Олунньу 4 күнүгэр Аан дойдуга Искэннээх ыарыыны утары охсуһуу күнүн бэлиэтииллэр. 100-тэн тахса араас киһи этин-сиинин супту оборор ыарыыны араак диэн ааттыыллар. Күн-бүгүн бу кырыктаах ыарыы сир-дойду үрдүнэн улахан кыһалҕа буолла. Саха сиригэр бу ыарыыны утары охсуһарга туох үлэ барарый? Бу ыарыы туһунан тугу билиэхтээхпитий? Бу туһунан мэдэссиинэ билимин хандьыдаата, СӨ Доруобуйа харыстабылын сүрүн ыстааты таһынан онколога, Өрөспүүбүлүкэтээҕи онкология дьыспаансырын искэни утары тэрэпиийэ салаатын сэбиэдиссэйэ, Саха сирин Онкологтарын ассоциациятын бэрэссэдэтээлэ, СӨ Доруобуйа харыстабылын туйгуна, СӨ үтүөлээх эмчитэ Феодосия Гаврильевна Ивановалыын кэпсэттибит.
-- Дьыспаансырбыт 130 куойкалаах. Манна бары улуустар ыарыһахтарын хабабыт. Искэн ыарыылаах киһи бары өттүттэн барытыттан көрүллүөхтээх. Маннык ыарыһах үс араас эмтэниини барар, онтубут “комплекснай” (хирургическай, лучевой уонна химиотерапия) диэн ааттанар. Саха сиригэр сыллата 2300-тэн тахса искэн ыарыылаах дьону булабыт.
-- Араак ханнык көрүҥэ биһиэхэ ордук тарҕаммытый?
Саха сиригэр нэһилиэнньэҕэ бастакы миэстэҕэ тыҥа араага турар, онтон эмиий араага, куртах уонна быар араага тураллар. Атын эрэгийиэннэргэ хартыына атын буолар. Оттон эр дьон ортотугар ордук тыҥа араага тэнийбит. Иккис миэстэҕэ -- куртах, үһүскэ -- быччархай, оттон төрдүскэ быар араага турар. Оттон дьахталларга -- эмиий араага, иккискэ дьахтар мааткатын синньиир сирэ (шейка матки), үһүскэ -- тыҥа, төрдүскэ -- суон оһоҕос. Бу ыарыылары кэрдииһинэн ылар буолахха, 2016 сыл түмүгүнэн, бастакы кэрдиис – 16,7 %, иккис – 20,1 %, үһүс – 26,1 %, төрдүс –30,9 %. Ол эбэтэр 57%-на үһүс-төрдүс кэрдиис буолар. Маннык баалаппыт ыарыы эмтэнэрэ хаһан баҕарар күчүмэҕэй.
-- Хайа улууска балаһыанньа уустугуй?
-- Өрөспүүбүлүкэҕэ улуустарынан ылар буоллахха, саамай улахан ыалдьыы 100 тыһ. нэһилиэнньэҕэ Абыйга, Алдаҥҥа, Уус Майдаҕа, Үөһээ Халымаҕа, Эдьигээҥҥэ, Нерюнгрига, Усуйаанаҕа ордук үрдүк. Оттон өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 100 тыһ. нэһилиэнньэҕэ искэҥҥэ ыалдьыы 245,3 %-ҥа тэҥ. Оттон ити көрдөрүү дойду үрдүнэн 403,4 %. Ол эбэтэр биһиэхэ ыалдьыы көрдөрүүтэ быдан кыра. Оттон өлүүнү ылар буоллахха, өрөспүүбүлүкэҕэ -- 130,3 %, оттон дойдуга ити көрдөрүү -- 199,5. Бу кырыктаах ыарыыттан өлүү саамай үрдүк көрдөрүүтэ Абый улууһугар бэлиэтэнэр. Маны таһынан Ленскэйгэ, Аллараа Халымаҕа, Өймөкөөҥҥө, Уус Майдаҕа элбэх. “Одногодичная летальность” диэн өйдөбүл баар. Ол аата диагноз туруоруллубутун кэнниттэн биир сыл иһигэр өлүү. Ити көрдөрүү Арассыыйа таһымыгар холоотоххо, 2016 сылга биһиэхэ -- 31,9 %. Оттон Арассыыйаҕа -- 23,6 %. Ол аата биһиги бу чааһыгар көрдөрүүбүт мөлтөх. Маны таһынан “онкозапущенность” диэн көрдөрүү баар. Ол эбэтэр искэни бүтэһик ыстаадьыйатыгар булуу. Бу көрдөрүү дойду таһымыттан биһиэхэ эмиэ мөлтөх. Холобур, Абый улууһугар искэн ыарыылаахтар 55,6 %-нара биир сыл иһигэр өлөллөр. Бу сүрдээх хомолтолоох көрдөрүү. Маны таһынан Анаабырга, Горнайга (70%), Өлөөҥҥө (57,1%), Чурапчыга (54 %) мөлтөх. Ол эбэтэр бу этиллибит улуустарга, учуокка турбут искэн ыарыылаахтар аҥаардара сыл иһигэр өлөллөр.
“Онкозапущенность” (баалатыы) Абыйга (71,4%), Аллараа Халымаҕа (83,3%), Муомаҕа (59,1 %) үрдүк. Ол эбэтэр, бу ыарыһахтары миэстэтигэр уонна кэмигэр эрдэ ыстаадьыйатыгар кыайан булбакка, баалатан кэбиһэллэр. Уопсайынан, искэннээх ыарыыны эмтииргэ сүрүн кыһалҕа манна сытар. Онуоха биричиинэ араас буолар. Биһиги улуустарбыт иэннэрэ наһаа улахан, суолбут-ииспит мөлтөх, быраас тиийбэт, сэрэтэр үлэ хас биирдии киһиэхэ тиийбэт. Сорох дьон “ааһар ини” эҥин диэн санааттан ыарыыларын тулуйа-тулуйа сылдьаллар. Итиччэ ыраах улуустан киин сиргэ олох иэдэйдэхтэринэ эрэ кэлэллэр. Онон олус баалаппыт, бүтэһик ыстаадьыйатыгар тиийбит ыарыһах элбэх.
-- Бу кыһалҕаны хайдах быһаарыахха сөбүй?
-- Ити эппит ыстатыыстыкабын тупсарарга биһиги дьулуһан үлэлии сатыыбыт. Ону Москуба, бэйэбит Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ кытаанахтык ирдииллэр. 2017 сылтан улуустары кытары үлэбитин хаһааҥҥытааҕар даҕаны тупсардыбыт. Хас нэдиэлэ ахсын үгүс улуустары хабан теле-мэдиссиинэ медсэбиэттэрин тэрийдибит. Бу сэбиэккэ улуус баһылыгын солбуйааччыларын эҥин ыҥыран бу кыһалҕаны чопчу хайдах быһаарабыт, ыарыһахтаргытын биһиэхэ эрдэ ыытыҥ, эрдэтээҥҥи диагностикаҕа кытаатан күүскэ үлэлээҥ эҥин диэн сүбэ-ама биэрдибит. Онон бу үлэ эппиэттээх буолуо, аны 2-3 сылынан көрдөрүүбүт тупсан барыа диэн эрэнэбит. Үчүгэйэ диэн, учуокка туран, эмтэнэн баран тыыннаах сылдьар дьоммут ахсаана элбии турар. Итиннэ эмтээһиммит тупсубута, саҥа технологияны кимиэллээхтик киллэриибит улахан оруолланна. Доруобуйа харыстабылын модернизациялааһын чэрчитинэн аныгы тэрили атыыласпыппыт. Инньэ гынан уустук (высокотехнологическай) эпэрээссийэлэри оҥорор буоллубут.
-- Ол аата тэрилинэн хааччылыы тубустаҕа дии?
-- Үчүгэй тэрил хирургия салаатыгар кэлбитэ. Видеоэндоскопическай үрдүк таһымнаах эпэрээссийэлэри оҥорор буоллубут. Маннык эпэрээссийэни тыҥаҕа, оһоҕоско оҥоробут. Маны таһынан эмиий араагар “одномоментнай- реконструктивнай” диэн уустук эпэрээссийэни оҥоробут. Судургутук эттэххэ, эмиийтэн искэни ылан баран, пластическай эмиий олордон биэрэллэр. “Фотодинамическай” диэн эмтэнии үөдүйэн, тирии араагар абыраллаах буолла. Ол эбэтэр сардаҥаны туһанан, искэн аттыгар баар эттиктэри таарыйбакка эрэ, искэни бэйэтин эмтиир, чэри хаалларбат ньыма. Бу ньыма дьахтар мааткатын синньиир сирин араагар эмиэ көдьүүстээхтик туһаныллар буолла. Улахан хамсааһын -- радиологияҕа. “Тератрон” диэн Канада аппараатын, “Электа” диэн уорган иһигэр сардаҥа тэрэпиийэтин туһанар аппарааттарын атыылаһан күүскэ туһанар буоллубут. Эминэн эмтээһиҥҥэ (химиотерапия) “тальгетная терапия” диэни туһанар буоллубут. Бүтэһик сылларга эминэн хааччыллыыбыт биллэ тубуста, онон эмкэ туох-да хааччах суох. Молекулярнай-генетическэй терапия диэн туһаныллан, искэни харахтарыыстыкатынан көрөн, чопчу ханнык эмп туһаныллыахтааҕын судургутук быһаарар буоллубут. Урут искэн баар эбэтэр суох диэн быһаарар эбит буоллахпытына, билигин саҥа перфиницированнай лабаратыарыйа аһыллан, сөптөөх эми талар кыахтанныбыт.
-- Искэннээх ыарыыга туһаныллар эмп тас дойду эмэ дуо?
-- Биһиги эмтэрбит үксэ импортнай. Кэнники сылларга Арассыыйа фармацевтиката олус сайынна. Туох баар эмп барыта кэриэтэ дойдуга оҥоһуллар буолла. Арассыыйа уонна омук эмэ диэн уратылара суох, дьайыылара тэбис-тэҥ. Дойдуга оннук эми оҥорор улахан собуоттар бааллар. Инньэ гынан Арассыыйаҕа искэннээх ыарыылаахтары бэйэ эминэн толору хааччыйар кыахтанныбыт.
-- Соҕуруу куораттарга, омук сиригэр ыытан эмтэтэргэ сылга төһө квота бэриллэрий?
-- Соҕуруу куораттарга квотанан син балайда ыарыһаҕы ыытабыт. Уопсайынан, киин килииньикэлэргэ, институттарга ыарыһаҕы ыытарга квотаҕа хааччах суох. Арай сыл бүтүүтүгэр институт бу сылга диэри кыаллыбат эҥин диэтэҕинэ, кыра харгыс баар буолуон сөп. Урут үгүс ыарыһахпытын киин куораттарга ыытан эмтэтэр эбит буоллахпытына, билигин бэйэбитигэр эмтээһин, эпэрээссийэ хаачыстыбата тупсан, миэстэтигэр эмтиир кыахтанныбыт. Ити ыарыһахха үп-харчы да өттүнэн ордук табыгастаах.
Тас дойдуга ыарыһахтары ыыппаппыт. Оннук боломуочуйабыт да суох. Ол гынан баран, баҕалаах, үптээх ыарыһах тас дойдуга баран эмтэнэригэр хааччах суох. Ыарыһах бэйэтин бырааба. Үксүн Кэриэйэ, Кытай диэки бараллар. Ол гынан баран, тас дойдуга син биир Арассыйаҕа курдук, оннук лучевойу, химиотерапияны, эпэрээссийэни оҥороллор. Кинилэр дьиэлэрэ-уоттара тупсаҕай буоллаҕа.
-- Искэн ыарыыта буолбут киһиэхэ өй-санаа өттүнэн күүс-көмө буолар наада. Эһиэхэ психолог диэн көрүллэр дуо?
-- Билигин өрөспүүбүлүкэҕэ онкология психолога диэн суох. Инньэ гынан ааспыт сылтан “Эн соҕотох буолбатаххын” диэн бырайыагы биһиги дьыспаансырбыт эдэр бырааһа оҥорон, олоххо киллэрэр. Биллэн турар, бу тиэмэни мээнэҕэ талбатахпыт. Искэннээх ыарыылаах киһи санааҕа-онооҕо ылларан сылдьара мэлдьэх буолбатах. Ол иһин кинилэргэ күүс-көмө буолар сыаллаах маннык бырайыагы үлэлэттибит. Бу туһунан сэтинньигэ Москубаҕа буолбут улахан кэнгириэскэ биһиги сүрүн сиэстэрэбит Светлана Гоголева кэпсээбитин атын эрэгийиэн бэрэстэбиитэллэрэ олус биһирээбиттэр этэ, дойду үрдүнэн киэҥник туһаныахха сөп диэн мэктиэлээбиттэрэ. Медколледж, мединститут, психология институтун устудьуоннара кэлэн ыарыһахтарга көмөлөһөллөр, эмчиттэр хас нэдиэлэ ахсын үлэлэрин кэннэ хаалан лиэксийэ ааҕаллар, ыарыһахтары кытары бэсиэдэлэһэллэр. Ыарыһахха диагноз турбутун кэннэ, бастаан утаа эмтиир бырааһа этэр, хайдах эмтэнэрин быһаарар. Ыарыһах ыстаадьыйатын быһаарар анал хамыыһыйа барар.
-- Саастарынан хабан диспансеризация ыытыллар буолбута. Ити эһиэхэ төһө көдьүүстээҕий?
-- Кырдьык, диспасеризация түмүгүнэн ыарыһахтары элбэхтик булабыт. Онон баалата иликтэринэ сөптөөх диагноһы, эмтэниини быһааран кыайарбытыгар сүрүн күүс -- диспансеризация. Арай нэһилиэнньэ хайа эрэ араҥата диспансеризацияҕа хабыллыбакка хаалар. Сүүс бырыһыан көрдөрүнэллэрэ буоллар, көдьүүһэ өссө улаатыа этэ. Онон киһиттэн бэйэтиттэн тутулуктаах. Ытаабат оҕону эмсэхтээбэттэр, онон киһи доруобуйатын туһугар кыһаллыахтаах. Уочарат буоллун, үлэ буоллун, саатар, сылга биирдэ уоргаҥҥын барытын көрдөрүөхтээххин.
Дьахтар эмиийин араагар скрининг диэн оҥоробут. Улууска барытыгар маммография баар. Дьахталлар бары сылга иккитэ (саастарыттан көрөн) сүүс бырыһыан маммографияны ааһыахтаахтар. Онколог аҕыйах, өрөспүүбүлүкэҕэ 18 эрэ онко-кэбиниэт баар. Исписэлиис суох. Онон онкологтары үөрэттэрэргэ улахан болҕомто ууруллуон наада.
-- Онко-киин тутуллуохтаах диэн буолбута дии?
-- Онко-киин тутуллуута барыбытын долгутар тыын боппуруоспут. Маннык киини туттарарга туруорсубуппут сүүрбэччэ сыл буолла. Барыта харчыга кэлэн иҥнэр. Билигин сыбаайатын түһэрдилэр, онон эрэнэ кэтэһэбит. Саатар, 4-5 сылынан үлэҕэ киирдэр. Билиҥҥитэ бары өттүттэн өйөбүл баар, перинатальнай киин тутулунна. Онон салгыы бары күүһү онко-киин тутууутугар ууруохпут.
Дмитрий ИВАНОВ. (2018 сыл, олунньу 4 күнэ)
