евроҕа кофе уонна 5 евроҕа паста (лапса) дуу, пицца дуу ылан аһаан сылдьыахха сөп. Ааҕааччыларбар оннук-маннык саарбах албаһы сүбэлээбэппин, куһаҕаҥҥа угуйбаппын эрээри, ити устар вапореттоларын иһигэр билиэтин ончу бэрэбиэркэлээбэттэр эбит. Бэркэлээтэҕинэ, сылга аҕыйахта. Ол иһин биэстэ-алтата көрбөттөрүнэ-истибэттэринэ киирэн хаалан, босхо сырыттым. Тутуллар түгэҥҥэр ыстараап төлүүгүн.
Монгуоллуу билэр итальянка
Венецияҕа Ка’ Фоскари (Италия) уонна Берлиннээҕи көҥүл университет (Германия) монгуол уонна түүр тылларын чинчийэр бэрэпиэссэри – Элизабетта Рагагнины көрсүөхтээхпин, эрдэ почтанан кыратык билсэр этибит. Түптээн үлэлиир сирэ Германия, онтон Италия университетыгар кэлэ-бара сылдьан үөрэтэр. «Оччоҕо ньиэмэс эбит» диэн санаабытым. Ньиэмэстэри тоҥуйдар, улаатымсыктар диэн истэрим. Онон хайдах эрэ туттар-хаптар дуу, туох эмэ быһыы-майгы тахсар түбэлтэтигэр бэйэбин эрчийбитим.
Ка’ Фоскари университета уу үрдүгэр турар венецианскай готика ураты быһыытынан тутуллубут эргэ дьиэ. Ити дьиэ тусаһатын иһигэр чэпчэки сыаналаах кафе уонна кыра бар баар. Дьобуруопаҕа биһиги дьиктиргиирбит диэн, үөрэх кыһатын тэлгэһэтигэр, устудьуон уопсайын иһигэр арыгы иһэр бобуллубат эбит. Уруок кэннэ, устудьуоннар уонна улахан учуонайдар кэккэлэһэн олорон, чинчийэр үлэлэрин ырыта-ырыта вино дуу, виски дуу иһэ олорор буоллахтарына, киһи ончу соһуйбат. Көннөрү көстүү. Ол оннугар итирэн ньаҕайдана, сыыҥа-сыраана санньылыйыар диэри дьаабылана сылдьар киһини көрүөҥ суоҕа.
Били, көрсүөхтээх чинчийээччим, номнуо кэлэн, кэтэһэн олорор эбит. «Тоҥуй буоллаҕа» диэбитим мичээрэ ыраахтан көстөр, аймаҕа кэлбитин курдук, кууһа көрүстэ. Билсибитим, венгр хааннаах итальянка эбит. Италиялыы, венгрдии, ньиэмэстии, аангылыйалыы, монгуоллуу, туурактыы билэр буолан биэрдэ.
Саха диэбитим баара...
Оннук билсэн-көрсөн баран, устудьуоннарга анаан саха тылын туһунан билсиһии уруок ыытар буоллубут. Ити уруокпут кэнниттэн тыл туһунан сэминээр буолла. Арай онно биир саха курдук сирэйдээх кыыс олорор. Бэрэпиэссэр оруобуна ол кыыс диэки ыйда уонна: «Ыраах Сибиир сириттэн, Туваттан сылдьар, манна үөрэнэр биһиги устудьуоммут», – диэтэ. Ол кыыстыын көрсө түстүбүт, ыраахтан олорон, тоҥхос гынан дорооболостубут. Мин Сахам сирин ахтыбыт буолан, син уруургуу санаатым, испэр үөрдүм. Сэминээр кэннэ кэпсэттибит. Аата – Сайзана Сугэ-Маадыр диэн эбит. Бэйэм бараллаам диэбитим, отуттаах. Маҥнай көрөөт, кэпсэтиэм иннинэ «тоҕо ыраах Италияҕа тиийбитий?», «туох өйдөөх-санаалаах ыччатый?» диэн санаа күлүм гынан ааспыта. Баҕар, эһиги эмиэ инньэ дии саныаххыт. Онон кэпсэтиибититтэн быһа тардан эһиэхэ билиһиннэрэбин.
– Сайзана, маҥнай хантан хааннааххын, кимтэн кииннээххин сырдат эрэ.
– Мин Тува Өрөспүүбүлүкэтигэр Кызыл диэн куоракка төрөөбүтүм. Ийэм Ленинградка «Кытай тыла уонна устуоруйата» диэн идэҕэ үөрэммитэ. Аҕыйах кэмҥэ ол куоракка тылбаасчыт буолан сылдьыбыт. Ол кэннэ офиска олорон эрэпириэссийэлэммит дьону реабилитациялааһыҥҥа үлэлэһэр. Аҕам эмиэ Ленинградка үөрэммитэ – инженер идэтигэр. Кэлин эргиэнинэн дьарыктаммыта, Туваҕа тиэннис маҥнайгы федерациятын олохтообута. Онон, аҕам тиэннис диэни Туваҕа маҥнай аҕалбыт киһи буолар, билиҥҥэ диэри ыччат успуордунан дьарыктанарын көҕүлүүр тутаах киһи.
Ийэбин батыһан, кытай тылынан дьарыктанарга санаммытым. Кытайга Шанхай куоракка тыл куурустарыгар сылдьарым. Онно сылдьан аналбын – итальянец уолу – көрсөн ыал буолбуппут. Кини Италия Венеция куоратыгар «Китаеведение» диэн салааҕа үөрэнэн – бакалавры, ол кэннэ магистратураны бүтэрэн сылдьара. Аны Шанхайга кэлэн, экэниэмикэ салаатыгар иккистээн магистратураҕа туттарсыбыт этэ. Кини Кытайга италиялыы бреннэри атыылааһыҥҥа үлэлиир этэ. Киһи итальянец диэбэт, куттуун-сүрдүүн кытай курдук (күлэр).
– Оччоҕо оскуола кэнниттэн тута Кытайга көспүтүҥ дуо? Уустук буолаарай?
– Суох. Дьиҥэ, бастаан Санкт-Петербурга «Суруналыыстыка унна кытай тыла» диэн салааҕа туттарсан киирбитим. Салгыы, тылбын эрчийэ диэн сыл аҥаара Шанхайга стажировкаҕа көппүтүм. Ол кэннэ санаам уларыйбыта, аны Фудань куорат университетыгар туттарсан хааларга соруммутум. Ийэм кытай тылын исписэлииһэ буолан, идиэйэбин өйөөбүтэ. Онон Арассыыйаҕа баар университеппын быраҕарбар тиийбитим. Кытайга хаалыахпын, онно хаалан үлэлиэхпин баҕарарым. Ол баҕа санаабын толорон, 8 сыл үлэлээбитим. Иккис дьиэм кэриэтэ буолбута.
– Ол кэннэ оччоҕо кэргэҥҥин батыһан Италияҕа көстүҥ дуо?
– Манна көһөн кэлбиппит икки эрэ сыл буолла. Шанхай – дьиҥнээх мегаполис. Тыас-уус, кэлии-барыы, киһи тыынар да сирэ суох. Венеция төһө даҕаны айанньыттар сөбүлүүр сирдэрэ, араас туриһа толору буолбутун иһин, чөкө баҕайы сир, салгына да үчүгэй, онон сөбүлээтибит. Шанхайдааҕар ордордубут.
– Венецияҕа тугунан дьарыгыраҕын?
– Билигин Ка’ Фоскари университетыгар «Сохранение и управление культурным наследием» диэн идэҕэ үөрэнэбин. Италия тылын үөрэтэ сылдьабын, син үрдүк таһымҥа биллим. Уруокпут барыта италиялар тылларынан.
– Барыта үчүгэй дуу? Туох эрэ итэҕэс баар дуу?
– Венеция – олус кэрэ сир, түмэл-куорат. Ол да буоллар, олус элбэх туристан сылтаан олохтоох дьон олоҕо-дьаһаҕа соччото суох. Олохтоохтор айанньыттары сөбүлээбэттэр да хайыахтарай... Маҕаһыыннар, эрэстэрээннэр олохтоохторго анамматахтар, барыта – туристарга. Дьиэ-уот булан, түптээн олорор улахан уустук. Манна олохтоохторго анаан дьиэ биэрбэттэр, куортамнаабаттар, атыылаабаттар. Ол оннугар быдан ыарахан сыанаҕа туристарга арыандалыыллар. Онон, Венеция олохтоохторо табыллыбакка, олохторо ыарахан буолан, мантан көһөн хаалаллар.
– Үс араас сиргэ үөрэммит киһи быһыытынан тэҥнии, билэ-көрө сырыттаҕыҥ. Ханна ордугуй, туох уратылааҕый?
– Кытайга үөрэҕи-билиини олус сыаналыыллара, өрө туталлара көстөр. Университет диэн кинилэргэ барар-кэлэр, таптаатахха туттарсар, сөбүлээбэтэххэ быраҕан кэбиһэр сир буолбатах. Университеты – киһи олоҕун бүтүннүүтүн быһаарар сир диэн сыһыаннаһаллар, кытай билиҥҥи киһитин дьылҕата барыта онтон тутулуктааҕын курдук санаалаахтар. «Бастыҥ» диэн тыл кинилэргэ улахан оруоллаах. Холобур, оҕолорун төрөппүттэр дьаныардаахтык үөрэнэргэ күһэйэллэр. Оҕолор бэйэлэрэ даҕаны кыһаллаллар. Маҥнай бастыҥ оҕо саада, бастыҥ оскуола, ол кэннэ, дьэ, бастыҥ университет. Оонньууга-көргө, бэйэ туох эмэ интэриэһигэр бириэмэлэрэ суох. Биир кэм үөрэх, инники күөҥҥэ өрүсүһүү... Олус элбэх буолан, бэрт былдьаһыы алдьархай. Кытай үөрэҕин кылгастык быһаарар буоллахха – талкыйыы үөрэх, нойосуустааһын («зубрежка»).
Италияҕа биир сыл үөрэнээт, «үөрэхтэрэ олус академическай» диэн санааҕа кэлбитим. Барыта кылаассыкаҕа олоҕурбут: Былыргы Греция, Былыргы Рим, гириэк, латыын тыллара... Бэрэпиэссэр үөрэтэр хоско киирээт, лиэксийэтин аахпытынан барар. Онтон устудьуоннар ону сурунан букунуһаллар эрэ. Преподавательгэ кэпсэтии, ситим, диалог диэн суох. «Бэрэпиэссэр» диэн олус ытыктыыр, сүгүрүйэр киһилэрэ. Кини туох эмэ диирэ, быһаарара – барыта сөп буолуохтаах, онно итэҕэйэллэр. Онтон Арассыыйаҕа түөрүйэ өттө баһылыыр. Холобур, тылы үөрэтэргэ олус үчүгэй олук, тирэх биэрэллэр эрээри, быраактыка диэн олус аҕыйах. Арай, ким эмэ омук тылын үөрэтэр буоллаҕына, биири сүбэлиэм этэ – түөрүйэни Арассыыйаҕа үөрэтэн баран, хайаан даҕаны таска тахсан эрчиллиҥ.
– Тува тылын билэҕин дуо?
– Хомойуох иһин, суох...
– «Хомойуох иһин» диэтиҥ. Дьонуҥ үөрэттэрбэтэхтэрэ дуо?
– Дьиэбитигэр мэлдьи нууччалыы алтыһарбыт. Тоҕо диэтэххэ, ийэм тувалыы билэр, аҕам нууччалыы эрэ. Ол иһин кыра сылдьан кыратык тувалыы өйдүүрүм.
– Туваҕа төрөөбүт тылын билбэт киһи суоҕа буолуо диэн бүк эрэллээҕим. Биир киһини, ыраах да буоллар, көрүстүм.
– Мин үөрэммит оскуолабар алын кылааска үс кылаас баара. «А» диэн кылаас туйгун уонна үчүгэй үөрэнээччилэргэ. Уруок барыта нууччалыы ыытыллара. «Б» диэн үчүгэй уонна орто үөрэнээччилэргэ, эмиэ нууччалыы үөрэтэллэрэ. Уонна, дьэ, «В» кылаас – орто уонна мөлтөх үөрэнээччилэргэ. Бу «В» кылааспыт «национальнай» диэн аатырара. Онно үксүн дэриэбинэттэн киирбит оҕолор үөрэнэллэрэ. Уруок тувалыы ыытыллара. «В» кылаас», «национальнай кылаас» диэн хайдах эрэ түҥкэтэх, сайдыыта суох курдук көрөрбүт, ким да ол кылааска түбэһиэн баҕарбат этэ. Онон тува тылын билии эмиэ хаалынньаҥ соҕус буолуу диэн өйдөбүлү үөскэтэрэ.
Билигин бу улаатан олорон саныыбын уонна хараастабын. Оскуолабыт ол саҕана хайдах оннук дьаһанан олорбутай диэн санааргыыбын, атын эбитэ буоллар тувалыы үөрэниэм этэ. Мин үөрэнэр кэммэр нуучча тыла сүдү суолталааҕынан ааҕыллара: нууччалыы толлубакка саҥарар буоллаххына, университекка киириэҕим, хамнастаах үлэ булуоҕум диэн чычаас толкуйдаах этибит. Үгүс киһи «тува тыла туһата ааспыта, олоҕуҥ тухары наадыйыаҥ суоҕа» диэн этэллэрэ субу баарга дылы. Билигин ити этиини кулгааҕым таһынан аһарбаппын, тылбын билиэхпин олус баҕарабын. Интэриниэт сайдыбытын туһанабын, скайп диэн тиһигинэн онлайн олорон, тува тылын үөрэппитинэн барбытым. Учууталым Кызыл куораттан олорон үөрэтэр. Арай кэлин Туваҕа бардахпына, тувалыы кэпсэтиэм этэ диэн ыра санаалаахпын. Тува омуга олус дьээбэлээх-хооболоох норуот ээ. Саҥарар буоллаҕына, хайаан да тугу эмэ этэн күллэрэр. Ол иһин аныгыскы сырыыбар бардахпына, ол бэргэн этиилэрин өйдүөхпүн баҕарабын.
– Арассыыйаҕа төннөр былаан баар дуо? Уопсайынан, Туваны ахтаҕын дуо?
– Омук сиригэр 10 сыл олордум. Ол иһин Аан дойду гражданинын кэриэтэ сананабын. Уонна эдэр-сэнэх эрдэххэ, сири-дойдуну кэрийэн хаалыахха наада диэн көрүүлээхпин. Билигин Арассыыйаҕа, Туваҕа барар санаа ончу суох. Ол эрэн инникини тымтыктанан көрбүт суох. Барыта кэргэним уонна бэйэм үлэбиттэн, үөрэхпиттэн тутулуктаах. Арай Арассыыйаҕа туох эмэ инникилээх, үрдээн тахсар кэскиллээх үлэ көһүннэҕинэ, төннүө этибит.
– Омук сиригэр хайа омуккун туоһулаһаллар дуо? Тува туһунан туох өйдөбүллээхтэр?
– Элбэх сири кэрийдим даҕаны, Тува туһунан истибит киһи тарбахха баттанар. Уопсайынан, Арассыыйаҕа нууччалартан атын омуктар баалларын иһиттэхтэринэ, соһуйа түһэллэр. Арассыыйа диэн элбэх омук олорор сирэ, ол туһунан олус аҕыйах информация баара олус хомолтолоох. Чэ, биир эмэ муусуканы, ырыаны-тойугу сэҥээрэр киһи көһүннэҕинэ, «ээ, Туваҕа хабарҕа ырыатын билэбин» диэн син онон-манан удумаҕалааччы.
– Олус кылгас кэмҥэ син кэпсэтэ сатаатыбыт. Баҕар, туох эмэ сүбэ дуу, баҕа санаа дуу этиэҥ буолаарай?
– Эдэр буоламмын, оннук дириҥ сүбэни биэрэр кыах суох, арай бэйэм уопуппуттан кыратык бэрсиэм эбитэ буолуо. Кыра да түгэн көһүннэр, атын сири-дойдуну, омугу-култуураны билэ-көрө сатааҥ. Кыратык, биир сиргэ аҕыйах хонукка буолбакка, сыл аҥаара дуу, сыл дуу сылдьа сатааҥ, үчүгэйдик анааран көрүҥ. “Хаалыҥ, олоруҥ” диэбэппин эрээри, биир баар-суох олохпут устатыгар саҥаны-сонуну билэргэ, тэҥнииргэ олус туһалаах эбит. Биллэн турар, тыллары үөрэтиҥ. Тыл диэн атын эйгэҕэ күлүүс буолар. Оччоҕо олох да сэргэх буола түһэр, кырааската-толбоно элбиир. Эдэр дьоҥҥо, үүнэн эрэр көлүөнэҕэ, биир улахан сүбэм – төрөөбүт тылгытын үөрэтиҥ, харыстааҥ. Билигин ону билбэт буоллаххытына, кэлин хайа эрэ кэмҥэ ол итэҕэскит син биир биллэриэҕэ. Хас биирдии омук тылынан баай эбит, онон киэн туттуохтаахпыт, харахпыт харатын курдук харыстыахтаахпыт. Кыра да түгэҥҥэ бэйэм туспунан кэпсээммин истибиккэр махтал, баҕар, кыра сүбэм, кэпсээним кимиэхэ эмэ интэриэһинэй буоллаҕына, өссө бэрт. Саха сириттэн сылдьар доҕотторбор уонна Саха сирин олохтоохторугар истиҥ эҕэрдэ!
* * *
Ол курдук кэпсэтээт, мин айанныыр оптуобуспар бардым, кини атаарда. Кыыс эксээмэннэрин туттарбыт күнэ эбит, онон көҥүл салгынын тыына сылдьар. “Нууччалыы кэпсэппэтэҕим ыраатта” диир. Атын-атын омук да буолларбыт, ыраах сиргэ тиийдэххэ, киһи олус чугастык ылынар эбит. Арассыыйа иһигэр көрсүбүппүт буоллар, баҕар, атын буолуо эбитэ буолуо. Ол да буоллар, элбэх сири кэрийбит, дьоннуун алтыспыт киһи тута биллэр, быдан элэккэй, судургу буолар. Кэпсээнтэн кэпсээн диэбиккэ дылы, аныгыскыга монгуол тылын билэр, түүр тылларын чинчийэр, Германияҕа үлэлиир итальянка учуонайын кытары билсиһиннэриэм.
Сардаҥа БОРИСОВА,
Дьокуускай-Италия-Дьокуускай.
