Алтынньы 29 күнүгэр Хомсомуол тэриллибитэ 100 сылын туолуоҕа. Хомойуох иһин, бу ньиргиэрдээх үбүлүөйү көрсө хомсомуол туһунан ахтан эрэ ааһар кыахтаахпыт. Сэбиэскэй Сойуус суох буолбута отучча сыл буолла – Хомсомуол ыһыллыбыта эмиэ соччо. Онтон ыла «хомсомуол» диэн тыл туттуллубат буолла, аҕа саастаах дьон ахтыытыгар эрэ хаалла.
«Ууну кытта оҕону»
Бу күннэргэ бары да эдэр сааспытын саныыбыт. Хомсомуолу кытта сибээстээх үтүө түгэннэрбитин ахтабыт.Оччотооҕу кэм уратыта туох этэй? Мин санаабар, уопсай өрө көтөҕүллүү баара. Иннибитигэр биһигини туох эрэ улахан, кэрэ күүтэр диэн санаалаахпыт. «Биһиги хомуньууһуму тутабыт» диэн итэҕэйэрбит. Үөрэниэхтээхпит, оччоҕо чахчы наадалаах үлэһит, төрөөбүт дойдубутугар туһалаах дьон буолуохпут диэн итэҕэйэрбит. Сарсыҥҥыбытын 100% итэҕэйэрбит. Идийээллэрбит олус үрдүк этилэр. Ханна да суох үчүгэй уопсастыбаны тутуохпут диэн эрэнэрбит. Хас күн аайы олохпут тупсан иһиэ диирбит. Хас биирдиибит баҕарбыта туолуоҕа диэн эрэнэрбит...
... Билигин биһиги атын тутуллаах дойдуга, атын идиэйэлээх, атын ирдэбиллээх кэмҥэ олоробут. Кэм-бириэмэ ааспытын эрэ кэннэ, бадаҕа, өйдөнөн эрэбит: тугу сүтэрбиппитин. «Атын суолу тоҕо да талбатахпыт буолуой!» диэн курутуйабыт. Ол эрээри, устуоруйа «оннук буолбута буоллар, маннык буолуо этэ» диэни ылыммат. Буолуохтаах – буоллаҕа. Арай, ааспыт олохпутун, устуоруйабытын, тутулбутун кытта онно баар үгүс үчүгэйи, туһалааҕы, көдьүүстээҕи ылан киэр илгибиппитин билигин эрэ кэлэн өйдүүбүт... Ол иһигэр – Хомсомуолу, кини идийээллэрин. Ол иһин нуучча өһүн хоһооно баар: «ууну кытта оҕону тоҕор» диэн.
Аристотель, Павка Корчагин уонна угуйар сулус
Дьиҥинэн, идийээл өйдөбүлэ былыргы кэмнэртэн баар. Инньэ былыргы Греция, Аристотель саҕаттан. «Уопсастыба идийээллээх буолуохтаах: инникигэ дьулуһарыгар көмө-тирэх, холобур гынарга» диэн санааттан. Дьэ онон, ыччат идийээл оҥостор дьоруойдара сэбиэскэй кэм саҕана кимнээх этилэрий? Галина Бочкарева, СӨ Суруналыыстарын сойууһун бэрэссэдээтэлэ, оччотооҕу кэм актыыбынай хомсомуол лиидэрэ: «Биһигини кыра эрдэхпититтэн пионер-дьоруойдар, Гражданскай, Аҕа дойду сэриитин дьоруойдарын, бастакы космонавтар холобурдарыгар ииппиттэрэ. Биһиги холобур оҥостор дьоммут Николай Островскай, Зоя Космодемьянская, Юрий Гагарин этилэр. «Как закалялась сталь», «Повесть о настоящем человеке» кинигэлэр оччотооҕу ыччат «остуолун кинигэлэрэ» этилэр.
* * *
«Мин «Молодая гвардия» кинигэни бастаан ааҕан, киинэтин көрөн баран, ытыахпар диэри долгуйбуппун билиҥҥэ диэри саныыбын. Олохпор мэлдьи Зоя Космодемьянскаяҕа тэҥнэһэ сатыырым. Оттон аҕам сэрии кыттыылааҕа, кыратыгар Ойуунускайы көрбүт, кинилиин кэпсэппит киһи этэ, дьиҥнээх хомуньуус диэн кини баара. Онон дьону киниэхэ тэҥниирим», – диир оччотооҕу ыччат, билигин бааһынай хаһаайыстыба үлэһитэ Наталья Зотова.
* * *
Павка Корчагин, лүөччүк Алексей Маресьев, о.д.а., чахчы, бары сүгүрүйэр дьоруойдарбыт, уобарастарбыт этилэр. Оттон «Говорят, геологи-романтики...», «По Ангаре» диэн былыргы ырыалары санаатахха, ол үтүө кэм тиллэргэ дылы... Сэбиэскэй кэм ыччатын иитии-такайыы идеологияҕа олоҕурара. Сороҕор олохтон тэйии, арамаантыканан үлүһүйүү баһыйбытын да иһин, идийээли сулус оҥостубут ыччаттар баараҕай тутууларга бараллара, тайҕаҕа куораттары туталлара, кырыс сири тиэрэн, бурдук үүнэр хонуутугар кубулуталлара. Аҕа дойду сэриитин кэннэ урусхалламмыт дойдуну сүүрбэччэ сыл иһигэр модун күүстээх дойдуга кубулутуу, космоһы баһылааһын, ама, бу туох да сирдиир идийээлэ суох кыаллыа этэ дуо?
«Инники сирдиир, угуйар идийээл диэн киһиэхэ, уопсастыбаҕа наада бөҕө, – диир Ил Түмэн дьокутаата, оччотооҕу хомсомуол Сулустаана Мыраан. — Идийээлэ, туохха да иннин диэки дьулуһара суох уопсастыба сайдар, дириҥ силис-мутук ыытар кыаҕа суох». Ол кырдьык.
Дойдубут саҥа «дьоруойдара»
Дьэ, онтон, «уларыта тутуу, демократия» диэн үтүө тылларынан саптан, дойдуну урусхаллааһын, ыһыы саҕаламмыта. Биирдэ өйдөммүппүт, Сэбиэскэй Сойуус диэн ааттаах дойдубут үлтүркэйдэрэ эрэ хаалбыт. Уруккуну барытын токурутуу, аҥар кырыытыттан үөҕүү-ыыстааһын, барытын хара өҥнөөн көрүү, күлүү-элэк гыныы кэмэ саҕаламмыта. Хомойуох иһин, онтон көмүскэнэр кыахпыт суох буолан хаалбыта. Көмүскэнэр киһини «хаалынньаҥ, хомуньуус, совок» диэн ыыстыахтарын сөбө. Инники күөҥҥэ эппит-тыыммыт «реформатордар», «демократтар» тахсыбыттара, кинилэри истэр-батыһар сайдыы бэлиэтэ, «муода» буолбута.
ССРС эстибитин кэннэ урукку романтик-дьоруойдар оннуларыгар кимнээх кэлбиттэрэй? 90-с сыллар үүнүүлэригэр кыһыл көмүс сыаптаах, өһөх кыһыл өҥнөөх бинсээктээх «братоктар» дэнэр уолаттары бары өйдүүбүт. Сутурук, күүс, «эриэкэт» көмөтүнэн сыһыаны олохтуур кэм этэ.Сотору бу дьон суут-сокуон хонуутугар»бэйэ киһитэ» буолан, салгыы былаас үрдүкү кэрдииһигэр ыттан барбыттара. Яхталаах, кулууптаах, коттеджтаах, путбуол-хамаандалаах «олигархтар», саҥа кэм бэлиитиктэрэ, миллионер-чунуобунньуктар тахсыбыттара, дьокутаат буолан талыллыбыттара. Омук киэнэ барыта – үчүгэй, бэйэ киэнэ барыта – куһаҕан диэн санаа соҥноммута.
Биир суруналыыс бэлиэтээн эппитинии: атын дойдулар Арассыыйа үрдүгэр саба түһэр, үөҕэр-ыыстыыр ыарахан кэмнэригэр бу «саҥа кэм дьоруойдара» дойдуларын көмүскүөхтэрин оннугар ылы-чып бардылар, эбиитин, хапытаалы таска куоттарар, оҕолорун кыраныысса таһыгар үөрэттэрэр дьүккүөрдээхтэр. Дойдубутун хоруупсуйа ыбылы ылан, билсии-көрсүү, аймах-сыбаат сыһыаннаһыылара ааҥнаан турар кэмигэр онтон атын буолар кыаҕа да суох буоллаҕа.
Роман Десяткин, биология билимин дуоктара, КРПФ чилиэнэ: «Дьон өйүн-санаатын сүһүрдүү олус күүскэ бара турар. Уопсастыба дьулуһар сүрүн соруга – былаас, харчы, баай-дуол уонна сиэкис куордук буолан хаалла. Үгүс СМИ, Интэриниэт онно эрэ үлэлиир бүтүн индустрияҕа кубулуйда. Ыччаты саамай намыһах инистииннэринэн олорор кыылга кубулутуу бара турар. Ол түмүгэр, ким эрэ байар туһугар тугу барытын оҥоруон сөп. Ким эрэ сүөһүтүгэр түһэр», – диэн баары-баарынан этэр.
Сулустаана Мыраан эмиэ оннук санаалаах: «Уопсастыба икки ардыгар арахсыы олус күүһүрдэ. Кылаассабай арахсыы баар буолла. Билигин ханнык да сирдиир үрдүк идийээл суох. Тыыннаах хаалар эрэ туһугар мөхсөр, күннээҕинэн олорор араҥа туох сырдык идийээллээх буолуой? Иккис араҥа байарга дьулуһар, үһүс араҥа былаас былдьаһар мөккүөргэ сылдьар».
«Муммут» көлүөнэ
Онон мэлдьи сырдык идийээллээх улааппыт сэбиэскэй кэм ыччаттара ол биирдэ суох оҥоһуллубутугар сирдиир, угуйар сулуһа суох ситэн хаалбатылар дуо? Холобур, «потерянное поколение», «поколение без руля-ветрил» диэн кинилэри этэн эрдэхтэрэ? Туох да сирдиир-угуйар идийээлэ суох хаалбыт көлүөнэ муммут кус оҕотун курдук буоллаҕа. Ол иһин, арыгылааһын, эрдэ олохтон туорааһын, бэйэҕэ тиийинии, соҕотохсуйуу ити сылларга оллус элбээбитэ. Дьон эрэ барыта итини тулуйбатаҕа.
Борис Павлов, суруйааччы, кинигэ кыһатын дириэктэрэ, 80-с сыллардааҕы ыччат: «Мин чугас холобуру аҕалыам, тыа сириттэн төрүттээҕим быһыытынан. Урут, хас биирдии нэһилиэккэ сопхуостар ньиргийэн олорор кэмнэригэр, тыа сирин интэлигиэнсийэтэ элбэҕэ: исписэлиистэр, быраастар, учууталлар. Атын сиртэн, соҕурууттан каадыр бөҕөтө үлэлии кэлэрэ. «Сис ыал» диэн өйдөбүл баара. Тыа дьоно кинилэри холобур оҥосторо, кинилэргэ тэҥнэһээри, үчүгэйгэ тардыһа сатыыра. Онтон олох-дьаһах айгыраабытын, ыһыллыбытын кэннэ тыа сириттэн бары барбыттара, билигин онно ким да кэлэ сатаабат буолла. «Тыа сиригэр мөлтөх, тугу да ситиһэр кыаҕа суох дьон олорор» диэн санаа бүрүүкээтэ. Билигин урукку курдук, дьон тардыһа сатыыр дьоно диэн өйдөбүл да суох буолла. Билигин ыччат, киһи барыта бэйэтин таһымынан көрөн тус-туспа идийээллээх. Оттон ол тугуй? Үгүстэргэ ол «үчүгэй үлэ, курутуой массыына, элбэх харчы...» диэн таһымынан. Урут да оннук соруктаах ыччат баар буолара эрээри, ол сүрүн буолбатах этэ.
Онтон уопсай биир сирдиир, угуйар сырдык идийээл суох буоллаҕына, ыччаты криминал бэйэтигэр тардара, куһаҕан дьаллык үксүүрэ баар суол. Оттон ол – кутталлаах. Өссө кутталлааҕа, духуобунас, сиэр-майгы айгырыыра. Онон, урукку курдук барыбытын угуйар уопсай туох эрэ идийээл син биир арааһа, баар буолуон наада быһыылаах», – диэн сөбүлэһэр.
«Курутуой уолаттар»
Соторутааҕыта футболистар Кокорин уонна Мамаев дьыалаларын туһунан сонун аан дойдуну биир гына тилийэ көттө. Бу путбуол эйгэтигэр биллэр, 2-3 мөлүйүөннүү дуоллар дохуоттаах, путбуол фанаттара сүгүрүйэр, дойду үрдүк титуллаах кырасаабыссалара сырсар «курутуой уолаттара». Кафеҕа биир киһини устуулунан төбөҕө саайан, сирэйгэ-харахха охсуолаан эчэтэн, эбиитин киһи дьоһунун түһэрэр тылынан ыыстаан холуобунай дьыала тэриллэн эрэр. Эбиитин, таһырдьа биир киһини эмиэ буулаан, саайталаабыттар. Уолаттар мээчик тэбиэлээн, хонууга сүүрэлээн өлөрбүт мөлүйүөннэрин ханна да гыналлара суох буолан, көрүлээбиттэр үһү! Тоҕо бэрдэй, ама да буолтун иһин! Бу дьон биһиги ыччаттарбыт «кумирдара» эбээт... Маннык дьоҥҥо, шоу-ырыаһыттарга сүгүрүйэр ыччаттаах уопсастыба инникилээх дуо?
Тугунан солбуйабыт?
«Урукку олохпут идийээллэрэ суобас, чиэһинэс, кырдьыксыт буолуу, сиэрдээх, сэмэй буолуу этилэр, – диэн салгыыр Галина Бочкарева. – Билиҥҥи уопсастыбаҕа атын идийээллэр соҥноноллор: баай-талым олох, ситиһиилээх буолуу, карьераҕа талаһыы». Онтон кырдьыксыт, суобастаах буоллаххына эн уһун сонноммоккун, ситиһиилэммэккин, диэн санаа үөскээтэ.
Оччотугар, ханнык идийээллэр биһигини быыһыахтарын сөбүй? Уруккуну тугунан солбуйабыт? Александр Жураковскай, 90-с сылларга ыччат лиидэрэ, уопсастыбанньык: «Урут устуоруйаны дьоруойдар оҥороллоро. Билигин ыччаты түмэр чопчу идийээл диэн суох. Урукку курдук күүстээх дьоруойдар уобарастара суох. Дойдубут идеологията да суох. Ол эрээри, уопсастыбаҕа оннук дьон суох буолбатахтар. Биһиэхэ бар дьон, идиэйэ туһугар кыһаллан үлэлиир уопсастыбанньыктар бааллар. Холобур, Антон Васильевы, Иван Степановы, Сулустаана Мырааны, Иван Шамаевы, Валерий Луковцевы, о.д.а.ааттыахха сөп.
Урукку идийээллэри, уобарастары билиҥҥи ыччат өйдөөбөт да, ылыммат да. Билигин патриотизм идиэйэтин тула түмсүөхпүтүн сөп. Ол баар, биир сырдык идиэйэ. Оттон уопсайынан ыллахха, «Хомуньууһуму тутааччы моральнай кодекса», «Катехизис» эбэтэр Агния Барто «Что такое хорошо, а что такое плохо» диэн хоһооно даҕаны биир уопсай ис хоһоонноохтор: куһаҕаны оҥорума, үчүгэйи эрэ оҥорорго дьулус диэн. Онон, итинэн эмиэ быһаарыахха сөп: киһиэхэ сирдиир-угуйар идиэйэлээх буолуохтаах диэн», – диэн санаатын үллэстэр.
Нина ГЕРАСИМОВА.
