Алтынньы 27 күнүгэр уопсастыбаннас мустан, Саха кэнгириэһэ (Ил Сүбэтэ) тэриллиитин тула кэпсэтии ыыппыта, тэрийэр сүбэтин талбыта. Сүрүнэ – Саха Кэнгириэһин Кэнсиэпсийэтин торумун бигэргэппитэ. Билигин улуустарга, куораттарга тэрээһин үлэтэ, дэлэгээттэри ыҥырыы бара турар. Бүгүн Саха кэнгириэһин кэнсиэпсийэтин барылын (кылгатыллан) уонна улуустартан дэлэгээттэр талыллар балаһыанньаларын бэчээттиибит.
Бырайыак
Саха кэнгириэһин кэнсиэпсийэтэ
- Сүрүн сыала
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай ыстаатыһын уонна территорията кэлим буолуутун араҥаччылааһын, социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын суолун торумнааһын;
- саха тылын, култууратын, төрүт үгэһин, омук быһыытынан уратытын, дьарыгын харыстааһын уонна сайыннарыы;
- Саха сирин уйан айылҕатын көмүскээһин.
- Соруктара (задачи)
- саха тылын судаарыстыбаннай ыстаатыһын уонна өрөспүүбүлүкэ официальнай тылларын көмүскээһин;
- төрөөбүт тылынан иитиини-үөрэтиини үөрэх эйгэтигэр сайыннарыы;
- тыа сирин олоҕун тупсарыыга көдьүүстээх социальнай, экэнэмиичэскэй, сокуон-быраап, үп-харчы өттүнэн саҥа мэхэньиисимнэри оҥорууга этиилэри киллэрии;
- саҥа технологияны, производствоны тэрийиигэ анал идэлээхтэри, учуонайдары, научнай тэрилтэлэри, ситэриилээх былаас туһааннаах уорганнарын түмэр үлэҕэ кыттыы;
- атын эрэгийиэннэр уопсастыбаннай тэрилтэлэрин кытта Арассыыйа федеративнай тутулун харыстыырга уонна салгыы сайыннарарга үлэлэһии;
- Саха сиригэр экология хайысхалаах үлэ тэнийэрин, күүһүрэрин көҕүлээһин, тэрийсии.
- Үлэ көрүҥнэрэ (виды деятельности)
Саха кэнгириэһэ бэйэтин үлэтин кэмитиэттэр, улуустааҕы филиалларын нөҥүө ыытар.
- Саха норуотун национальнай-култуурунай сайдыытын боппуруоһунан дьарыктанар судаарыстыбаннай, уопсастыбаннай, научнай-чинчийэр, СМИ тэрилтэлэрин кытта бииргэ үлэлэһии;
- саха норуотун национальнай-култуурунай, социальнай, экэнэмиичэскэй сайдыытын эйгэтигэр уонна экологияҕа эспиэр чинчийиилэрин оҥорууну, туһалаах сүбэлэри ылыныыны көҕүлээһин уонна тэрийии;
- өрөспүүбүлүкэ, түөлбэ, улуус, нэһилиэк таһымнарыгар араас хайысхалаах мунньахтары, лекторийдары, көрсүһүүлэри, научнай-практическай сэминээрдэри, кэмпириэнсийэлэри, пуорумнары уо.д.а. тэрийии;
- өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр олорор саха дьоно төрөөбүт тылларын, үгэстэрин, култуураларын тута сылдьалларыгар көмөлөһүү;
- аан дойдутааҕы уопсастыбаннай тэрилтэлэр нөҥүө атын дойдулар төрүт омуктара бэйэлэрин тылларын, үгэстэрин, култуураларын көмүскэнэр уопуттарын үөрэтии уонна туһаныы;
- саха омук толору сайдарыгар ийэ тылынан иитэр-үөрэтэр оҕо саадтара, оскуолалар, колледжтар, институттар, университеттар, академиялар уонна да атын үөрэх тэрилтэлэрэ үөскүүллэригэр үлэлэһии;
- Саха Өрөспүүбүлүкэтин уопсастыбаннаһыгар, нэһилиэнньэҕэ ыҥырыылары, туһаайыылары уо.д.а. докумуоннары ылыныы;
- Арассыыйа Федерациятын уонна Саха Өрөспүүбүлүкэтин үрдүкү салалталарыгар, Ил Түмэн, Госдума дьокутааттарыгар, Федерация Сэбиэтин бэрэстэбиитэллэригэр, федеральнай уорганнарга, улуус баһылыктарыгар, улуус мунньахтарыгар, нэһилиэк баһылыктарыгар, нэһилиэк мунньахтарыгар, министиэристибэлэргэ, араас хаһаайыстыбаннай субъектарга боппуруостары туруорсуу уонна этиилэри киллэрии;
- Ил Түмэн уонна Госдума дьокутааттарын, Федерация Сэбиэтин бэрэстэбиитэллэрин кытта бииргэ үлэлээн саха норуотун национальнай-култуурунай, социальнай, экэнэмиичэскэй сайдыытыгар туһалаах өрөспүүбүлүкэ, федеральнай сокуоннар бырайыактарын оҥорууга уонна ол сокуоннары олоххо киллэриигэ үлэлэһии.
- Кэнгириэс кэмитиэттэрэ
- Үгэстэр, сиэр-туом, култуура.
- Иитии-үөрэтии.
- Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы, сир боппуруостара.
- Тыа сиригэр производство сайдыыта, үлэнэн хааччыллыы.
- Экология уонна киһи доруобуйата.
- Миграция, демография, дьиэ-кэргэн боппуруостара, социальнай харалта.
- Экэниэмикэ, бүддьүөт, нолуок бэлиитикэтэ, производство саҥа хайысхалара, экэниэмикэҕэ куттал суох буолуутун хааччыйыы.
- Сир баайын туһанааччылары кытта үлэлээһин, кинилэр үлэлэрин хонтуруоллааһын.
- Судаарыстыбаннай тутул, төрүт омуктар бырааптара.
- Иһитиннэриини-биллэриини хааччыйыы.
Кэмитиэт талыллар бырабылыанньалаах, бэрэссэдээтэллээх, чилиэннэрдээх.
- Кэнгириэс тутула, салайар уорганнара
Кэнгириэс үс таһымҥа үлэлиир: нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ. Улуустааҕы филиал бэйэтэ бырабылыанньалаах, чилиэннэрдээх буолуохтаах. Улуус сүбэтигэр 1-6 кэмитиэттэр тус-туһунан эбэтэр холбоһон үлэлиэхтэрин сөп. Сорох улуустар бэйэлэрин быһаарыныыларынан 7, 8, 9, 10 кэмитиэти тэрийэн үлэлэтиэхтэрин сөп. Кэнгириэс улуустааҕы филиала “кэнгириэс” диэн тыла суох, туһааннаах улуус сүбэтин быһыытынан ааттанара табыгастаах. Холобур, “Амма улууһун сүбэтэ”.
Нэһилиэк сүбэтэ эмиэ бэйэтэ бырабылыанньалаах, чилиэннэрдээх. Нэһилиэк сүбэлэрэ аҥаардас нэһилиэк аатынан ааттаналлара табыгастаах. Холобур, “Соморсун сүбэтэ”. Нэһилиэк сүбэтигэр 1-6 кэмитиэт тус-туһунан, эбэтэр холбоһон үлэлиэхтэрин сөп. Сорох нэһилиэктэр бэйэлэрин быһаарыныыларынан 7, 8, 9, 10 кэмитиэти тэрийэн үлэлэтиэхтэрин сөп.
Сүбэлэр араас таһымнарын икки ардыларыгар үлэҕэ “үөһэттэн аллара” дьаһайыы олохтоммот. Ол аата, холобур, Саха Кэнгириэһин сүбэтэ Чурапчы сүбэтин, оттон Чурапчы сүбэтэ Дириҥ сүбэтин дьаһайар майгыта олохсуйуо суохтаах. Сүбэлэр икки ардыларыгар үлэни сүбэ бэрээдэгинэн ыытар сөп.
- Кэнгириэс хайдах уонна тугу үлэлиирэ
Кэнгириэс ханнык да баартыйа өттүгэр охтубат, ханнык да баартыйа үлэтин аҕытаассыйалаабат. Кэнгириэс ханнык да быыбарга, хайа да хандьыдааты, хайа да баартыйаны өйүүр үлэни ыыппат, аҕытаассыйалаабат, өйүүр ыҥырыылары таһаарбат. Нэһилиэк сүбэтэ нэһилиэк дьаһалтатыгар, улуус Сүбэтэ улуус дьаһалтатыгар, Өрөспүүбүлүкэ Сүбэтэ өрөспүүбүлүкэ дьаһалтатыгар оппозиция быһыытынан үлэлиэ суохтаахтар. Төттөрүтүн, бу Сүбэлэр туһааннаах былаас уорганнарыгар, дьаһалталарга эспиэр, сүбэһит буолуохтаахтар. Ол гынан баран, оппозицияҕа сылдьар киһи кэнгириэс үлэтигэр кыттара хааччахтаныа суохтаах.
Миитиннэри, пикиэттэри тэрийии кэнгириэс сүрүн эбээһинэһигэр киирбэт. Ол гынан баран кэнгириэс үлэтин сүрүн сыалыгар-соругар куттал суоһаатаҕына, кэнгириэс бырабылыанньатын быһаарыытынан пикиэттэр, миитиннэр, демонстрациялар тэриллиэхтэрин сөп.
Кэнгириэс үрдүкү уоргана – сийиэс буолар. Сийиэс икки ардыгар салайар уорган – Кэнгириэс бырабылыанньата.
Бырабылыанньа састааба маҥнай олохтуур сугулаанынан ылыллар, онтон сийиэстэринэн ылыллар.
Бырабылыанньа бэрэссэдээтэли талар уонна бэрэссэдээтэл киллэрбит икки солбуйааччытын бигэргэтэр (барыйаан быһыытынан: бырабылыанньа үс хос-бэрэссэдээтэли талар).
Кэнгириэс ылынар уонна киэҥ эйгэҕэ таһаарар докумуона бырабылыанньа куоластааһынынан ылыллар.
Кэмитиэт бэйэтэ бырабылыанньалаах, салайар уорганнаах, тутулуга суох үлэлиир подразделение буолуохтаах. Кэнгириэс кэмитиэтин бырабылыанньата ылыммыт докумуона кэнгириэс бырабылыанньатын көрүүтүгэр киирэн бигэргэниэхтээх. Бигэргэммит докумуон бар дьоҥҥо тахсыытыгар кэнгириэс салалтата уонна туһааннаах кэмитиэт салалтата илии баттыахтаахтар.
Быһаарыы. Көҕүлүүр бөлөх 1-4 пууннары бигэргэттэ, 5-6 пууннарга салгыы үлэ бара турар.
Саха Кэнгириэһин сийиэһигэр улуус дэлэгээттэрин талыы балаһыанньата
Бу дьыл алтынньы 27 күнүгэр буолан ааспыт Саха сирин уопсастыбаннай тэрилтэлэрин мунньаҕар Саха Кэнгириэһин сөргүтэн тэрийии үлэтин саҕалыырга быһаарыы ылыныллыбыта. Онно 39 киһилээх тэрийэр сүбэ (кэмитиэт) талыллыбыта. Сэтинньи устата түөрт төгүл буолбут мунньах түмүгүнэн тэрийэр сүбэ маннык быһаарыылары ылынна:
- Саха Кэнгириэһин тэрийэр сийиэһи 2019 сыл олунньу 14-16 күннэригэр Дьокуускай к. ыытарга (күнэ уларыйыан сөп);
- хас биирдии улууска тэрийэр сүбэттэн кураторы уонна улуус иһиттэн биир эппиэттээх киһини аныырга;
- дэлэгээт муҥутуур ахсаанын 450 киһинэн быһарга;
- хас биирдии улуус уонна Дьокуускай к. аатыттан кыттар дэлэгээт ахсаана быһаарылынна;
- Дьокуускай куорат дэлэгээттэрин испииһэгин оҥордо.
Тэрийэр кэмитиэт улууска анаабыт куратора уонна эппиэттээх киһитэ улуус Сүбэтин көҕүлүүр бөлөҕүн тэрийэллэр. Бөлөххө үстэн итэҕэһэ суох ахсааннаах киһи киириэхтээх. Көҕүлүүр бөлөх бастакы мунньаҕар Саха Кэнгириэһин устаабын уонна кэнсиэпсийэтин бырайыактарын кытта билсиһии, тэрийэр үлэни ыытарга нэһилиэктэри үллэстии буолар. Улуус Сүбэтин тэрийэр мунньаҕар нэһилиэктэртэн кэлэр дэлэгээттэр квоталарын быһыллар.
Улуус Сүбэтин көҕүлүүр бөлөҕө нэһилиэктэри кытта сибээстэһэн Нэһилиэк сүбэтин көҕүлүүр бөлөҕүн тэрийэр. Бөлөххө үстэн итэҕэһэ суох ахсааннаах киһи киириэхтээх. Нэһилиэк көҕүлүүр бөлөҕө мунньахтаан Нэһилиэк сүбэтин тэрийэр уонна Улуус Сүбэтин тэрийэр мунньахха дэлэгээти (дэлэгээттэри) талар.
Улуус Сүбэтин көҕүлүүр бөлөх нэһилиэк дэлэгээттэрин Улуус Сүбэтин тэрийэр мунньахха ыҥырар. Бу мунньахха Саха Кэнгириэһин сийиэһигэр кыттар дэлэгээттэр талыллаллар. Улуус Сүбэтин тэрийэр мунньахтары ахсынньы ыйга оҥорон бүтэрэр табыгастаах. Араас биричиинэнэн ахсынньыга кыайан мустубатах улуустар 2019 сыл тохсунньу 14 күнүгэр диэри мунньахтыыллара ирдэнэр.
Улуус Сүбэтин тэрийэр уонна дэлэгээттэри талар мунньах боротокуолун куоппуйатын Тэрийэр сүбэ сэкирэтэрийээтигэр тохсунньу 21 күнүгэр диэри тиэрдэргитигэр.
Дэлэгээтинэн 18-тан үөһээ саастаах, нэһилиэгин эбэтэр улууһун сайдыытыгар үлэлэһэ сылдьар, саха тылын уонна култууратын патриота, актыыбынай уопсастыбанньык буолуохтаах. Дэлэгээт талылларыгар кини баартыйалааҕа-баартыйата суоҕа, олорор сирэ оруола суох. Ол аата куорат олохтооҕо да улуус дэлэгээтинэн буолуон сөп. Улуус дэлэгээтин ахсаана квотаҕа ыйыллыбыттан элбиэ суохтаах.
Саха Кэнгириэһин тэрийэр сүбэтин ахсынньы 1 күнүнээҕи мунньаҕар ыллылар.
