Туой-Хайа. 1966 сыллаахха, Бүлүү далайын түгэҕэр тимирдиллибит сир. Аһыы аба, курутуйуу...
Бу сор суолламмыт дойду саһарбыт хаартыскаларын сотору-сотору көрүтэлиибин. Бастакы хаартыскаҕа иэдээн иэнигийэн эрэрин өссө билбэт, күүстэрин-уохтарын үгэнигэр сылдьар саха эдэр уолаттара уонна нарын кыргыттара волейбол оонньуу сылдьаллар. Иккис хаартыскаҕа 1966 сыллааҕы тиһэх ыһыах трибуната көстөр. Үһүс хаартыскаҕа Бүлүү Эбэни быһыттааһын, Туой-Хайаны тимирдии. Төрдүс хаартыскаҕа – Туой-Хайаҕа биһигин ыйаабыт Сэмэн Иванов.
Туой-Хайаҕа аҕам өттүнэн чугас уруум - Карл Арсентьевич Чоноев өр кэмнэргэ Ленин аатынан колхуоска үлэлээн-хамнаан олорбута. Кэргэнэ Ааныска – дьиҥ төрүт-уус Туой-Хайа. Туой-Хайаҕа күтүөм – аатырбыт ат сүүрдээччи, булчут, балыксыт, тустуук-спортсмен Гаврил Алексеев (Лесхоз Хабырыыс) эдэр сааһа ааспыта. Аҕам күтүөтэ – Иванов Николай (Тоос Ньукулай), Аллараа Тунгуускаттан төрүттээх эбэҥки киһитэ Туой-Хайаҕа балачча өр кэм табаһыттаабыт. Дьэ, хайдах дойду эбитий? Туой-Хайаҕа Ленин аатынан колхуоска 1870 ынах-сүөһү, 800 сылгы, 2000 таба, 200 кырымахтаах хара саһыл бааллара. Аны, булда-алда! Сэрии кэмигэр Туой-Хайа түүлээҕи туттарыыга Саха АССРга бастакы миэстэлээҕэ.Тайах, кыыл таба, киис, солоҥдо, кырынаас, тииҥ, куобах, улар, куртуйах, куһун-хааһын элбэҕин этэ да барыллыбат. Чуона ып-ыраас, дьэп-дьэҥкир уутугар, эмис хатыыс, бил, быйыт сэмсиирэ, атын сиртэн кэлбит дьону сөхтөрүөн сөхтөрөрө. Дойду сир дьоно Оччугуй Ботуобуйаҕа баай балыктааҕын, Туой-Хайа күндү түүлээҕэ элбэҕин иһин талаһаллара.
1948-49 сыллар. Иркутскай уобалаhын Катанга оройуонун (Сунтаардар ааттыылларынан Хаатыҥка) Өрбөгөчөөн сэлиэнньэтигэр Амака эспэдииссийэтэ тэриллибитэ. Геологтар Хаатыҥка эбэҥкилэрин – убайдыы-бырааттыы Сычегирдар, Каплиннар көмөлөрүнэн ыарахан таһаҕастарын табаларга ындыылаан, Аллараа Тунгууска өрүстэн Чуона сүнньүгэр бэрт эрэйинэн тиийбиттэрэ.
Каюрдар геологтар ыарахан ындыыларын табаларга тиэнэннэр, Чуона хаҥас кытылынан айаннаабыттара, геологтар болуоттарга олорон, өрүһү таҥнары устубуттара. Геологтар аалларын Сычегирдар былыргылыы оҥорбуттара. Оннук бэртээхэй аалларынан устаары сылдьар дьоҥҥо, эбэҥкилэр Чуона өрүс «Кресты» тоҕойугар тиит маска булгуччу ас ньымааттаан ааһаарыҥ диэбиттэр. Сирдьиттэрин ыйыыларын, бука, сэнээн буолуо, геологтар толорботохторо.Ол тоҕойу ситэ ааспакка да, геологтар ааллара күрбэ тааска анньыллан түҥнэстибиттэрэ. Бэйэлэрэ сыккырыыр тыыннара эрэ кытылы булбуттар. Бородуукталара, таҥастара барылҕаҥҥа устубута. Хата, сүрүн таһаҕастарын табанан ыҥыырдан иһэр буолан улаханнык сүтүктэммэтэхтэрэ. Ол курдук, сайын саҕаланыыта, саха дьоно уутуйан олохсуйбут Туой-Хайа кытылыгар тиксибиттэрэ. Туох да бородууктата, уларыттар да таҥаһа суох. Туой-Хайа В.Ленин аатынан колхуоһа (бэрэссэдээтэл – И.С.Данилов, партком сэкэрэтээрэ – К.И.Иванов) Амака геологическай эспэдииссийэтин дьонугар улаханнык көмөлөспүттэрэ. Ат уонна таба көлөлөр геологтар тустарыгар туhаныллыбыттара.Оттон олохтоох эр дьон бэйэлэрин үлэлэриттэн тэйэн геологтарга илии-атах буолбуттара.Туой-Хайаттан сирдьиттэрэ суох геологтар Бүлүү өрүскэ «Улахан» уонна «Кыра Хаана» харгыларын тыыннаах туорууллара саарбах этэ. Бу кутталлаах харгылары саха дьоно алгыстаан, Бүлүү Эбэ Хотун иччилэриттэн ааттаhан туораппыттара.
Г.Файнштейн салайааччылаах эспэдииссийэ Катанга эбэҥкилэрэ, Туой-Хайа сахалара эрэ өйөөн, Кириэстээҕи булбута.
1949 сыл. Күһүн. Атырдьах ыйын бүтэһигэр, Саха сирин бастакы алмаастара Кириэстээх нэhилиэгин «Арыы Чайыгар»(«Соколинай») булуллубуттара.
Сыл-хонук. Алмаас бырамыысалыннаһа Бүлүү умнаhын түөрт оройуонун олоҕун айгыратан арыллыбыта. Бүлүү ГЭСин сыысхаллаах тутуутун содулугар, 2000 киhиэхэ тиийэ нэhилиэнньэлэнэн, Садын оройуонун киинэ буола сылдьыбыт Туой-Хайа сэлиэнньэтэ Бүлүү муоратын уутугар тимирдиллибитэ. Оттон дойдуларыттан кыйдаммыт дьон Арыылаахха көһөрүллүбүттэрэ.
Бараак тииптээх мас дьиэлэргэ, болуоктарга симиллэргэ күhэллибиттэрэ. Бу маннык көһөрүүнү дууһатынан ылымматах учуутал Петр Михалев бүтэһик мунньахха ытамньыйа былаастаан эппит: «Кэскилгитин быһынныгыт, утарсыбатыгыт», - диэн.Туой-Хайаны тимирдии, дьону атын сиргэ көһөрүү олус хомолтолоох этэ.
«Таптыыр, ахтар дойдубун – Туой-Хайаны, түһээн куруук көрөбүн. Арыт түүлүм быстыбытыттан ытамньыйбытынан уһуктааччыбын», - диэччи Сэмэн Иванов. Туой-Хайаҕа саамай бүтэһик төрөөбүт оҕо – сүрдээх күүстээх санаалаах киһи, спортсмен, олохтоох дьаһалтаҕа, «Новай» сопхуоска үлэлээбит Дмитрий Дмитрьевич Петров (былыргы таптал ааттара «Мөчөкө”, “ДмДм”) этэ.
Биир көрсүһүүгэ Дмитрий Петров Туой-Хайа туһунан кэпсии туран, ытаан барбытын уоскуппуттара. Дмитрийи, дьиҥэр бэйэтин тастан көрдөххө бэһиэлэй курдук киһи, ис-иһигэр ыараханнык санаарҕыы сылдьар эбит этэ. Сол санаарҕабылыттан, эдэр сааһыгар суох буолбута.
Эмиэ букатын эдэр сааһыгар Туой-Хайаттан төрүттээх доҕорум, киэҥ тэхиниичэскэй билиилээх, өр сыл оройуоҥҥа дьокутааттаабыт Станислав Васильев өлбүтэ. Алмаас бырамыысалыннаһын тэриллиитин туһугар дойдуларын толук биэрэргэ күһэллибит дьон дьылҕалара үчүгэйинэн тосхойботоҕо.
Туой-Хайаттан көһөрүү кэнниттэн отут сылга тиийбэт кэмҥэ 207 киһи өлбүтэ.
Эмискэччи сүрэхтэрэ тохтоон быстыы, баралыыстаан, ас барбат ыарыыттан, искэннэртэн суох буолуу, бэйэҕэ тиийинии, арыгылаан баран тоҥон өлүү... “Дойдубар барыахпын баҕарабын“ диэн тыллаах Бурангаат Миитиккээ тайҕаҕа тоҥон өлбүтэ. Туой-Хайаны тимирдии кэмигэр, Мииринэйгэ көһөртөн батынан кэбиспит, милииссийэлэр анаан-минээн бөртөлүөтүнэн тиийэн тараччы тутан ылан аҕалбыт Дьөгүөрэп Борокуоппайдара сүрэҕин тымыра быһа баран өлбүтэ.
Эмиэ хойукку диэри табаларын кытары былаастартан куота сылдьыбыт Махатта оҕонньору олус хаҕыстык Сүлдьүкээргэ үүрбүттэрэ. Өр буолбакка бараахтаабыта. 90-c, 2000-с сылларга, туой-хайалары аҕыйах төгүл Туой-Хайа тимирдиллибит сиригэр, Бүлүү муоратын ортотугар ордон хаалбыт хайаҕа бөртөлүөтүнэн, катерынан илдьитэлии сылдьыбыттара. Олору хаартыскаҕа түһэртэлии сылдьыбыт биллиилээх фотограф Петр Ушницкай оҕонньордуун-эмээхсинниин бары маккыраччы ытаһалларын сүрдээх ыараханнык ылыммытын миигин кытары үллэстибитэ.
Кыаммакка, кытаанах, хапытаал үйэтэ кимэн кэлэн, урут алмаас хостооһунун саҕаланыытыгар судаарыстыбаҕа өҥөлөөх Туой-Хайа дьоно көмөҕө наадыйан уҥа-хаҥас хаампыттара. Хомойуох иһин, биэнсийэлэригэр быыкаа эбииликтэнээри “Якуталмаастан”, Саха сирин бырабыытылыстыбатыттан көрдөһүүлэрэ өйөммөтөҕө. Туой-Хайа дьоно алмааска сыһыаннаахтарыттан чыычаах тумсун саҕаны да туhамматахтара. Ол курдук, Туой-Хайа 76 каюрдарыгар муунта да өҥөнү оҥорботохторо.
1992 сыл ыам ыйын 27 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин №236-дээх Туой-Хайаттан көһөрүллүбүт дьоҥҥо социальнай көмө, аналлаах чэпчэтии көрөр туһунан уурааҕа тахсыбыта. Туой-хайалар дьэ саҥардыы сөмөлүөккэ чэпчэтиини, олох-дьаһах өҥөлөрүн төлөбүрүгэр кыччатыы курдук өйөбүллэри саҥа билэн иһэн эмиэ көрдөрбүтүнэн маппыттара. СӨ Бырабыытылыстыбата бу уурааҕы куруубайдык көтүрэн кэбиспитэ.
Туой-хайалартан баһыйар үгүстэрэ бэйэлэрин бырааптарын халтай туруорса сатаан баран анараа дойдуга хомолтолоох аттаннылар. Билигин Туой-Хайаттан быралыйбыт дьонтон тарбахха баттанар ахсааннаахтар хааллылар . Аны ниэп-гаас бырамыысалыннаһа алдьархайдаахтык ааҥнаан олохторун отуора салгыы ыhыллар кутталлаах. Төрүт олохтоох саха, эбэҥки нэhилиэнньэлэрин ахсаана аччыы турар. Сүлдьүкээргэ 90-с сылларга 600-чэ киһи олорбут эбит буоллаҕына, билигин 200-чэ эрэ олохтоох хаалла. Биэс сүүс киһини кыайар-кыайбат нэһилиэнньэлээх Таас-Үрэх 5800 ахсааннаах ньиэп уонна гаас хостооччу баахтабай бөһүөлэктэрин ортотугар кыбыллан кэр-дьэбэр дьылҕаланна. Бырамыысалыннас сайдыытыттан сүппүт Туой-Хайаны мээнэҕэ холобурдаабаппын. Эрэй эҥэрдэммит дьылҕалара – биир. Итини ыйан туран, Мииринэй оройуонун төрүт олохтоох нэһилиэнньэтигэр оруннаах өйөбүл ирдэнэрин тоһоҕолоон этэбин. Ханна да сырытталлар, алмаастаах оройуон төрүт олохтоох дьонун туоратымаҥ, өйөөҥ, дурда-хахха буолуҥ!
Станислав Алексеев, Мииринэй куорат.
