Быйыл дойду үрдүнэн хомсомуол тэриллибитэ – 100, Саха сиригэр 97 сылын бэлиэтиибит. Ол үтүө түгэни үйэтитэ таарыйа хомсомуол устуоруйатыттан быһа тардан, ахтан-санаан ааһыаҕыҥ.
1918 сыллаахха алтынньы 29 күнүгэр Оробуочай уонна бааһынай ыччат сойууһун Бүтүн Арассыыйатааҕы I сийиэһигэр 1924 с. Ленинскэй, онтон 1926 с. Бүтүн Сойуустааҕы буолбут Ыччат Арассыыйатааҕы хомуньуустуу сойууһа (РКСМ) тэриллибитэ.
Саха сиригэр хомсомуол устуоруйата биһиги дойдубутугар көскө кэлбит биллэр-көстөр бассабыыктар Георгий Орджоникидзе, Григорий Петровскай уонна Емельян Ярославскай ааттарын кытта ыкса ситимнээх.
Ол курдук, аан бастаан өссө 1916 сыллаахха Дьокуускай куоракка Емельян Ярославскай салайааччылаах ыччат кистэлэҥ куруһуога тэриллэр. 1917 сыл от ыйыгар ол кистэлэҥ куруһуок “Юный социал-демократ” марксистыы куруһуокка кубулуйар. Онтон сыл буолан баран, “Клуб пролетарско-социалистической молодежи” диэн буолар. Салайааччынан Максим Аммосов, Степан Васильев, Иосиф Карпель уонна Вера Синеглазова талыллаллар.
***
РКСМ Саха сиринээҕи тэрилтэтин аан бастакы уопсай мунньаҕа 1920 сыллахха муус устар 18 күнүгэр ыытыллыбыта. Ол мунньахха барыта 23 киһи кыттыбыта биллэр. Эһиилигэр ити курдук мунньахтар Бүлүүгэ уонна Өлүөхүмэҕэ ыытыллаллар, онно эмиэ салаалар тэриллэллэр.
Ол түмүгэр 1921 сыл кулун тутар 25-муус устар 3 күннэригэр уруккута кыраайы үөрэтэр түмэл дьиэтигэр, билиҥҥинэн өрөспүүбүлүкэтээҕи научнай бибилэтиэкэ кыһатыгар, Саха күбүрүөрүнэтигэр хомсомуол мунньаҕа бастаан ыытыллар. Манна даҕатан эттэххэ, В.И. Ленин РКСМ III сийиэһигэр эппит “Задачи союзов молодежи” дакылаата Ленин үлэлэриттэн аан бастакынан сахалыы тылбаастаммыт үлэ буолар.
***
Саха уобалаһынааҕы хомсомуол тэрилтэтэ Бүтүн Сойуустааҕы Ленин Хомуньуустуу Ыччатын Сойууһун салаата этэ. 1920 сыллаахха муус устар 15 күнүгэр Дьокуускайга аан бастаан РКСМ кэккэтигэр сурутуу саҕаламмыта. Ол түмүгэр Саха сирин хомсомуолларын үрдүк аатын маннык дьоннор сүкпүттэрэ: Александр Кугаевскай, Ананий Андреев, Клавдия Глазкова-Петрова, Михаил Слепцов, Илья Попов, Лев Альперович, Давид Кушнарев уонна Лев Гоммерштадт. Ити кэннэ 1920 сыллаахха муус устар 18 күнүгэр Дьокуускай куораттааҕы хомсомуол тэрилтэтэ тэриллэр. Бэрэссэдээтэлэ – А.Кугаевскай.
***
Күбүөрүнэтээҕи бастакы кэмпириэнсийэ (1921 сыл кулун тутар 25-муус устар 3 күннэрэ) РКСМ Саха сиринээҕи тэрилтэтэ (губком сэкирэтээрэ – Р.Цугель) тэриллэригэр олук охсубут. 1924 сылтан кини Бүтүн Сойуустааҕы Ленин Хомуньуустуу Ыччатын Сойууһа, онтон 1990 сыл ыам ыйын 12 күнүттэн РСФСР ЛКСМ Саха өрөспүүбүлүкэтинээҕи тэрилтэтэ, 1991 сыл ахсынньы 13 күнүттэн – СӨ Ыччатын сойууһа буолбута.
Ити кэмпириэнсийэҕэ Губком састаабын талбыттара. Онно киирбиттэрэ: Раиса Цугель, Петр Гуляев, Семен Находкин, Маркел Бубякин, Соня Калачик, Петр Санников, Иван Сидоров, Елисей Семенов, Валериан Припузов. Хандьыдаат быһыытынан бигэргэммиттэрэ: Серафим Потапов, Георгий Дьячковскай, Павел Сыроватскай. Сэкирэтээринэн Раиса Цугель талыллыбыта.
Саха сирин хомсуола Сэбиэскэй Сойуус эстиэр диэри хас эмэ уонунан тыһыынча чилиэннээҕэ. Холобур, ону сылларынан көрдөххө маннык: 1921 – 625, 1923 – 253, 1926 – 1 126, 1931 – 3 107, 1936 – 6 208, 1941 – 20 987, 1946 – 18 115, 1951 – 26 889, 1956 – 40 875, 1961 – 50 521, 1966 – 51 680, 1971 – 62 316, 1976 – 91 669, 1981 – 115 613, 1986 – 127 528, 1991 – 55 731.
***
Хомсомуол ыччата Сэбиэскэй былаас атаҕар туруутугар, гражданскай сэриигэ, сойуустаах өрөспүүбүлүкэлэр экэниэмикэлэрэ, култууралара сайдыытыгар киллэрбит кылаата сөҕүмэр. Гражданскай сэрии кэмигэр ЧОН ротатын хамандыыра И.Алексеев, бүлүмүөччүк И.Горчаков, саллаат П.Берденников курдук ыччаттар оҥорбут быһыылара уос номоҕо буолбута.
Хомсомуоллар Поволжье хоргуйбутугар, Кыһыл Аармыйа байыастарыгар, боруоҥҥа, 1929 сыллаахха сир реформатыгар, хомууналары, артыаллары, бырамыысыланнаһы (бастатан туран, көмүскэ) тэрийиигэ көмөлөспүттэрэ. “Долой неграмотность” хамсааһыны, БГТО, ГТО, “Ворошиловский стрелок” нуормаларын туттарыыны, “Ыраас олох”, Осоавиахим, “Молния”, “Буревестник”, “Водник” уопсастыбалары иилээбиттэрэ-саҕалаабыттара.
Ол курдук, 1932 сыллаахха Алдаҥҥа Косарев аатынан хомсомуол-ыччат бастакы ударнай шахтата баар буолбута. Бастакы ыстахаанабыс хомсомуол-горняктар ортолоругар Н.Голимов, А.Мельников, М.Губин, Г.Сургутскай, И.Варлаков, Ф.Павлова, П.Гуляев, тыа сиригэр – П.Аргунов, И.Олесова, Т.Попов, П.Тихонов уо.д.а. бааллара.
***
Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр ЫБСЛКС өрөспүүбүлүкэтээҕи тэрилтэтэ фроҥҥа 10 552 киһини ыыппыта. Олортон М.Космачев, Н.Чусовской, Н.Степанов, Н.Кондаков, В.Лонгинов, С.Достовалов – Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, Д.Петров Албан Аат уордьан толору кавалера буолбуттара. Сэриигэ барбатах дьон тыылга хаалан, сынньанар-утуйар диэни умнан туран күнүстэри-түүннэри үлэлээбиттэрэ. Бырамыысыланнаска, тыа хаһаайыстыбатыгар, тутууга, тырааныспар-көлө эйгэтигэр хомсомуол-ыччат биригээдэлэрэ тэриллибиттэрэ. Урут атын сиртэн аҕалыллар буоллаҕына, сэрии сылларыгар олохтоох бырамыысыланнас 80 саҥа оҥорон таһаарыыта баһыламмыта.
“Джугджурзолото” тириэһин Юдома бириискэтигэр Н.Макуков, А.Лалетин, И.Хруцкай, А.Цой, И.Кисилев, Н.Романов уо.д.а. бастыҥ көрдөрүүнү ситиспиттэрэ. Е.Васильева, Н.Нестеренко, М.Пронина салайааччылаах Эмэлдьэх бириискэтин сүлүүдэни хостооччулара “фронтовой” диэн анал сыбаанньалаахтара. Эмиэ ити кэмҥэ И.Собакин, Е.Олохчохонов звенолара, М.Гаврильева тыраахтарын биригээдэтэ үрдүк үүнүлэринэн Сойууска ситиһиилэммиттэрэ.
Хомсомуоллар аҥаардас 1943 сыллаахха оборуона пуондатыгар 2327,5 тыһ. солк., оттон “Ааллаах Үүн хомсомуоллара” эскадрильяны тутууга 370 тыһ. солк. кылааттарын киллэрбиттэрэ.
***
Сэрии кэнниттэн дойдуну атаҕар туруорарга, чөлүгэр түһэрэргэ, Саха сиригэр сир баайын туһаҕа таһаарарга, алмаас, таас чох бырамыысыланнаһын тэрийэргэ, аччыгый БАМ тутуутугар хомсомуоллар бастакынан ылсыбыттара, бачыым көтөхпүттэрэ. Тимир суолу тутууга “Саха сирин хомсомуола” этэрээт кимиилээхтик үлэлээбитэ (хамандыыр А.Иванченко). 1974 сыллаахха муус устар 22 күнүгэр Мииринэйдээҕи хомсомуол тэрилтэтэ Үлэ Кыһыл Знамята уордьанынан наҕараадаламмыта. Биир ынахтан түөрт тыһыынчаттан тахса үүтү ыан, ыанньыксыттар М.Ядреев, Н.Оконешников, В.Захаров, Н.Васильева, П.Шарин уо.д.а. тыа хаһаайыстыбатын көрдөрүүтүн үрдүк кирбиитин ситиспиттэрэ.
1968 сыллаахха үөрэнэ сылдьар ыччат көҕүлээһининэн, норуот хаһаайыстыбатын салааларыгар тирэх, көмө буолбут, кырата суох кылааттарын киллэрсибит устудьуоннар тутар этэрээттэрэ тэриллибиттэрэ. Ол хамсааһын көхтөөх тэрийээччилэрин ортолоругар И.Сивцев, Л.Захарова, М.Калугин уо.д.а. бааллара.
***
Хомсомуоллар олох-дьаһах атын да эйгэтиттэн туора турбатахтара. Өрөспүүбүлүкэҕэ билим уонна култуура сайдыытыгар эмиэ кылааттарын киллэрбиттэрэ. Ол түмүгэр үгүс ыччат Саха хомсомуолун бириэмийэтин лауреата буолбута. Кинилэр ортолоругар бааллара: учуонайдар – Р.Григорьев, А.Слепцов, А.Сыроватскай, В.Гуляев, И.Таранскай, А.Кугаевскай; худуоһунньуктар – А.Осипов, Э.Сивцев, М.Рахлеева, Н.Павлов, Ю.Спиридонов; суруйааччылар, бэйиэттэр – М.Ефимов, И.Гоголев, С.Тарасов, А.Михайлов, В.Лебедев, о.д.а., хомусчут И.Алексеев, режиссёр А.Борисов, артыыстар – А.Самсонов, Ф.Лобанов, А.Попов, Н.Цыганок, композитордар – Г.Кормаков, А.Алексеев, В.Андросов, Үҥкүү судаарыстыбаннай тыйаатыра, Ньурбатааҕы дыраама судаарыстыбаннай тыйаатыра уо.д.а.
Ити курдук 1981 сыл бүтүүтүгэр Саха сиригэр норуот хаһаайыстыбатыгар үлэлиир бары дьупулуомнаах, идэлээх дьонтон быһар быһаҕастара ыччаттар этилэр. Билим үлэһитин 40 %-на, оскуола уонна орто анал үөрэх кыһатын хас бэһис учуутала-уһуйааччыта, СГУ эдэр преподователлэрин уонна аспираннарын 84 %-на, бырамыысыланнас уонна тыа хаһаайыстыбатын исписэлиистэрин 70 %-на – бары хомсомуоллар этэ.
Матырыйаал А.Д. Сыроватский “Становление Якутской орга¬низации ВЛКСМ (1920-1925 гг.) (1974 с.), “Шаги поколений (из комсомольской летописи Якутии)” (1982 с.) үлэлэрин, “Очерки истории Якутской организации ВЛКСМ” (1988 с.) кинигэни уонна интэриниэти туһанан оҥоһулунна.
