«Дорҕоон дойду» айар түһүлгэ түсчүтэ Герасим Павлов кыһамньытынан Эдьигээҥҥэ баран кэллибит. Урут улуус киинигэр үстэ бара сылдьыбытым. Бу сырыыга хоту диэки өссө сэттэ көһү уунан устан, Кыстатыам диэн бэрт ыҥырар-угуйар ааттаах, бэйэтэ да айылҕалыын, дьоннуун-сэргэлиин оннук сэргэх сиргэ тиийдибит.
Үһүөбүт. Биирбит, эппитим курдук – Дьарааһын, бэйэтэ Эдьигээнтэн төрүттээх улахан мусукаан. Иккиспит – Мичил Березкин, сахаҕа тарбахха баттанар байаанньытын ааһан, Саха сиригэр маннык дьарыктаах дьону барыларын түмэр ассоциация бас-көс киһитэ. Чэ, уонна миигинниин биэс хааһах диэххэ.
Дьарааһын урут улуус култууратын салайа сылдьыбыттаах. Ол кэмҥэ Кыстатыам баһылыга Сергей Иванович КОРЯКИНЫ кытары сүбэлэрин холбоон, «Путина Заполярья» диэн балык бырааһынньыгын тэрийбиттэр. Онтулара быйыл бэлиэр онус төгүлүн ыытылынна. Төһө да балык мөлтөһүөр буоллар (уомулга уһаарбалыыллар, быйыл хойутаата дииллэр), бырааһынньык олус бэркэ ааста. Урут манныкка сылдьыбатах дьон аһара астынныбыт, көрбөтөхпүтүн көрдүбүт, билбэтэхпитин биллибит. Тэрийээччилэргэ, салайааччыларга, олохтоохторго, култуура үлэһиттэригэр махтал!
Биһиги сорукпут – бу тэрээһини киэргэтии (быһа түһэн эттэххэ, айаммыт буолан ааспыт быыбарга туох да сыһыана суох). Көннөрү кэнсиэринэн муҥурдамматыбыт. «Дорҕоон дойду» сүрүн соруга – дьоҥҥо тыыннаах доҕуһуолунан ыллыыр-туойар, кыаллар буоллаҕына бэйэлэрэ оонньуур кыах биэрии. Онон, олохтоохтору хото ыллаттыбыт. Эрдэттэн бэлэмнэнэн түөрт киһи кыттыста. Бастатан туран, баһылык Сергей Корякин бэйэтинэн. Иккиһинэн, олохтоох ДьУоХХ салайааччыта Афанасий Сергеев. Үсүһүнэн, кулууп эдэр, лаппа эрчимнээх уонна олус талааннаах үлэһитэ Дмитрий Иннокентьев. Уонна бу аҕыйах күҥҥэ биһиги олох аллар атаспыт буолбут булчут-балыксыт ааттааҕа, түөрт оҕо аҕата Иван Васильев. Ити – бэлэмнэммит дьон. Кэнсиэр быыһыгар саалаҕа олорор дьон ойон тахсан өссө үс-хас ырыаны ыллаабыттарын эбэн кэбис.
Манна кэлбит устар аалбыт Тиксииттэн төннөрүн кэтэһэ таарыйа, Кыстатыамҥа хас да хоннубут. Ол быыһыгар сиргэ да хонон ыллыбыт. Анаан болдьоһон баран, «Кыстатыам» эбэҥки национальнай нэһилиэгин баһылыга, оҕо-эдэр сааһын манна атааран баран, күн бүгүнүгэр диэри төрөөбүт дойдутугар үлэлии-хамсыы сылдьар Сергей Иванович Корякины кытары атах тэпсэн олорон сэлэспиппин билиһиннэриим.
– Аҕыйах ахсааннаах хотугу омукка киирсэрбит быһыытынан, сүрүн дьарыкпыт – балык, булт.
Сэбиэскэй саҕана «Кыстатыам» сопхуос 14 тыһыынча табаны иитэрэ. Билигин көрүү-истии хайысхата уларыйан, кэтэх бас билиигэ сылдьар 2 тыһ. кэриҥэ табалаахпыт. Улахан дойду ыһыллан, тэрээһин кыайтарбатыттан аҕыйаата. Кыра тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар, общиналар кыамматтар.
Кыһыннары-сайыннары «Бурааны», оҥочону сүүрдэргэ элбэх уматык наада. Биһиэхэ АЗС суоҕа харгыстыыр, сэттэ көстөөх Эдьигээнтэн буочуканан тиэннэхтэринэ эрэ уматыгынан хааччыналлар. Төһө да улуу Эбэни өҥөйөн кэриэтэ олордорбут, бэл, сопхуос саҕана манна АЗС тутар кыаллыбатаҕа. Билигин онно сөптөөх үбү булар өссө уустук. Эбиитин, урут син субсидия көрүллэр буоллаҕына, билигин харчытын утары көрдүүллэр.
Санаан көр: дьон Эдьигээҥҥэ оҥочонон баран кэлэллэригэр 50 лиитирэ бэнсиини ороскуоттууллар. Оттон онно биир лиитирэтэ 53 солкуобай. Аны, ыстаадаҕа диэри өссө 150-ча килэмиэтири айанныахтарын наада.
Дьааҥы уонна Эдьигээн улуустарын кыраныыссатыгар сылдьар ыстаадаларбытыгар кыһынын «Бураан» эрэ тиийэр. Сайын оскуола үлэтэ бүттэҕинэ, оҕолору бөртөлүөт илдьэр. Хата, онуоха Үөрэх министиэристибэтэ анал үп көрөр. Инньэ гынан, табаһыттар сайыҥҥы өттүгэр суоллара суох.
Дойдубут аата итини кытары ыкса ситимнээх. Урут, табабыт элбэҕэр, өрүс икки кытылыгар тэҥҥэ иитэллэр. Өлөөн баһынан Мууна үрэххэ тиийэ сылдьаллара. Сайын табаһыттар бары ол Муунанан, Дьааҥынан баран хаалаллар уонна кыстыкка хайаттан «маска», ол аата ойуурга, үрэхтэргэ киирэллэр. Бөһүөлэккэ чугаһаан, 50-70 биэрэстэлээх сиргэ көһөн биэрэллэр. Дойдубут ол иһин «Кыстатыам» диэн ааттаммыт. Биһигиттэн салгыы Булуҥ сиригэр «Күһүүр» диэн баар дии. Баҕар, эмиэ оннук көһүүгэ сыһыаннаах аат буолуон сөп.
Биһиги Кыстатыаммыт – Эдьигээн улууһун саамай уһук хоту нэһилиэгэ. Табаны биһиэхэ уонна Баахынайга эрэ иитэллэр. Ол да буоллар, атын нэһилиэктэртэн – улуус кииниттэн да, Бэстээхтэн да – ыстаатыспыт өттүнэн уратыбыт суох, анал өйөбүлү ылбаппыт. Улуус барыта хотугу эргимтэ (Полярный круг) иһигэр олорор. Ол да буоллар, кыра ураты баар. Холобур, Эдьигээн бөһүөлэгиттэн өрүһү таҥнары 20-30 биэрэстэни түстүҥ да, «өрүс-муора» диэн буолар. Ол аата, биһиэхэ бөдөҥ устар ааллар сылдьыахтарын сөп. Ол да сиэринэн, Кыстатыамҥа балыга арыый өлгөм.
Сөпкө дьаһанар дьон биһиэхэ сылы эргиччи балыктыахтарын сөп. Сайын-күһүн – өрүскэ, кыһынын – күөллэргэ.
Күөллэргэ «хара» балык барыта баар – собо, сордоҥ, алыһар, быраҥаатта эҥин. Ааттыын Улахан Күөл диэн каартаҕа кытта көстөр улахан эбэлээхпит. Сэрии саҕана уонна кэлин, Кэбээйитээҕи балык собуота кэлэн үлэлиир эрдэҕинэ, аҥаардас бу күөлтэн биир сезоҥҥа 10-тан тахсалыы туоннаны хаптараллар этэ.
Саас, хаайтарыы кэмигэр, бу Кыстатыам үрэхпитигэр балыктыыбыт. Биһиги ааттыырбытынан – чомоҕор, дойду сирдээҕи аатынан майаҕас манна баар. Бил, быйыт, сордоҥ, алыһар өрүстэн тахсар.
Лена өрүс мууһа ыраастаннаҕына, онно киирэбит. Дьэ, манна балык барыта баар диэххэ сөп: тууччах (нельма), бил, быйыт, чыыр, уомул. Уонна кыһын муус аннынан муораттан тахсыбыт күндүөбэйи тутабыт.
Эппитим курдук, дьыл кэмин сөпкө аттаран сырыттахха, тохтообокко балыктыахха сөп.
Мэхээс СЭМЭНЭП.
Сэҥээриилэр