Кэнники сылларга оскуолаҕа учуутал барахсан, бэйэтин көмүскэнэр кыаҕа кыра да буоллар, туох эмэ бырааптаах дуо? — диэн боппуруос элбэх учууталы толкуйдатар буолуохтаах. Үөрэнэн хааланнар эбитэ дуу, син биир тугу да ситиспэттэрин билэн эбитэ дуу, ону ким даҕаны үҥсэ-харса сылдьыбат. Үҥсэн да диэхтээн, ханна тиийэн үҥсүөхтэрэй?! “Хата, үҥсүбүттээх буола-буола” диэн, бэйэлэрин олоро түһүөхтэригэр диэри оройго “лос” гына охсор буоллахтара. Барыта итинник, буолуохтааҕын курдук.
Кумааҕы кукаакытыгар кубулуттулар
Олохпут сайдыбыта эмиэ “бээ-бээлээх” диэбиккэ дылы, кэнники сылларга оскуоланы “электроннай барыйаанынан”, ол-бу буолар-буолбат кумааҕынан, докумуонунан үлтү “көмөн” кэбистилэр. Учуутал эрэйдээх төбөтүн көмпүүтэртэн өндөппөт дьаабыта буолла. Били, эмчиттэри “ыарыһахтарын нэһиилэ төбөлөрүн өндөтөн, өҥөйөн көрөллөр” диэбиттэригэр дылы балаһыанньа. Ойон тура-тура кумааҕы сырсыыта, ону толорор түбүгэ, бэрэбиэркэ үөһэ бэрэбиэркэ, хонтуруол үөһэ хонтуруол. Министиэристибэ... обрнадзор... борокуратуура... субу курдук түгэҕэ көстүбэт испииһэги ааҕан бара туруохха сөп. Эбиитин төрөппүт үҥсүүтэ, оҕо бырааба... Бары өттүттэн ыгыы-түүрүү кытаанаҕа. Бу кэннэ учууталбыт хаһан оҕолорун киһилии үөрэтэр, тэтэрээтин бэрэбиэркэлиир? Учууталлар миигин кытары, дьиҥэр, бэркэ сөбүлэһэллэрэ буолуо эрээри, иһиллэр гына “чахчы, иэдэйдибит” диэбэттэрэ сэрэйиллэр. Бу үлүгэрдээх истириэскэ сылдьар учуутал төһө айымньылаахтык үлэлиирэ, үөрэтэрэ буолуой?!
Учууталы муустаах ураҕаһынан?!
“Урут, биһиги саҕана” диирбитигэр тиийэбит, истибэт, уруогу ыһар оҕону учуутал мөҕүөн да, кылаастан үүрэн таһаарыан да сөп этэ. Кыралаан дьарыйалларын буолуохтааҕын курдук ылынарбыт. Оттон билигин хайдаҕый? Биир эмэ оҕо дэлби мэниктээн, уруогу, кылааһы олоччу ыһан баран, учуутала мөхтөҕүнэ, төрөппүтүгэр тиийэн “учууталым миигин мөхтө” диэн үҥүстүн эрэ... Төрөппүт сонно тута оскуола салалтатыгар ойон кэлэр эбэтэр борокуратуураҕа үҥсэн, хас эмэ лииһи суруйан субурутар. Сонно тута, учуутал сордооҕу, кырата, дьүүллүүллэр, улахана, холуобунай эппиэккэ тардаллар. Били, сүүрбэ сыл эрэ, отут сыл эрэ үлэлээбит үтүөтэ барыта умнуллар, сыбаанньа сарбыллар, оскуолаттан бүтэһик бүрүстүүпүнньүк курдук муустаах ураҕаһынан үүрүллэр. Өссө бу диэн кырата. Оттон олох да холуобунай дьыала тэриллэн хааллаҕына, дьэ утуйар ууларын умнуохтарыгар диэри борокуратуураҕа соһуллаллар, быһата, сор-муҥ бөҕөнү көрөөхтүүллэр. Бу аата тугуй?!
Оччотооҕу бэйэбит учууталларбытын ити курдук үҥсэн испиппит буоллар, аҥаардара хаайыллыах айылаах эбит диэн ороһуйа санаталаатым. Куһаҕантан киһи да күлэр... Тыый, оччолорго учууталы өрө көрбөккүн, кини этэрэ барыта “сөп” диэн буолара. Дьиҥэ, оннук да буоллаҕа. Дьэ, хайа учуутал, уруокка сүгүн үөрэммэккэ мэниктии олордоххуна, дьиэҕэ үлэҕин оҥорботоххуна, мөҕүө-сэмэлиэ суоҕай?! Билигин биир эмэ оҕону мөх эрэ, эбиитин кынчарыйан боруобалаа эрэ – сонно кэриэтэ быһаарыы суруйан, буруйга-сэмэҕэ тардыллан барыаххын сөп. Оҕону төбөтүттэн имэрийэллэр, учуутал сордооҕу буруйдууллар. Ол түмүгэр билиҥҥи оҕолор туох “бырааптаахтарын” биэс тарбах курдук нойосуус билэллэр. Сорох дьээбэлээх өттө олох даҕаны учууталларын төлөпүөнүгэр киинэ курдук уста олорор, сорох “тиэрэ сайдыылаах” оҕолор кистэлэҥ камералаах буолаллар үһү. Холобур, Быйыл Сунтаар Күндэйэтигэр өр сылларга үлэлээбит учуутал (кимин-тугун быһаара барбаппын) биир үөрэнээччитин барбах мөҕөн дуу, сэмэлээн дуу, ол оҕо төрөппүтүн “улахан кыһамньытынан” дьыалаҕа эриллибит, суукка соһуллубут, оскуолаттан үүрүллүбүт. Бу учуутал хас эмэ сыллаах үлэтэ-үтүөтэ барыта умнуллубут, сиргэ-буорга тэпсиллибит. Дьэ, хайдаҕый?!
Түүннэри түлүрбэх буолуох тустааххын!
Оҕо оскуола боруогун атыллаан тахсыаҕыттан төрөппүт эппиэтигэр киирэр. Дьиҥэ, төрөппүт оҕото ханна, хайдах сылдьарын, дьиэтигэр кэмигэр кэлэрин, кимнээхтиин бодоруһарын барытын билэн олоруохтаах буоллаҕа. Ону билиҥҥи систиэмэбит эмиэ, учуутал сордоох чэрдээх моонньугар лөкөччү сүктэрэн кэбиһэр. Кылаас салайааччыта кылааһын оҕолоро уруок кэнниттэн ханна тиийэн бүкпүттэрин, түүннэри тугу гыналларын мэкчиргэ курдук тонолуппакка көрөн олоруохтаах. Төрөппүт оҕотун бэйэтэ кэтээбэккэ гынан баран, айаҕын муҥунан учууталтан оҕотун ирдэһиэхтээх, киэптиэхтээх, эмиэ үҥсүөхтээх. Хайа, бу туох айылаах атаҕастабылай?! Кылаас салайааччыта оҕо оскуолаҕа сылдьар кэмигэр эрэ кэтиэхтээҕэ, тугу дьарыктанарын билиэхтээҕэ эбитэ буолуо. Оҕо киэһэ дьиэтиттэн тахсан барбытын, түүн кимиэхэ тиийэн хоммутун учуутал эрэйдээх хантан билээхтиэй?! Дьокуускай куорат биир оскуолатыгар эдэр учууталга күүстэринэн кылааһы туттаран кэбиһэн баран: “Оҕолоргун кытары түүннэри тэҥҥэ сылдьыбатаххын, дьиэлэригэр атаарбатаххын...” – диэн мөҕөн-этэн барбыттарыгар үлэлиэх баҕата сүтэн, оскуолаттан икки атаҕынан куотарга күһэллибит. Үлэлиэх, айыах-тутуох учуутал уурайдаҕа ити. Дьэ, дьикти ирдэбил диэбэккин дуо?!
Имэрийдэххинэ – биир туспа иэдээн
Маннык балаһыанньа эмиэ баар буолар эбит. Оскуолаҕа эр дьон учууталлары ыҥыран бөҕө буолаллар. Ону олох хорсун эрэ санаалаах эр дьон оскуолаҕа бараллара буолуо дии саныыбын. Билиҥҥи суут-сокуон үйэтигэр, барытыттан сэрэнэ-сэрбэнэ, хас биирдии хамсаныыгын кэтэнэ-манана, туох баар саҥаҕын ыйааһынныы сырыттаххына эрэ, оскуолаҕа “тыыннаах хаалыаххын” сөп. Хайыаҥ баарай, билиҥҥи систиэмэ, сокуон ирдэбилэ барыта учууталы утары. Били, эппиккэ дылы, охтон түспүт үөрэнээччи кыыһы туруора-хайыы сатаабакка, эрэй эрдэтинэ эргийэ барыахтааххын. Өрүһүйэ, өйүү-убуу оонньуу сырыттаххына, “ыарахан эппиэккэ тардыллыаххын сөп”.
Былырыын куорат биир оскуолатыгар эдэр учуутал эрэйдээх физкультура уруогар “козелтан” охтон эрэр кыыһы быыһаары, алҕаска түөһүттэн тутан кэбиһэн, холуобунай дьыалаҕа эриллэн, сор бөҕөнү көрөн үүрүллүбүтүн туһунан кэпсэтии баара. Ол туһунан Дьокуускай куорат саамай элбэх тирээстээх хаһыата суруйан турардаах. Дьэ, итинник, имэрийдэххинэ, эмиэ биир туспа иэдээҥҥэ киириэххин сөп. Сор сокуоннаах дойдулаахпыт.
Оттон бу туһунан үлэлии сылдьар салалта туох санаалааҕын билээри ыйыталастым.
Феодосия Васильевна Габышева, Ил Түмэн дьокуутата:
– Урут атын кэмҥэ олорбуппут. Билигин сокуон дойдутугар олоробут. Биһиги өрөспүүбүлүкэбит Арассыыйа сокуонуттан таһынан өссө “Учуутал туһунан”диэн туспа сокуоннаах. Онно учуутал статуһун үрдэтии, хамнаһын үрдэтии, үлэлиир усулуобуйатын тупсарыы уо.д.а. учууталга олус наадалаах сокуоннар киирбиттэрэ. Бу сокуон өссө даҕаны саҥа тупсарыыны, сайыннарыыны ирдиир. Урукку кэмҥэ учуутал таҥара курдук көрүллэр этэ. Ыһыллыы-тоҕуллуу буолбутун кэннэ, 90-с сылларга дойду үрдүнэн учууталлар хамнастара аччаан, убаастабыллара сүтэн статустара букатын түһэн хаалбыта. Инньэ гынан, ол саҕана арыый тыыппалаах, кыахтаах учууталлар атын эйгэҕэ барыталаан хаалбыттара дии. Онон дьыала өссө мөлтөөбүтэ. Оттон 2000 сыыларга арыый да бэттэх кэлэн, билигин учуутал хамнаһа үрдээн, статуһа төттөрү чөлүгэр түстэ. Ону кытары күүстээх эппиэтинэс сүктэрилиннэ. Билигин хос-хос тэрилтэлэр хонтуруоллара аччыахтаах, бэйэ-бэйэлэрин кытары мэһэйдэспэттэрин курдук көннөрүллүөхтээх, сааһыланыахтаах. Бу федеральнай таһымҥа. Оттон отчуот туһунан этэр буоллахха, отчуотунан үлэ түмүгэ көстүөхтээх. Маныаха эмиэ, дьиҥнээх хаачыстыбаны көрүөхтээхпит. Оскуолаттан сыччах олимпиаданан эрэ муҥурдаммакка, оҕону лиичинэс быһыытынан, киһилии киһи гынан иитэн таһаарыллыахтаах. Эбэһээт үрдүк үөрэххэ киирбитинэн хаачыстыбаны быһаарбакка. Оннук буолуо суохтаах. Оҕо орто идэни баһылыыр кыһаҕа үөрэнэ киирдэҕинэ кытары хаачыстыба буолар. Оҕо уһулуччу быраабын туһунан этэр буоллахха, билигин быраап үйэтигэр олоробут. Маныаха учууталларга, төрөппүккэ өйдөтүү үлэтэ барыахтаах. Оҕо быраабын таһынан эбээһинэстээҕин эмиэ умнуо суохтаахпыт. Бу иккиэн бэйэ бэйэлэрин кытары дьүөрэлэһиэхтээхтэр.
Алексей Климентьевич СЕМЕНОВ, Дьокуускай куорат Үөрэххэ управлениетын салайааччыта:
– Хайа баҕарар кэм бэйэтэ туспа уустуктаах буоллаҕа. Элбэх оҕолоох кылааска, оскуолаҕа социальнай балаһыанньалара мөлтөх буоллаҕына, учууталга, салайааччыга, биллэн турар, ыарахан буолар. Ону учуутал наар мөкү эрэ өттүн көрө, “муҥун ытыы” сылдьыбакка, ис-иһиттэн айымньылаахтык үлэлээтэҕинэ, үөрэ-көтө сырыттаҕына, үөрэнээччитин да, төрөппүтүн да кытары уопсай тыл булара биллэр. Мин санаабар, бэйэтин убаастыыр хас биирдии киһи, учуутал даҕаны, оҕону охсуохха диэри иһитиннэрэ, буойа сатыыр мөкү балаһыанньаҕа киирэн биэриэ суохтаах. Киһи олоххо сыһыаныттан тутулуктаах. Кылаас салайааччыта төрөппүтү кытары күүскэ үлэлээтэҕинэ, оҕолорун куруһуогунан дуу, эбии дьарыгынан дуу ноҕуруускалаатаҕына, ханнык оҕо киэһэ-түүн мээнэ күүлэйдиэй?! Маныаха эмиэ учуутал кылаас салайааччытын быһыытынан айымньылаахтык үлэлиэн, оҕолору бэйэтигэр тардыан, иһитиннэриэн наада. Оччоҕо эрэ оҕону кытары уопсай тылы булуоҕа.
Михаил Василевич Уйгуров, Дьокуускай куорат 12 №-дээх оскуолатын дириэктэрэ:
– Ханнык баҕарар биридимиэт учууталыттан баара-суоҕа сыл устатыгар тугу үлэлиирин, тугу үөрэтэрин, иитэрин туһунан былаана уонна электроннай сурунаалы толоруута эрэ ирдэнэр. Ону хас биирдии учуутал билэр. Оттон кылаас салайааччытыттан иитэр, үөрэтэр, оҕолору кытары кылаас таһынан үлэтэ, төрөппүтү кытары ситимэ эрэ ирдэнэр. Онтон атын туох да ирдэммэт. Учуутал өскөтүн кылааһыгар социальнай көрүүгэ наадыйар биир эмэ оҕолоох буоллаҕына, төрөппүтүн кытары үлэлиэхтээх, дьиэлэригэр сылдьыахтаах, оскуола салалтатыгар биллэриэхтээх, психологы, социальнай үлэһити кытары үлэлэһиэхтээх. Социальнай көмөҕө наадыйар оҕоҕо учуутал соҕотоҕун барбат, бастаан оскуола салалтатыгар биллэрэр. Онтон дьэ соцпедагогтуун, наада буоллаҕына психологтыын хамыыһыйа буолан бииргэ бараллар. Ити, биллэн турар, соҕотох кини эрэ кыһалҕата буолбатах. Бүтүн оскуола үлэлэһиэхтээх. Оскуолаҕа араас хамыыһыйалар бааллар. Ол оҕо, өскөтүн, уруогу ыһар буоллаҕына, бастаан төрөппүтүн ыҥыран кэпсэтиллэр. Онон кини соҕотоҕун эрэ үлэлиир, буруйданар диир сыыһа дии саныыбын. Борокуратуура кэлэн син биир аан бастаан бүтүн оскуола үлэтин бэрэбиэркэлиир. Аан бастаан оскуола салалтатыттан хоруйу ирдиир. Онтон биирдэ учууталга тиийэллэр. Онон, мин санаабар, учуутал соҕотоҕун барытыгар эппиэттиир диэн сыыһа өйдөбүл.
Туйаара СИККИЭР.
