2015 сылтан киэҥ хабааннаахтык үлэлээбит СӨ Арыгы атыытын хонтуруоллуур судаарыстыбаннай управлениета бу сайын анал дьаһалынан үлэтин тохтоппута.
Лиссиэнсийэни биэрэр быраап Урбаан министиэристибэтигэр бэриллибитэ. Онон билиҥҥитэ арыгыта суох чөл олоҕу тарҕатыынан ханнык да уорган дьарыктаммат. Управление күүрэн-турунан үлэлиир кэмигэр өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн арыгыны утары үлэ түмүгэ балачча биллибитэ. 186 нэһилиэк маҕаһыыҥҥа арыгыны атыылааһынтан аккаастаммыта. Ити сыыппара – өрөспүүбүлүкэ нэһилиэнньэлээх пууннарын үс гыммыттан биирэ. Чөл олоҕу тарҕатыыга Саха сирэ холобурга тутуллан барбыта. Арыгыны иһэн баран буруйу оҥоруу аччааһыныгар бу салаа эмиэ кырата суох оруоллаах. “Здоровая Россия – общее дело” диэн бырайыагынан диискэлэр, кинигэлэр Арассыыйа үрдүнэн тарҕаммыттара. Улуустарынан чөл олох десаннара, тэрилтэлэринэн, оскуолаларынан көрсүһүүлэр, куурустар ыытыллыбыттара.
“Я встречаю Новый год трезво”, “Трезвый свадебный переполох”, “Трезвость в лицах” бырайыактары дьон сүрдээҕин биһирээбитэ. Хаһыатынан, тэлэбиидэнньэнэн, араадьыйанан управление үлэтэ наар сырдатыллара. Былырыын Владивостокка ыытыллыбыт Уһук Илин экэниэмикэҕэ пуорумугар Саха сирэ арыгыны утары бастыҥ үлэлээҕинэн бэлиэтэммитэ. Ону оҕо ахсаана элбээһинэ, буруйу оҥоруу аччааһына, чөл олохтоох нэһилиэктэр элбээһиннэрэ туоһулаабыттара. Управление үлэтин тохтотуу өрөспүүбүлүкэ олоҕор охсуулаах буолара сэрэйиллэр. Билигин чөл олоҕу тарҕатыыга “Саха сирэ – арыгылааһыны утары” (“Якутия против алкоголизма”) диэн эрэгийиэннээҕи уопсастыбаннай хамсааһын үлэни сүрүннүүр. Соторутааҕыта түмсүү түөрт чилиэнэ Тыва Өрөспүүбүлүкэтигэр үлэ уопутун тарҕатан кэллилэр. Ол туһунан Ульяна Булдаковалыын кэпсэттим.
– Ульяна, бүгүн эһигини таһынан чөл олоҕу тарҕатыыга кимнээх үлэлэһэллэрий?
– Түмсүүбүт үлэлээбитэ уонча сыл буолла. Биһигини тэҥэ “Трезвая Якутия”, “Трезвость и здоровье”, “Фонд ЗОЖ” диэн уопсастыбаннай түмсүүлэр үлэлииллэр. Саха сирэ чөл олох хамсааһыныгар бастыҥнар ахсааннарыгар киирсэр. Улуустарга түмсүү элбэх. Управление эрдэхпитинэ балары сүрүннээн, киэҥ өрүттээх үлэни ыыппыппыт. Тэрилтэ ыһылыннар да, түмсүүлэр бааллара үлэ салҕанарыгар эрэли үөскэтэр. Улуустарга, сүрүннээн, дьахталлар түмсүүлэрэ улахан тирэх буолар. Ханна даҕаны нэһилиэктэринэн дьон чөл олоҕу өйдүүр, ылынар. Арыгы атыытын тохтотоллор, арыгыны атыылыыр маҕаһыыннары нэһилиэктэн тэйиччи таһаараллар. Холобур, хоту улуустартан быйыл Эдьигээн киин бөһүөлэгэ арыгы атыытыттан ончу аккаастанан эрэр. 2016 сыллаахха онно “Трезвая Арктика” диэн пуорум ыытыллыбыта. Ол үлэтин түмүгэ биллэн эрэр. Уопсастыбаннай палаата бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Шичко ньыматынан үлэлиир Елена Шудря Усуйаана улууһугар үлэлээн кэллэ.
– Туох барыта салалтаттан уонна дьахтартан тутулуктанар. Бу араҥаларга арыгыны иһии билиҥҥитэ хайдаҕый?
– Салайааччылар арыгыны иһиилэрэ лаппа аҕыйаата. Биһиги управление эрдэхпитинэ салайааччыларга куурустары тэрийэр этибит. Аҥаара ылынар, аҥаара аахайбат буолара. Биллэн турар, салайааччыттан улахан тутулуктаах. Оттон дьахтар арыгылааһына, онтон сылтаан ыарытыйыыта, 2017 сылга диэри, сыыппараттан көрдөххө, аччаабыт этэ. Билигин алкомаркет, сымыйа кафе бөҕө арылынна. Онон “арыгылааһын аччаата” диэн түмүгү оҥорор эрдэ. Куорат уопсастыбанньыктара, олохтоохтор ити тэрилтэлэри утаралларын биллэрэллэр. Ол аата дьон чөл олоҕу өйдүүр, туруорсар. Холобур, “Приют бодливой козы” диэн айдааннаах сир саньытаарынай ирдэбилинэн сабыллан турар эрээри, федеральнай өттүнэн көмүскэллээх. Итинник сир куорат үрдүнэн элбэх. Онон, этэргэ дылы, уот ситэ умулла илик. Пиибэ – 95 бырыһыана, буокка – 50, табах 100 бырыһыана тастан киирэр. Бу барыта – Арассыыйа нэһилиэнньэтин эһии бэлиитикэтин биир бэргэн хаамыыта, сэбэ-сэбиргэлэ суох сэрии көрүҥэ. Кинилэргэ биһиги сирбит-уоппут, сиртэн хостонор баайбыт наадалаах буоллаҕа.
– Ким ыҥырыытынан Тываҕа айаны былааннаатыгыт?
– 2017 сыллаахха Дьокуускайга табаһыттар Бүтүн Арассыыйатааҕы сийиэстэрэ буолбута. Онно таба иитиитинэн дьарыктанар эрэгийиэннэр кыттыыны ылбыттара. Тываҕа тоджалар диэн таба иитиитинэн дьарыктанар аҕыйах ахсааннаах норуот баар. Сийиэс кэмигэр Тыва дьахталларын түмсүүтүн кыттыылааҕа, оччолорго тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччытынан үлэлээбит Лариса Монгуш салайааччылаах дэлэгээссийэни арыаллааһыҥҥа биһиги тэрилтэбит сыһыарыллыбыта. Кини управление үлэтин кытта билсэн, дойдутугар ыҥырыах буолбута. Онон бу саас Саха сирин Арыгы атыытын хонтуруоллуур управление уонна Тыва дьахталларын сойууһа сөбүлэһии түһэрсибиппит. Төһө да тэрилтэбит ыһылыннар, алтынньы ыйга Кызылга ыытыллар чөл олох пуорумугар кыттарга быһаарыммыппыт.
– Онно арыгылааһын хартыыната хайдаҕый? Туох үлэ барарый?
– Тываҕа арыгылааһын эмиэ улахан кыһалҕа буолар. Арыгыны иһии түмүгэр буруйу оҥоруу ахсаана сыллата элбиир. Соторутааҕыта Ак-Довурак диэн куоракка эдэр кыргыттар бүтүн биир дьиэ кэргэни кыыллыы өлөрбүттэрин кэнниттэн бу боппуруоска үлэни күүһүрдэргэ туруммуттар. Арыгы атыытыттан олоччу аккаастаммыт бөһүөлэктэр онно эмиэ бааллар. Уопсастыбаннай түмсүүлэр үлэлииллэр. “Чоннун оолдары” (“Сыны народа за трезвость”) эр дьон түмсүүтэ үчүгэйдик үлэлиир эбит. Бу түмсүүгэ миниистирдэр солбуйааччыларыттан саҕалаан, учууталларга тиийэ барыта 2000 эр киһи баар. Енисей федеральнай тыраассатынан биир сиргэ ДПС үлэһиттэрэ, уопсастыбаннай түмсүү чилиэннэрэ, кыраныыссаҕа курдук, ааһар массыыналары, дьону бэрэбиэркэлииллэр. Кожуун (оройуон) аайы “баһылыгы профилактикаҕа солбуйааччы” диэн дуоһунас баар эбит. Ол үлэһит күннэри-түүннэри үлэлиир эбээһинэстээх.
Сыыппаралартан көрдөххө, тупсуу баар. Билигин Арассыыйа үрдүнэн биир киһиэхэ 10 лиитирэ арыгы тиксэр. Ити урукку көрдөрүүттэн лаппа тупсубут. Ол эрээри биир киһиэхэ 8 лиитирэ тиксэрэ норуоту эһиигэ чугас диэн ааҕыллар. Онон үлэ салҕанар. Тываҕа арыгы атыыта 11 чаастан күнүс 15 чааска диэри хааччахтаах. Өрөбүллэргэ атыыламмат. Сэрэйиллэрин курдук, “туочукалар”, онно ааттанарынан “аадырыстар” элбээбиттэр. Федеральнай сокуонтан ити чааһыгар эмиэ ыарахаттары көрсөллөр. Арыгы тастан киирэр.
– Үлэҕитин туохтан саҕалаатыгыт?
– Арыгыны иһиигэ үс саамай улахан кыһалҕалаах кожууннарынан сырытыннардылар. Тываҕа төрүт үгэһи, олоҕу тутан олороллоро харахха быраҕыллар. Эр дьону үрдүктүк туталлар. Салайааччылара – олоччу эр дьон. Тыа хаһаайыстыбатын тутан олороллор. Айаннаан истэххэ, истиэби толору сүөһү, бараан мэччийэр. Ягы, табаны, тэбиэни иитэллэр эбит. Сибиэһэй эти, бородууксуйаны сыаналыыллар. Олус ыалдьытымсахтар.
Үлэбитин Дзун-Хемчик кожуунуттан саҕалаатыбыт. Салгыы Барун-Хемчик кожуунугар уонна Ак-Довурак куоракка сырыттыбыт. Бастатан туран, баһылыктарга төгүрүк остуоллары, учууталларга уонна эмчиттэргэ сэминээрдэри, төрөппүттэргэ тиэмэлээх мунньахтары ыыттыбыт. Сылдьыбыт сирбит аайы туһаналларыгар сокуоннары, балаһыанньалары, куонкурустары, бырайыактары, тэрээһиннэри, методическай ыйынньыктары олоччу хааллардыбыт.
Уопсастыбанньыктары кытта үлэлэһэрдии тиийбиппит – судаарыстыба, бырабыыталыстыба таһымыгар түбэстибит. Арыгылааһын өрөспүүбүлүкэ биир улахан кыһалҕата буоллаҕа. Онон Тыва бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Анатолий Дамба-Хураак ыыппыт видеокэмпириэнсийэтигэр 17 кожуун бары кыттыыны ылбыттара. Биһиги үлэлээн ааспыт кожууннарбытыттан харда тыл эппиттэрэ. Хас да министиэристибэ кыттыбыта. Биир чааска былааннаммыт кэпсэтии икки аҥаар чаас уһаабытыттан көрдөххө, чахчы сытыы кыһалҕаҕа улахан үлэ саҕаламмыт. Саха сирэ уонна Тыва икки ардыгар арыгыны кытары охсуһарга сөбүлэҥ түһэрсиэххэ диэн этии киирбитэ. Сыл ахсын түмүк таһаарарга быһаарбыттара. Этэн аһарбыт эр дьон түмсүүтэ Саха сирин эр дьонун түмсүүтүн уопутун туһанарга сөбүлэҥи көрдөөтө.
– Эһиги үлэҕититтэн ханнык хайысха кинилэргэ сонуннук көһүннэ?
– Ил Түмэн чөл нэһилиэктэри элбэтэр сокуонун олус биһирээтилэр. Үлэбитигэр тэлэбиидэнньэни, араадьыйаны, хаһыаты, социальнай ситимнэри хото туһанарбытын сэргээтилэр. Тываҕа национальнай тэлэбиидэнньэ суоҕа чахчы охсуулаах эбит. Саха сиригэр бассаап ситимэ сайдыбыта үлэҕэ-хамнаска эмиэ туһалааҕа биллэр. Биһиги уопуппутугар олоҕуран, бу ый бүтэһигэр улахан мунньах ыытаары сылдьаллар.
– Салгыы атын эрэгэйиэннэри кытта үлэлиир былааннааххыт дуо?
– Ыаллыы Бурятияҕа арыгы боппуруоһа эмиэ олус сытыытык турар. Ханты-Манси автономнай уокуруга үлэлэһэргэ баҕатын биллэрэр. Арыгы атыытын 21 сааһыттан көҥүллүүргэ сокуон торумунан, арыгы атыытыттан аккаастаммыт нэһилиэктэр холобурдарынан сибээскэ тахсыахтаахпыт.
– Үлэҕитигэр эбии туох хайысха баарый?
– Аҥаар кырыытыттан бобуу улахан кыайыыга тиэрдибэт. Үөһэттэн бобуу, аллараттан сырдатыы эрэ түмүгү биэриэн сөп. Дьоҥҥо иһитиннэрии баар буолуохтаах. Холобур, “Общее дело” диэн Арассыыйа бэрэсидьиэнин этиилэрин өйүүр уопсастыбаннай түмсүү чөл олоҕу тарҕатар мультиктара, роликтара “Саха” НКИХ нөҥүө көстөллөр. Арыгы, наркотик содулун туһунан оҕо, ыччат санаатыгар түргэнник тиийэр хартыыналар көдьүүстэрэ улахан. Киһи олору көрөн тус олоҕор сыанабыл бэринэр, сыыһатын-халтытын ырытан көрөр. Ити кэннэ элбэх киһи арыгытын, табаҕын бырахпытын билиммиттэрэ. Ону таһынан дьону кытта сирэй кэпсэтии үчүгэй түмүгү биэрэрэ быраактыкаттан да көстөр.
– “Уруй-айхал” диэн өрөгөй тылбытынан сампаан тахсыбытын туһунан туох санаалааххын?
– Биллэн турар, киһи сүөргүлүүр эрэ. Хомойуох иһин, ити чааһыгар сокуон олус сымнаҕас. Оҥорон таһаарааччы туох тылы туһанара көҥүлэ буолла. Итиниэхэ уопсастыбаннас туруорсан, оҥорон таһаарааччы суобаһыгар тиийиэн наада.
Сиэр-майгы, суобас эрэ түмүгү биэриэн сөп. Дьон харчыны батыһан арааска тиийэллэр. Арыгыны атыылааһыҥҥа ити эмиэ сыһыаннаах. Кинилэр арыгыны атыылаабыт харчыларын сиэптэригэр уктубуттарын кэннэ ол арыгыны испит киһи туох иэдээҥҥэ түбэһэрин, дьылҕата түҥнэстэрин толкуйдаабаттара хомолтолоох.
– Кэпсэтиибитин туох тылынан түмүктүөҥ этэй?
– Арыгы, наркотик – омугуттан тутулуга суох киһи аймах бүттүүнүн иэдээнэ. Итилэри кытта охсуһуу эминэн-томунан буолбакка, киһи ис санаатыттан саҕаланыахтаах. Хас биирдии киһи бэйэтин эрэ туһугар буолбакка, чугас, тулалыыр дьонун, оҕолорун, кэнчээри ыччатын иннигэр эппиэтинэһин өйдүөхтээх. “Мин чөл олоҕу бэйэм ылынарым таһынан, бэйэм тула чөл тыыны ыһарым буоллар, уопсастыба бүттүүн чөл буолуо этэ” диэн хас киһи барыта толкуйдуурун ситистэхпитинэ эрэ сайдар кыахтаахпыт.
Оксана ЖИРКОВА.
Сэҥээриилэр