Бу сотору, олунньу 15-16 күннэригэр, Саха кэнгириэһэ буолаары турар. Онуоха улуус-улуус аайыттан дэлэгээттэр мустуохтара. Билигин уопсастыбаҕа, нэһилиэнньэ ортотугар Кэнгириэс туох сыаллаах-соруктаах тэриллэн эрэрин ырытыы, дьүүллэһии бара турар. Оннук буолуохтаах даҕаны. Биһиги “Кыымҥа” саха норуотун чулуу дьонун, инники күөҥҥэ сылдьааччы дьон санаатын бэчээттиибит.
Саха омугун сайдар стратегиятын көрүөхтээх
Федот Тумусов, Судаарыстыбаннай Дуума дьокутаата:
– Саха дьоно мустан олох-дьаһах, баар быһыы-майгы, кэлэр кэскил туһунан санаа атастаһаллара, тобулаллара сөптөөх уонна кэмэ-кэрдиитэ даҕаны оруобуна тыҥаан турар.
Биллэн турар, билигин баар балаһыанньа, кыһалҕалар ырытыллыахтара, тэрээһиннэр буолуохтара. Араас санааны туруорсуу сабаҕаланар.
Ол гынан баран, мин санаабар, сүрүн уураах "Саха омугун сайдар стратегията" диэн докумуону чочуйууга туһуланыахтаах. Тоҕо диэтэххэ, сүрдээх дьикти, ураты олох-хамнас кэлэн иһэр. Балысхан уларыйыылар киһи аймахха, Бүтүн Арассыыйаҕа буолаары тураллар. Дьэ, ол быһылааннарга саха омуга хайдах симэлийэн сүппэтинээҕэр буолуох, хайдах силигилии сайдарын ситиһэбит диэн толкуйу тобулуохтаахпыт.
Бу биир мунньаҕынан быһаарыллыбата буолуо. Кэнгириэс ол үлэни саҕалыыр туһунан биллэрэр, чинчийэр-суруйар бөлөх тэрийэр. Сыл иһинэн оҥоһуллан, чочуллан, ылыллан бүтэрин туһунан дьаһал ылыахтаах дии саныыбын.
Бэйэ дьоһунун билиниэххэ
Ульяна Винокурова, социология, психология билимин дуоктара:
– Кэнгириэс курдук тэрээһиҥҥэ билигин инники күөҥҥэ сылдьар дьоммутун ыҥырыахха, холобур, бырааттыы Ушницкайдары, Арсен Томскайы эбэтэр кыаммат кырдьаҕастарга социальнай дьиэни тэрийэр Михаил Иннокентьевич Готовцев курдук дьону. Уопсайынан, сахалартан аныгы формациялаах үлэһит дьону түмүөххэ диэн этиилээхпин.
Кэнгириэс үлэтигэр биэдэмистибэннэй сыһыан, тыа хаһаайыстыбатынан, бырамыысыланнаһынан тыырыы биир өттүнэн сөп эрээри, биһиги ити хайысхаларга баар сүрүн кыһалҕаларга эрэ тирэҕириэ суохтаахпыт. Дьиҥинэн, ол барыта биллэр уонна өрөспүүбүлүкэ 22 судаарыстыбаннай бырагырааматыгар үчүгэй баҕайытык ырытыллан, сурулла сылдьар.
Онон Кэнгириэс саха уопсастыбатын сайдыытыгар, саха омук бэйэтин дьоһунун билиниитигэр болҕомтону туһаайыахтаах – ол буолар, саамай сүрүнэ. Дьоһун – ол аата, “достоинство” диэн. Тоҕо эрэ ыйыталастахха, дьоһун диэн тылы дьоммут туттубат. Ол аата, дьоһун диэн тугун өйдөөбөт буолан, туттуллубат тыл буоллаҕа.
Оттон омук бэйэ дьоһунун билиммэт, бэйэ бодону тардыммат буоллаҕына, туга да сатаммат, уһун ыырдаммат. Ол холобур, Айыы кыһатын холобуругар даҕаны көһүннэ. Ити биһиги бэйэбит дьоһуммутун ситэ өйдүү иликпититтэн тахсар дии саныыбын. 20-30-с сылларга Ойуунускайдаах сахатытыыга барбыттара өйдөнөр – оччотооҕу кэм оннук этэ. Билигин саха ахсаана барыларынааҕар элбэх. Оччотугар саха оскуолатыгар нууччалыы да саҥалаах оҕолору ылар тоҕо сатамматый? Бастакытынан, биһиги бу оҕолору сахалыы эйгэҕэ чугаһатан, сахатытыа этибит. Ол туох куһаҕаннааҕый, саха эйгэтэ диэни билбэт оҕо киирэн сыстан барара, үтүө өйдөбүллэнэрэ? Иккиһинэн, биһиги салгыы нууччалыы оскуолаларга сахалыы кылаастары астаран, нууччалыы эйгэни сахатытыа этибит буоллаҕа. Бу боппуруос эмиэ баҕардыҥ да быһаарыллан быстыбат буолан турар.
Кыахтаах киһи – аһаҕас, күүстээх киһи эйэҕэс, холку буолар. Оттон бэйэтин иһиттэн баттана саныыр, бэйэни сэнэнэр, бэйэтин кыаҕар эрэммэт киһи көҥөс буолар. “Хоргус киһи кутуйах хороонун кэҥэтэр” диэн өс хоһоонунуу.
Онон даҕаны, кэнгириэс уот ааныттан “оппозиция”, утарсыы суолун буолбакка, бииргэ үлэлэһии суолун тутуһуохтаах, ону тобулуохтаах. Баар былааһы утарбакка, тус-туспа социальнай араҥаҕа киллэрбэккэ. “Биһигини истибэттэр” диэбэккэ.
Кэнгириэскэ итэҕэйсии уонна өйдөһүү таһыма баар буолуох тустаах. I кэнгириэһи киһи тугу да кытта тэҥниирэ суоҕа. Софрон Данилов этиитэ былааска туһаайыллыбыт этии этэ. Онтон II Кэнгириэс былаас гражданскай көхтөрүн сабардыыр холонуута этэ. Оттон, дьэ, бу III Кэнгириэскэ былаас уонна уопсастыба тэҥҥэ атах тэпсэн олорон кэпсэтиитэ буолуохтаах.
Биһиги үрдүкү салалтабытыгар барыта төрүт олохтоох саха эдэр дьоно таҕыста эбээт. Ил Дархаммыт, мээрбит, Ил Түмэммит салалтата, Конституционнай сууппут... Бу бары манна төрөөбүт-үөскээбит, төрүт тылларын билэр, норуоттарын өйдүүр дьон. Оттон бу барыта биһиэхэ, норуокка сүрдээх улахан ситиһии. Онон инники кирбиигэ сылдьар дьоммут биһиэхэ суолдьут буолаллар. Кинилэри тула түмсүөххэ эрэ диэн буолбакка, өйөбүл-тирэх буолуохха.
Биһиги өр сылларга колониальнай батталга олорбуппут. Ол омукка иҥэн хаалар. Ол кулуттуу өйтөн-санааттан босхолонуохха. Мин куруутун Хачыгыры таһыйбыт Кэччэгэй Кэтириинэ тымтыгы оҕо сирэйигэр үҥүлүтэ-үҥүлүтэ “аһыы дуу, ньулуун дуу, амтана?” диирин санаан кэлэбин...
Оннук, дьоһунун былдьаппыт дьон курдук буолумуохха. Судаарыстыбаннаһы ситиһии, тутуу уонна тутан олоруу – бу манан дьыала буолбатах. Онон судаарыстыбаннай өйдөөх-санаалаах, оннук таһымнаах дэлэгээттэр ыҥырыллан кэлиэхтээхтэр дии саныыбын. Хомойуох иһин, биһиэхэ судаарыстыбаннай өйдөөх-санаалаах гражданскай уопсастыба билиҥҥитэ өссө сайда илик.
Онон III Кэнгириэс үлэтэ ону тэрийэргэ холонуу буолуоҕа. Сүрүн үлэни тэрийии онуоха туһуланара наада
Технократия үйэтэ уонна итэҕэл
Владимир Прокопьев, Ил Түмэн дьокутаата:
– Мин санаабар, Кэнгириэс үлэтэ-хамнаһа норуот бу сиргэ баар буоларыгар, салгыы тыыннаах хаалар боппуруостарыгар туһаайыллыахтаах.
Бастакытынан, биһигини тылбыт дьылҕата долгутар. Тыл сүттэ да, омук сүтэр – ол саарбахтаммат. Онон саха омук тылын көмүскүүргэ, тыыннаах илдьэ сылдьарга, сайыннарарга сүрүн болҕомто хайаан да ууруллара буолуо.
Аан дойду араас норуоттара итэҕэллээх буолан, биир сүрүнү тутан сылдьаллар, түмсэн, сомоҕолоһон олороллор. Биһиги эмиэ өр үйэлэргэ илдьэ сылдьыбыт итэҕэллээхпит. Онуоха уопсай каноннары оҥорон, онно тирэҕирэн, тиһиктээх үлэ ыытан итэҕэлбит көмөтүнэн дьон өйүн-санаатын түмэр кыахтаныахпытын сөп. Билигин төһө даҕаны технократтыы үйэ сабардаан турдар, норуоту сомоҕолуур, ыччаты иитэр биир сүдү күүс итэҕэл буоларын умнуо суохтаахпыт.
Итэҕэл омук быһыытынан элбиирбитигэр-тэнийэрбитигэр, чөл олоҕу тутуһарбытыгар күүс-көмө буолуоҕа. Онон ыал уонна итэҕэл, ыал уонна чөл олох – аныгы кэмҥэ манна сүрүн болҕомто ууруллуон наада.
Үсүһүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ баар сокуоннары өйөөн-убаан, үлэлэтии, олоххо сөпкө киириилэрин туруулаһыы, кэтээн көрүү, хонтуруоллааһын Кэнгириэс үлэтин биир хайысхата буолуохтаах. Ити уопсастыба өттүттэн хонтуруол уонна былаас уорганнарын кытта бииргэ үлэлэһии чэрчитинэн.
Аны, саха дьоно аан дойду таһымыгар араас талааннарынан, билиилэринэн тахсан куруук аатыраллар, куруук бастакыларга киирсэллэр. Аҕыйах ахсааннаах омук бэйэтин оннук көмүскэнэр ньымата быһыылаах – өйө-санаата күүрэн, талаана-дьоҕура арыллан. Биһиги үөрэххэ-билиигэ, араас өттүнэн дьоҕуру сайыннарыыга бэйэбит Ийэ айылҕаны кытта ыкса ситиммитин быспакка, ону туһанан сылдьарбыт – ол биһиги уратыбыт буоларын өйдүөххэ уонна ону хото туһаныахха.
Саха омук III кэнгириэһин дэлэгээттэригэр аһаҕас сурук
Уйбаан Пономарев, Арассыыйа үтүөлээх пиэрмэрэ, үлэ бэтэрээнэ, Чурапчы
Күндү дэлэгээттэр! Кэнгириэс (конгресс) диэн тыл төрүт барсыбат. Туоратык иһиллэр. Онон бу түмсүүнү «Саха омук Ил Сүбэтэ» диир саамай сөп. Сахалар бары бу «Ил Сүбэ» тула түмсэн омукпут интэриэһин көмүскэһэргэ, туруорсарга турунарбыт сөп этэ. Бу Сүбэ мунньахтаан баран тохтоон хаалбакка саамай актыыбынай дьонтон, наһаа элбэҕэ суох, биир 20-30 киһилээх Ил Сэбиэтин талан кырата сылга 3-тэ-4-тэ мунньахтаан, омукпут, нэһилиэнньэ кыһалҕатын тустаах тэрилтэлэргэ, үрдүкү былаастарга туруорсуон наада.
«Саха омук Ил Сүбэтэ» бары уопсастыбаннай тэрилтэлэри түмэр, саамай улахан, кыахтаах уопсастыбаннай тэрилтэ буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ кини кэннигэр – мөлүйүөн аҥаарын курдук ахсааннаах бүтүн саха уонна бары олохтоох омуктар тураллар. Ол иһин бу Сүбэ, наада буоллаҕына, уустук, мүккүөрдээх боппуруостарга нэһилиэнньэ ортотугар ыйытыгы, референдуму, итиэннэ көҥүллээх миитиннэри ыытар бырааптааҕын туһунан устаабыгар киллэрэрэ сөп этэ диибин.
Маны таһынан «Саха омук Ил Сүбэтэ» бары улуустарга бэйэтэ сүбэлэрдээх (салаалардаах) буолуохтаах. Ол кэннэ, кыаллар буоллаҕына, Киин Сүбэ кыра да буоллар, хамнастаах 2-3 бастайааннай үлэлиир үлэһиттээх, туспа офистаах буолара ордук этэ.
Итилэри этэн туран Ил Сүбэ маннык 3 суолга сүрүн болҕомтотун уурарыгар этии киллэрэбин.
Маҥнайгыта. Тыла суох – омук суох! Сахалар үстэн биирбит Дьокуускайга тоҕуоруста. Куоракка 50 оскуолаттан 3 эрэ сахалыы. Ону 5-6 сыл иһинэн, сатаатар, эбии 3-4 уу сахалыы тыллаах оскуолалар аһыллалларын туруорсуохха. Олору таһынан сахалыы кылаастардаах оскуолалар, анал уонна сахалыы бөлөхтөөх уһуйааннар элбииллэрин туһугар үлэлиэххэ.
Иккиһэ. Омукпут төрүт дьарыгар – сүөһү иитиитин сайыннарыыга улаханнык туруорсуохха. «Куоракка – норуот, тыаҕа – омук олорор» диэн этии баар. Сүөһү аҕыйаатаҕына, эһиннэҕинэ, саха омук быһыытынан сыыйа мөлтөөн, симэлийэн барара мөккүөрэ суох. Сүөһү иитиитэ бу минньигэс, иҥэмтэлээх аһы-үөлү эрэ дэлэтии буолбатах. Бу – тыа дьонун үлэнэн хааччыйыы, олоҕун уйгутун тупсарыы, сахалар омук быһыытынан тыыннаах хаалар сүрүн төрүппүт буолар.
Ол иһин мин «Кыымҥа» (17.01, 24.01.19) суруйбутум, бассаапка тарҕаппытым курдук ахсаана, иннэ-кэннэ биллибэт үгүс-элбэх, албын-көлдьүн субсидиялары лаппа аҕыйатыы, салалта ахсаанын сарбыйыы, хонтуруолу күүһүрдүү, үбүлээһини эбии да суотутар бородууксуйа-эт-үүт тутуллар сыанатын биллэрдик үрдэтэр туһугар Ил Сүбэ дэлэгээттэрэ күүскэ туруорсаргытыгар этэбин. 4 сыллааҕыта ылыллыбыт «СӨ т/х-н туһунан сокуоҥҥа» сыл аайы импилээссийэ тэтиминэн эт-үүт сыаната үрдүөхтээх диэн суруллубута. Сокуон тоҕо туолбат? 4 сылы быһа киилэ үүппүт сыаната 45 солк-н халбаҥнаабакка турар. Ол кэмҥэ сэлээркэ сыаната 62 солк. тиийдэ. Өссө үрдүө дииллэр.
Үсүһэ. Айылҕа харыстабыла.
Өрөспүүбүлүкэ, улуус, нэһилиэк таһымнаах 10-нан, 100-нэн ахсааннаах араас уопсастыбаннай тэрилтэлэр, сойуустар, түмсүүлэр үлэлииллэрэ сөп, үчүгэй бөҕө. Арай Ийэ айылҕабытын көмүскэһэргэ биир даҕаны уопсастыбаннай тэрилтэ баара иһиллибэт, суох. Ол иһин хас нэһилиэк, улуус аайы салаалардаах Саха сирин үрдүнэн «күөхтэр» эҥин диэн ааттаабакка, биир «Эйгэ» диэн ааттаах Айылҕа харыстабылын уопсастыбаннай тэрилтэтин тэрийиэҕин. Ол туһунан суруйа сатаатым даҕаны – мэлигир.
Биир тылынан, Ийэ Айылҕабыт барахсан көмүскэлигэр нэһилиэнньэ, дьон-сэргэ киэн араҥата кытта илигинэ улахан көдьүүс тахсыа суоҕа. Бу улахан суолталаах проблеманы дьүүллэһэргитигэр, туруорсаргытыгар баҕарабын.
Саха омук Ил Сүбэтин дэлэгээттэригэр ситиһиилээх үлэни!
Нина Герасимова
