Олох тэтимэ түргэтээн истэҕин аайы «үлэһит майгылаах, эппиэтинэһи өйдүүр уонна ыарахаттартан чаҕыйбат ыччаты иитэн таһаарыахтаахпыт» диэн этиини-тыыныыны үгүстүк истэбит.
Онон билиҥҥи кэм ыччатыгар улахан эппиэтинэс сүктэриллэр. Бүгүҥҥү биһиэхэ Мэҥэ Хаҥалас Майатыгар үлэлии-хамсыы, дьону сэргэни түмэ сылдьар эдэр салайааччы Павел Судико ыалдьыттыыр. Онон, үлэттэн толлубат, аныгы көрүүлээх эдэр салайааччы санаатын билиэҕиҥ.
— Павел, биир дойдулааҕым буоларым быһыытынан, эн оскуола саҕаттан олоххо көхтөөх көрүүлээххин, салайар дьоҕурдааххын билэбин. Ааҕааччыларбытыгар бэйэҥ тускунан кэпсии түспэккин ээ...
– Мин 1992 сыллаахха Майаҕа күн сирин көрбүтүм. Майатааҕы гуманитарнай оскуоланы ситиһиилээхтик бүтэрэн, ХИФУ филологиятын факультетыгар эрэкэлээмэ уонна уопсастыбаннаһы кытта сибээс диэн аныгы салааҕа үөрэххэ киирбитим.
Устудьуоннуу сылдьан киһи элбэххэ үөрэнэр. Мин үөрэҕим таһынан уопсастыбаннай үлэнэн үлүһүйэн барбытым. Өссө оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан лиидэр быһыытынан үүнэр-сайдар баҕалаах улааппытым. Ол иһин Дьокуускайга кэлэн баран, күүстээх үлэҕэ түһүнэн кэбиспитим. Төрөөбүт дойдубун кытта сибээһи илдьэ сылдьар туһуттан, «Дойду» уопсастыбаннай түмсүүгэ киирбитим. Маны таһынан, сахалыы тыыннаах «Одун» түмсүүгэ уонна устудьуоннар идэлээх сойуустарыгар үлэлээбитим. Даҕатан эттэххэ, факультетым идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлинэн, онтон университет идэлээх сойууһун бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан үлэлээбитим.
Өссө ол сылдьан, үрдүкү кууруска тахсан баран, икки сыл курдук бааһынай хаһаайыстыба тэринэн үлэлэппитим. Өссө тутуу тэрилтэлээх этим. Эдэр киһи буоларым быһыытынан, араас хайысхаҕа бэйэбин холонон көрбүтүм диэххэ сөп.
– Дьэ, исписэлиис буолан баран, тута, дойдугар таҕыстыҥ ээ...
– Үөрэх кэннэ ытык иэспин төлөөн аармыйа кэккэтигэр сулууспалыы барбытым. Ол курдук, 2015 с. от ыйыгар Владивосток куоракка муора байыаннай флотугар ананан тиийбитим. Этэҥҥэ сулууспалаан, дойдубар ыстаарсай мотуруос сыбаанньалаах эргиллибитим.
– Сулууспа кэнниттэн киһи өйө-санаата уларыйар диэччилэр. Эн дойдугар туох санаалаах эргиллибиккиний?
– Хайаан да төрөөбүт дойдубар хаалан үлэлиэхтээхпин диэн санаалаах кэлбитим. Сулууспа кэннэ тута улуус аҕа баһылыга Николай Старостиҥҥа тиийэн «туох үлэ баарынан миигин үлэҕэ ылыҥ» диэбитим. Хата, мин дьолбор, ыччат уонна дьиэ кэргэн салалтатыгар миэстэ көстөн, онно исписэлииһинэн үлэбин саҕалаабытым. Үлэм биир сүрүн хайысхатыгар эдэр ыалы дьиэнэн хааччыйыы, олорор усулуобуйаларын тупсарыы буолбута. Бу хайысхаҕа 2017 сылга кэккэ ситиһиилэр, хамсааһыннар тахсыбыттара. Бэлиэтээн эттэххэ, төһө да үлэ үөһүгэр сырыттарбын, уопсастыбаннай үлэни өрүү илдьэ сылдьыбытым. Өссө «Эдэр гвардия» Мэҥэ Хаҥаластааҕы уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччытынан талыллан, күн бүгүҥҥэ диэри салайабын.
– Билигин эн Майа нэһилиэгэр номнуо боччумнаах дуоһунастаах, эппиэттээх үлэлээх салайааччы буолаҕын. Дьэ, үлэ-хамнас хайдаҕый?
– Лоп курдук биир сыл анараа өттүгэр Майаҕа быыбар буолбута. Биһиги эдэр, эрчимнээх салайааччы Дмитрий Тихоновы кытта быыбарга кыттар туһунан күүстээх санааны ылынан, хамаанда буолбуппут. Күүстээх киирсиигэ Дмитрий Иванович – баһылыгынан, мин дьокутааттар Сэбиэттэрин мунньаҕын бэрэссэдээтэлинэн талыллан, кыайыы өрөгөйүн билбиппит. Онон дьоммут-сэргэбит итэҕэлин ылан, күүстээх үлэҕэ турунан сылдьабыт.
– Ол эбэтэр быһаччы эттэххэ, Майа дьокутааттарын салайар тойон буоллаҕыҥ дии...
– Майаҕа уопсайа 15 дьокутаат баар уонна үс уокурукка арахсабыт. Быыбарга хас уокурук аайыттан биэстии дьокутаат талыллыбыта. Биллэн туран, олохтоохтор итэҕэллэрин ылыы олус эппиэтинэстээҕин өйдүүбүн. Ол иһин кинилэр итэҕэллэрин түһэн биэрбэт гына үлэлиэххэ наада. Билигин Майаҕа, быһа холоон, 10-ча тыһ. киһи олорор. Кинилэр олохторо-дьаһахтара тупсарыгар, күннээҕи кыһалҕалара быһаарылларыгар үлэлиибит.
Билигин киин сиргэ эрэ буолбакка, тыа сиригэр олорор усулуобуйаны тупсарыыга, саҥа дьиэни-уоту туттууга аналлаах араас таһымнаах бырагыраамалар олоххо киирэ тураллар. Кэнэҕэски бу бырагыраама ыччат тыа сиригэр сайдыытыгар сүҥкэн суолталаах буолуоҕа диэн бигэ эрэллээхпит. Маны таһынан, салалта олохтоохторго усулуобуйаны оҥорон биэриигэ эрэ буолбакка, үлэҕэ көҕүлээһиҥҥэ үлэни ыытар. Ол иһин олохтоохтор тус санааларынан араас хабааннаах үлэҕэ кыттыһаллар. Кэлиҥҥи кэмҥэ уопсастыбаннас көмөтүнэн үлэ тэрээһиннэрэ, субуотунньуктар көхтөөхтүк ыытыллар буоллулар. Өссө тыа хаһаайыстыбатын сайдыытыгар эттэххэ, олохтоох дьаһалта чааһынай дьонтон оттуур сир атыылаһан, биир ыалга арендаҕа биэрэн, эбии хотон тутталларыгар, от атыылаһалларыгар уонна икки саха ынаҕын ылалларыгар үп көрөн усулуобуйа тэрийэн биэрдэ. Бу ыал билигин икки сүөһүнү кыстатарга бэлэм. Ити курдук, кыралаан өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин сайыннарар, тыа хаһаайыстыбатын өрө тутар былаан баар. Өссө эбэн эттэххэ, сайын устата оҕуруот олордуутугар, сибэкки үүннэриитигэр аналлаах күрэхтэри тэрийдибит. Бастыҥ үлэлээх хаһаайыстыбалары бэлиэтээтибит.
Маны таһынан, биһиги баһылыкпыт сүрдээх сахалыы мындыр толкуйдаах салайааччы буолар. Кини саха итэҕэлин, төрүт дьарыгы көҕүлүүр ураты дьоҕурдаах. Манна даҕатан эттэххэ, учуонайдар бигэргэтэллэринэн, тыа хаһаайыстыбатын кытта төрөөбүт тылбыт ыкса ситимнээҕэ саарбахтаммат. Онон төрөөбүт тылбыт симэлийэн сүппэтин туһугар өбүгэ саҕаттан илдьэ кэлбит үтүө дьарыкпытын умнуо суохтаахпыт диэн санаанан салайтарабыт. Билигин саамай сүрүнэ – бу үлэҕэ ыччаты көҕүлүөхтээхпит. Ол иһин быйыл сайын от охсуутугар лааҕыр тэрийэн үлэлэттибит, оҕуруот аһын олордууга туһуламмыт лааҕырдар үлэлээтилэр.
– Тус санааҕар, эдэр салайааччыга ханнык хаачыстыбалар баһылыыр-көһүлүүр оруолу ылыахтаахтарый?
– Билигин ким баҕарар салайааччы буолуон сөп. Ол эрээри дойдуларыгар бриниилээх, дойдуларын таптыыр салайааччылар үлэлэрэ үтүө түмүктээх буолара буолуо. Мин оннук салайааччы буола үүнүөхпүн баҕарабын.
Даҕатан эттэххэ, киһи соҕотоҕун кыайыы-хотуу үктэллэнэрэ уустуктардаах. Миэхэ сүбэ-ама буолар учууталларбар, кэллиэгэлэрбэр, аҕа саастаах настаабынньыктарбар уонна доҕотторбор махтанабын.
– Майаҕа ыччат олохсуйуута хайдаҕый?
– Майа кэлиилээх-барыылаах буолан ыччат бэркэ олохсуйар. Биһиэхэ сибиэһэй ас-үөл дэлэй, табыгастаахтык олорорго усулуобуйа оҥоһуллар. Аны туран, Дьокуускайтан чугас буоламмыт сайдыы түргэнник кэлэр. Бу курдук атын нэһилиэктэргэ ыччат үгүстүк олохсуйара буолар үчүгэй буолуо этэ. Саамай сүрүнэ, эдэр дьон олохсуйалларыгар усулуобуйа тэрийиэххэ наада.
– Ыччакка аналлаах тэрээһин бөҕө ыытыллар дуу?
– Оҕо төрөөһүнүн, ыал буолууну элбэтиигэ улахан болҕомто ууруллар. Холобур, ыччакка аналлаах «Майа квест» диэн күрэҕи тэрийээри сылдьабыт. Бу күрэххэ 20-лэриттэн 35 саастарыгар диэри саастаах сулумах дьон икки нэдиэлэ устата күрэстэһэллэр. Кинилэргэ тэрийээччилэр араас таһымнаах күрэхтэри бэлэмнииллэр. Успуорт көрүҥэр тургутууттан саҕалаан, уопсай билиигэ-көрүүгэ аналлаах хайысхалар баар буолуохтара. Бу тэрээһин сүрүн соруга ыччаты бэйэ-бэйэни кытта билиһиннэриигэ, доҕордуу сыһыаны олохтооһуҥҥа ананар. Кыттааччылар паара буолан илин-кэлин түсүһүөхтэрэ. Кыайыылаах буолбут үс паара муораҕа, Туруук Хайатыгар путевкаларынан уонна харчынан наҕараадаланыахтара. Бу күрэх алтынньы 20 күнүттэн саҕаланыахтаах.
– Ыччаты элбэтиигэ диэбиккэ дылы, эн хайыы үйэҕэ үс оҕо амарах аҕата буолаҕыҥ. Оҕону иитиигэ туох тус көрүүлээххиний?
– Ханнык баҕарар төрөппүт оҕолоро үтүө дьон буолалларын туһугар кыһаллар. Мин оҕолорбун үлэни таптыырга, аҕа саастаах дьоҥҥо убаастабыллаах сыһыаҥҥа иитэбин. Миигин дьонум төрөөбүт дойдуга бэриниилээх гына ииппиттэригэр махталлаахпын. Мин оҕолорум эмиэ сахалыы толкуйдаах буола улааталларыгар баҕарабын.
Түгэни туһанан, бэйэм саастыылаахтарбар этиэм этэ: эппиэтинэстэн, үлэттэн куттанымаҥ! Үлэни таптааҥ, чугас дьоҥҥутун сыаналааҥ, төрөөбүт силискитин-мутуккутун, дойдугутун умнумаҥ!
Кэпсэттэ Екатерина АФАНАСЬЕВА.
