Николай Кудряков: Саха, долгаан – биир омук!
Сындааскыга сылдьан, Попигай диэн атын долгаан бөһүөлэгин олохтооҕо Николай Кудрякову көрүстүм. Табаларын көрө сылдьан, “бураана” алдьанан, сапчаас ыла Сындааскыга кэлбит. Кини табалара Попигай уонна Сындааскы бөһүөлэктэрин икки ардыгар туундараҕа бааллар эбит. Николай Лаврентьевич бэйэтэ Сындааскыга төрөөбүт, улааппыт эрээри, кэлин ыал буолан Попигайга олохсуйбут. Арба, Николай соҕотох уоллааҕын Саха сиригэр ыытан үөрэттэрбит эбит. “Чурапчыга дуу, Мэҥэ Хаҥаласка дуу буолуо”, – диэбиттэрэ. (Хомойуох иһин ону кини барбытын кэннэ, атын дьонтон истибитим).
Николай урут “Попигай” сопхуоска кылаабынай зоотехнигынан үлэлээбит, билигин 300-чэкэ чааһынай табалаах. Сындааскы дьоно кэпсээбиттэринэн, оҕо сылдьан Хаатангаҕа интэринээккэ олорор да сылларыттан сытыытынан-хотуутунан, өйүнэн-санаатынан, күүһүнэн-уоҕунан, хорсунунан киэҥник биллибит киһи эбит. Ол курдук, интэринээккэ 10-ча бөһүөлэк оҕолоро мустан күөнтэһэр кэмнэригэр, кини баар буолан сындааскылар “холкутук” сылдьаллара эбитэ үһү.
(Николай “саха” уонна “долгаан” диэни улаханнык араарбакка, ардыгар “биһиги, сахалар” эҥин дэтэлиирин бэлиэтии көрдүм).
–Николай, “300 табалаахпын” диигин. Ол аата, маннааҕы кээмэйинэн, баай киһи дэнэр буоллаҕыҥ?
– Ээ, суох. Нормальнай эрэ.
– Билигин Попигай бөһүөлэгэр төһө киһи олороруй, төһө табалаахтарый?
– 200-чэкэ эрэ киһи буолуо. Сындааскыттан кыра бөһүөлэк. Холобур, Сындааскыга балыктаан эбинэр буолан табалара аҕыйах соҕус буоллаҕына, попигайдар былыргыттан наар табанан эрэ дьарыктаналлара. Билигин табалара аҕыйаата, 3 тыһ. эрэ курдук хаалла. Ону таһынан, күөллэргэ балыктыыбыт. Сүрүннээн, муҥуру (чыыры).
– Табаҕыт этин ханна, кимнээххэ туттараҕытый? Төһө сыанаҕа?
– Араастаан. Сүрүннээн, частниктарга туттарабыт. Киилэтин 200 солк. сыанаҕа.
– Кыыл таба этин сыаната төһөнүй? Уопсайынан, дьиэ уонна кыыл табаларын этэ туох уратылаахтарый?
– Кыыл этин 120-150 киилэҕэ туталлар. Дьиҥинэн, эттэрэ туох да уратыта суох. Арай, таба этэ чэбэр буолар. Кыылы тыаҕа сылдьан полевой усулуобуйаҕа астыыгын. Онон хаана-сиинэ, кирэ-хаҕа элбэх буолар. Онтон атын, по виду, туох да разница суох.
– Эн сахаҕын дуу, долгааҥҥын дуу?
– Долгааммын. Дьиҥинэн, төрөөбүт докумуннарбытыгар биһиэхэ “саха” диэн сурулла сылдьар.
– Саха уонна долгаан туох эмэ уратылаахтар дуо, эн санааҕар?
– Сахалар, якуттар, быдан атыннык, независимай курдук тутталлар. Атыттар, савсем атыттар. Биһиги нууччалар курдукпут. Урут бу син биир Якутия сирэ этэ. Биһиги эмиэ якуттар, сахаларбыт буоллаҕа. Хаатангаҕа баар революцияҕа анаммыт памятниктарга барытыгар бу диэки саҥа былааһы якуттар олохтоспуттара суруллан сылдьар. Кулаактааһын эҥин саҕана... Кэлин араарбыттар, якуттар Саха сиригэр барбыттар, биһиги – Красноярскайга. Урут биир норуот буоллахпыт. Саха-долгаан – биир омук.
– Саха сиригэр хаалбыккыт ордук буолуо этэ дуу, Красноярскайга барбыккыт дуу?
– Ээ, ону төрүт билбэппин. Арай урукку өттүгэр биһиэхэ снабжение быдан ордук этэ. Анаабыр эҥин Хаатанганан хааччыллара.
– Эн, адьас, туох да аксыана суох ыраас сахалыы саҥарар эбиккин. Попигайга өр олорон саҥаҥ уларыйбыт быһыылаах, сындааскылар саҥалара арыый атын ээ.
– Ээ, баҕар буолуо. Кып-кыра атын баар буоллаҕа.
“Куччукаан” оскуола дириэктэрэ
Сындааскы 4 кылаастаах оскуолатын дириэктэрэ Наталья Фалькованы кытта көрсөн кэпсэттим. Мин өйдөөбүппүнэн, кини – Сындааскы үрдүнэн соҕотох үрдүк үөрэхтээх киһи.
–Наталья Альбертовна, араспаанньаҥ атын баҕайы эбит, бу иннинэ кэпсэппит дьонум бары Кудряков, Спиридонов буолааччылар...
– Фальков диэн үөһээҥҥилэргэ (долгааннар соҕурууҥҥу бөһүөлэктэригэр) баар фамилия. Особенно, Новайга...
– Оскуолаҥ туһунан тугу кэпсиигин?
– Оскуолабыт куп-куччукаан. Дьиэтэ эмиэ – мээнэ. Биирэ – школьнай, иккиһэ – учебнай дэнэр икки дьиэлээхпит. “Малокомплектнай” оскуола диэммит. 34 оҕо үөрэнэр. 2-с уонна 4-с кылаастары биир кылааска параллельно үөрэтэбит. Миэстэ тиийбэт. Эһиил первай кылааска 11 оҕо киирэр. Лаппа үгүһүүбүт. 40 буолабыт. 5-с кылаас кэнниттэн оҕолорбут Носкуоҕа (Хаатангаҕа) үөрэнэ бараллар. Интернаттара үчүгэй. Онно саҥа тиийбит оҕо сентябрьга-октябрьга ытыыр, онтон үөрэнэр. Уолум онно быйыл саҥа үөрэнэ барбыта, билигин сөбүлүүр. Саҥа табаарыстардаммыт.
– Эн бэйэҥ ханна үөрэммиккиний?
– Мин оскуоланы Новорыбнайга бүтэрэн баран, Игаркатааҕы Хотугу норуоттар педучилищеларын, кэлин кэтэхтэн үөрэнэн Красноярскайга Сибиирдээҕи федеральнай университеты бүтэрбитим.
– Долгаан тылын оскуолаҕа үөрэтэҕит дуо?
– 1 кылааска долгаан тылын куруһуок курдук үөрэтэбит. Онтон 2-стэн 4-с кылааска диэри нэдиэлэҕэ 2-лии чаас үөрэтэллэр. Салгыы Хаатангаҕа 5-9-с кылаастарга 2-лии чаас үөрэтэллэр. 2015-2016 сылларга ФГОС саҥа ирдэбилинэн, долгаан тылын саҥа учуобунньуктара тахсыбыттара.
– Ээ, хата. Ону көрүөххэ сөп дуо?
– Билигин – каникул. Оскуола хатанан, аана хаарынан саба тибиллэн турар. Онуоха эбии, бүгүн – өрөбүл, библиотекарым Носкуоҕа барбыта. Арба, хас да учебнигы Анаабыр Үрүҥ Хайатыгар оскуолаҕа анаан ылбыттара. Олортон тиийэн ыйытан көрөөр...
– Оҕолоргут каникул кэмигэр дойдуларыгар кэлэллэр дуо, Хаатангаттан?
– Харчылаах дьон аҕалыахтарын сөп. Вертолекка төлөөн (улахан дьоҥҥо бырайыас сыаната – 5 тыһ., оҕоҕо – 2,5 тыһ.). Оттон, кыһыҥҥы уонна сааскы каникулларга оҕолору вертолетунан босхо аҕалаллар, илдьэллэр. Промысловиктар оҕолорун стойбищеларыгар кытта тиэрдэллэр. Күһүн эмиэ босхо хомуйан илдьэллэр.
– Үөрэххит хаачыстыбата төһө бэрдий?
– Качество үчүгэй. Хас четверг аайы үөрэх хаачыстыбатын монитори гынан отчуоттуу турабыт. 2015 сыл түмүгүнэн, “бастыҥ үөрэх тэрилэлэрин национальнай реестрин” эриэйтинигэр киирбиппит.
– Эн санааҕар, долгаан тылын бүгүҥҥү туруга хайдаҕый?
– Биһиги “саха тыла” диибит, “долгаан тыла” диэбэппит. Тыл туруга уустук эрээри, үлэ бөҕө барар. Хаатангаҕа Наталья Жаркова диэн саха тылын улахан энтузиаһа үлэлиир. Дудинкаҕа Анна Барболина диэн баар. Бу дьон – төрөөбүт тылы үөрэтии саамай улахан көҕүлээччилэрэ. Билигин Усть-Авам, Волочанка, Левинские Пески, Хантайское Озеро долгааннара сахалыы саҥарбаттар. Онно саастаах эрэ дьон тылы билэллэр. Оттон Хета, Катырык, Новай, Жданиха, Кресты бөһүөлэктэригэр балаһыанньа арыый эрээри, син биир уустук соҕус. Онно энтузиастар “языковые гнезда” диэни тэрийэн, кырдьаҕас дьону “тьютор” оҥорон, уруоктарга кытыннаран, общение ыытан араас көрүҥнээх үлэни ыыта сатыыллар. Онно якуттары кытта совместнай программалар баалларын билэбин. Быһата, кэнники сылларга тыл возрождениета бара турар.
Саха тылын саамай бигэ туруктаах бөһүөлэктэрэ – Сындааскы, Новорыбнай уонна Попигай. Биһиги уонна новорыбнайдар кэпсэтэр тылбыт тэбис-тэҥ буоллаҕына, попигайдар тыллара якуттуу соҕус курдук. Интонациябыт атын-атын. Бөһүөлэктэр диалекпыт араас-араас. Холобур, биһиги тоһоҕону (гвоздь) “хатыы” диибит, Дудинка долгааннара “тэйгэ” дииллэр. Кинилэр өссө өтүйэни “алха” диэччилэр. Биһиги тэллэйи “дөгөмөөк” диибит, үөһэлэр “кунаах” дииллэр. Чэ, ити курдук бара турар...
– Эн үүт-маас саха, ол эбэтэр якут курдук дьүһүннээх эбиккин, төрөппүттэриҥ Саха сиригэр туох да сыһыана суох дьон дуо?
– Суох, суох бөҕө буоллаҕа. Төттөрүтүн ийэм арҕааҥҥы, Норильскай таһынааҕы долгаан.
Былыр “һучуна” диэн баар буолара
Сындааскы долгааннара ойуун туһунан бэркэ билэллэр эрээри, “иччи”, “абааһы” диэн өйдөбүллэри букатын истибэтэх дьон эбит. “Ол аата туоктарый?” – диэн хардары ыйыталлар. Ону сор бөҕөнөн быһааран бодьоолообутуҥ кэннэ, “һуок, олор биһиэкэ һуоктар. Арай, былыр “һучуна”(чучунаа) диэн баар буолара. Кэлин биллибэт буолла” дииллэр.
Боскуой
Долгааннар тылларыгар саха киһитэ соһуйа, муодаргыы истэр ураты сонун, дьикти тыла соччо суохха дылы. Барыта, сүнньүнэн, син өйдөнөр курдук. Арай, көннөрү кэпсэтиигэ элбэхтик туттуллар “боскуой” диэн тылы эрэ сонургуу истэҕин. Холобур, “боскуой дьахтар”, “боскуой сыбаайба” уо.д.а. диэннэри.
Бу тыл, туох да саарбаҕа суох, нууччаттан киирии тыл эбит. Ол курдук, нуучча тылын синонимнарын тылдьытыгар “баской – приглядный, приятной внешности, приятной наружности, красовитый, красивый, интересный, прекрасный, пригожий, взрачный” диэн быһаарыллыбыт.
Суруналыыстар болҕомтолоругар
Таймыырдааҕы Долган-Ненец муниципальнай оройуона “пограничнай зона” диэҥҥэ киирэр. Ол эбэтэр, онно сөмөлүөтүнэн көтөн тиийэр буоллаххына, эйигин анараа аэропорка пограничниктар көрсөллөр, туох сыаллаах-соруктаах, төһө өр болдьоххо кэлбиккин уо.д.а. ыйыталаһаллар. Туоххун эрэ сөбүлүү көрбөтөхтөрүнэ, кэлбит сиргэр төттөрү утаарар толору бырааптаахтар.
Мин тиийэ сылдьар кэммэр, ханнык эрэ омук суруналыыстара кэлэ сатаабыттарын тохтоппут сурахтара баара. Биллэн турар, Саха сириттэн курдары “бураанынан” айаннаан тиийбит киһини ким да бэрэбиэркэлээбэт эрээри, сэрэххэ, тута бөһүөлэк дьаһалтатыгар сылдьан кимҥин-туоххун, тугу гына сылдьаргын быһааран биэрэриҥ сиэрдээх курдук. Олохтоох дьонтон “манна кимэ-туга биллибэт киһи кэлэн дьонтон ону-маны ыйыталаһа, тугу эрэ чуҥнуу, үспүйүөннүү сылдьар” диэн “үөһэ” иһитиннэрии бардаҕына, туох да бэрдэ суох балаһыанньаҕа түбэһиэххин сөп.
Долгаан омук туһунан санаалар
Тыллара
Бу иннинэ суруллубутун курдук, “долгаан” диэн саҥа үөскээбит омук. Ол курдук, ааспыт үйэ 30-с сылларыгар диэри бу дьону туох да эгилитэ-бугулута суох “сахалар” (якуты) диэн суруйаллар этэ. Холобур, саха улуу учуонайа Г.В. Ксенофонтов үлэтигэр кинилэри, син биир өлөөннөрү, эдьигээннэри, анаабырдары курдук, “табалаах сахалар” бөлөхтөрүгэр киллэрэр. Эбиитин, 1939, 1959 сыллааҕы биэрэпистэргэ долгааннар сахалары кытта холбуу биир омук курдук ааҕыллыбыттара.
Тыйыс килиимэттээх, баһыйар үксэ туундара, күөл сирдээх Таймыыр тумул арыытыгар былыр даҕаны элбэх киһи олоро сылдьыбатаҕа. Билигин улахан ыйынньыктарга барыларыгар “долгааннар – эбэҥкилэр, нууччалар, сахалар булкуллубуттарын түмүгэр үөскээбит эдэр омук” диэн суруйаллар эрээри, ол саҕана Таймыыр туундаратыгар саҥа омугу үөскэтиэх айылаах элбэх нуучча киһитэ, биллэн турар, суоҕа. Эбэҥкилэр да Таймыырга бэйэтигэр улаханнык уутуйан олорбуттара биллибэт. Уопсайынан да, туундара – эбэҥки дойдута буолбатах. Билигин бу сир төрүт топонимиката барыта да кэриэтэ сахалыы төрүттээх, эбэҥкилиитэ аҕыйах. Чэ, ол бэйэтэ туспа бопппуруос...
Долгааннары сахалартан арааран туспа омук оҥорууга биир сүрүн “үтүөлээх” киһинэн, туох да саарбаҕа суох, лингвист учуонай Елизавета Убрятова ааҕыллыан сөп. Сэбиэскэй Сойууска национальнай өрөспүүбүлүкэлэр тылларынан саамай “үгэннээн дьарыктанар”, кириллицаҕа көһөрөр 1939-1940 сылларыгар Убрятова “Языки норильских долган” диэн диссертацияны көмүскээбитэ. Онно кини уруккута бэйэлэрин “саха”, “тыа киһитэ” диэн ааттанан олорбут дьоҥҥо саҥа “долгаан” диэн ааты сыһыарбытын таһынан, кинилэр тыллара сахаттан атын, туспа “долгаанныы” буоларын дакаастаабыта. Ол барыта бэлитиичэскэй сакааһынан оҥоһуллубутун билигин саарбахтаабаккын. Инньэ гынан, долгааннар саха омугун эргимтэтин иһинэн сайдар, сахалыы тылынан үөрэнэр, ааҕар-үөрэнэр бырааптара быһыллан хаалбыта.
Эбэн эттэххэ, кинилэр 1980-с сыллар ортолоругар диэри төрөөбүт тылларын оскуолаҕа кыайан үөрэппэккэ олорбуттара. Суруйалларынан, кинилэр саҥарар тылларын кыратык эмиэ үөрэтэн, чинчийэн, сайыннаран-тупсаран бардыҥ да, сахалыыта өтөн, сахалыы диэки иэҕиллэн бара турар эбит.
Төрөөбүт тылы үөрэтии энтузиаһа, бэйээт Огдо Аксенова “хайдах саҥарылларынан” диэн бириинсибинэн долгаанныы тылынан 1970-с сыллартан ыла суруйан барбыта. Кини долгаанныы алпаабыты, үөрэх кинигэтин оҥоро сатаан бэрт өр эрэйдэммитин истэбит. 1980 с. Аксенова салайааччылаах айар бөлөх долгаанныы алпаабыты, таба суруйуу сүрүн быраабылатын оҥорбутун (саха учуонайдарын көмөлөһүннэрэн) Убрятова салайааччылаах учуонай-бөлөх сирэн, тохтотон кэбиспитэ. Төрүөтэ – “сахалыыга аһара майгыннаппыккыт” диэн. Инньэ гынан, сахалыыга аһара маарынныыр буруйугар, долгаан тылынан таба суруйуу быраабылата 1984 с. эрэ чопчуламмыта. Быһата, өлөөччү өлөн, тиллээччи тиллэн, ааҕааччы бүппүтүн кэннэ.
1960-1980-с сылларга Таймыыр долгааннара сахалыы араадьыйаны истэр, үөрэхтээх өттө сахалыы хаһыаттары, кинигэлэри сурутар, ааҕар эбит буоллахтарына, билигин онно сахалыы араадьыйа суох, сахалыы ааҕар да киһи бүттэҕэ буолуо.
“Билигин оскуолаҕа долгаан тылын үөрэтэллэр” диэн буолар эрээри, туох да уус-уран литэрэтиирэтэ, сурунаала-хаһыата суох, ситэ үөрэтиллибэтэх, официальнай статуһа суох тылы үөрэтии туох да күттүөннээх түмүгү биэрбэтэ өйдөнөр. Онон суруйсубат, аахпат буоллахха, тылы үөрэтэр туох кыһалҕа баар буолуой!
Билэр дьон “ааспыт үйэ ортотугар Таймыыр долгааннара, анаабырдар, өлөөннөр, дьэһиэйдэр бука бары адьас атылыы, тэбис-тэҥ тылынан кэпсэтэллэр этэ” диэн кэпсииллэр.
Дьэ ол кэнниттэн, сыыйа, “эһиги якуттар буолбатаххыт, атын тыллаах-култууралаах долгааннаргыт, туспа омуккут!” диэн өр кэмнээх дьаныһан туран үөрэтии, тэйитэ сатааһын “үтүө түмүгү” биэрэн барбыт. Аныгы долгааннар бэйэлэрин “якуттартан” атын омугунан ааҕыналлар.
Бастаан көрбүт долгааным...
Мин бастакы долгааммын, арааһа, 1985 с. күһүнүгэр аармыйаҕа сылдьан көрбүтүм.
Сайншанд диэн Монголия куоратыгар буолбут тустуу күрэхтэһиитигэр алҕаска кыбыллан бара сылдьыбыттааҕым. Саха ыччата бөҕө мустубут этэ. Монголия араас байыаннай чаастарыттан мустубут саха саллааттара биир сиргэ үөмэхтэһэн кэпсэтии, күө-дьаа бөҕө буолабыт. Араас тыыллыбыт-хабыллыбыт, уолуктарынан тыыммыт, оройдорунан көрбүт бөтөстөр бааллар. Тустууктар – былыр да, быйыл да омуннаах дьон.
Биирдэ ол курдук кэпсэтэ туран кимнээх эрэ: “Ити туох эрэ киһитэ күнү быһа арахпакка батыһа сылдьар, саха буолбатах дуо?” – дэстилэр. Көрбүппүт, ойоҕоспутугар чугас соҕус сахатыҥы дьүһүннээх эрээри, маҥан кыаһаан хааннаах, төгүрүк сирэйдээх, сырдык харахтаах-баттахтаах уол “мин эһиэхэ адьас туо-о-ох да сыһыаным суох” диэбиттии тиэрэ хайыһан биһиги кэпсэтэрбитин истэ турар эбит. Киһи болҕомтото барыта киниэхэ хатаммытыттан, “тутуллубутуттан”, уолбут улаханнык симитиннэ, торутунна. Ону кытта бэтэрээттэн “бүрээт быһыылаах” эҥин дэһэр саҥалары сэргэ, “Пошел н...!!!” диэн бэрт кырыктаах хаһыылар иһилиннилэр, омуннаах соҕус өттө кырбыы бараары өрөҥкөлөстүлэр. Уолбут куотан хаалла.
Киэһэ хаһаарымаҕа утуйаары кэлэн баран көрбүтүм (тустууктар бары биир сиргэ сытабыт), били мааҕын кырбыы сыһан куоттарбыт киһибит ороно миигин кытта кэккэлэһэ турар эбит. Киһим былыр үйэ кэлэн утуйардыы оҥостон сытар. Ону, биллэн турар, сөбүлүү көрбөтүм эрээри, хайыамый...
Тиэрэ хайыһан сыттахпына, арай, киһим уоһун иһигэр киҥинэйэн ыллыы сытар. “Бука, бүрээттии ыллыы сыттаҕа” диэн сэмээр иһиллээтим. Онтум баара, доҕоор! Киһим “...чурулуур-чурулуур таммахтар... Саас кэллэ, саас кэллэ дэһэллэр” диэн ырыалаах-тойуктаах сытар эбит. (Кэлин санаатахха, соруйан миигин иһиттин диэн ыллаабыт буолуохтаах). Туох да олус соһуйан-өмүрэн: “Сахаҕын дуо!?” – диэбитинэн суорҕан бүтэй киһибин уолугуттан харбаан ыллым. Киһим олоро түстэ. “Долгааммын” диэтэ. Итэҕэйбэккэ байыаннай билиэтин ылларан көрбүтүм, чахчы, “долганин” диэн суруллан сылдьар. Дьэ ол кэннэ утарыта көрсө сытан өр кэпсэттибит. Аармыйаҕа да барыам иннинэ долгааннар тустарынан истэр этим. “Огдо Аксенова диэн суруйааччылаах этигит” диэбиппэр, киһим наһаа киэн туттан “ээ, ол биһиги поэтессабыт” диэбитин өйдүүбүн. Адьас, туох да уратыта суох ыраас сахалыы саҥарар этэ. “Тоҕо сахаларга кыттыспаккыный, туспа сылдьаҕыный?” – диэн ыйыппытым да, туох диэн хоруйдаабытын өйдөөбөппүн. Кэпсиирин быыһыгар, арай, тылга олус элбэхтик “-каан, - кээн” (табакааны көлүйэн баран, кыракаан баҕайы) сыһыарыыны эбэрин, “якуттуу араадьыйаны истээччибит, элбэх якуттуу ырыаны билэбин” диирин өйдөөн хаалбыппын. Аатын-суолун, хантан сылдьарын, тустан төһө миэстэлэспитин өйдөөбөппүн.
Билигин санаатахха, ыраах Таймыыртан Монголияҕа сулууспалыы кэлэ сылдьар чороҥ соҕотох долгаан төрөөбүт, билэр саҥатын истэн чугаһыы сатаахтаатаҕа. Дьиҥинэн, туох да быһаарыыта суох “долгааммын” дуу, “сахабын” дуу диэн баран кэпсэтиигэ кыттыһан барбыта буоллар, бука, ким да кыһаллыа, атыҥырыа суоҕа эбитэ буолуо. “Хотуттан сылдьар уол эбит” диэхтэрэ этэ. Ону баара, өр сыллаах бырапагаанда, “эһиги – атыттаргыт, сахалар буолбатаххыт. Сахалар эһигини эмиэ ылымматтар, туораталлар” диэн өй-санаа, комплекс баһыйдаҕа.
Сындааскыттан үөскээбит санаа
Красноярскай кыраай Долгаан-Ненец Таймыырдааҕы муниципальнай оройуонун Сындааскы бөһүөлэгэр сылдьан санаам бэркэ түһэн кэллэ. Быһата, “устуоруйалара уоруллубут, сайдар кэскиллэрэ сарбыллыбыт хаан аймахтарбытын илэ-бодо көрөн кэллим” диэхпин сөп. Холобур, биһиги сахалар “былыргы хуннар, сакалар удьуордарабыт” дэнэбит, бэл, Чингис Ханы кытта аймахтаһа сатыыбыт, Эллэй-Омоҕой сиэннэринэн ааҕынабыт, ЮНЕСКО шедеврэ олоҥхолоохпут, оһуокайбыт-тойукпут эгэлгэтин киһи ааҕан да сиппэт. Урукку-хойукку улуу, чулуу дьоммутун эмиэ ааҕа да сатаабаппыт. Дьиҥинэн, ол барыта уопсай устуоруйабыт буолуон сөп этэ да, долгааннар киминэн да, тугунан да киэн тутталларын суох оҥорбуттар, тылларын былдьаабыттар, бэйэлэрин ойо быһан ылан туспа арааран кэбиспиттэр...
Хаартыскаларга долгааннары көрөҕүт
Мин Сындааскы бөһүөлэгэр субуотаҕа уонна өрөбүлгэ сылдьыбытым. Баҕар ол иһин буолуо, бөһүөлэккэ дьон хайа быспыт аҥаара итирик-холуочук сүөдэҥнии сылдьарын, түүнү быһа утуйбакка, туох сыаллааҕа-соруктааҕа биллибэккэ илэ хаамарын, ыалы кэрийэрин, “бурааны” сүүрдэ сылдьан аамайданарын улаханнык ороһуйа көрдүм, сөхтүм-махтайдым. Аһыы сылдьан этиһии-охсуһуу, дэҥ-оһол эмиэ хара баһаам быһыылаах. Бэрт элбэх ыччат оскуола 4-с кылааһын кэннэ үөрэҕин быраҕан кэбиһэр эбит...
Дьокуускайга кэлэн баран урут Таймыырга хаста да сылдьыбыт киһиэхэ ону кэпсээбиппэр: “Тугуҥ тылай? Долгааннар саамай үтүө олохтоох бөһүөлэктэригэр сылдьан кэлэн баран... Сындааскыга табалаахтар, балыктыыллар, кыыл табалыыллар, анаабырдары кытта аймахтаһаллар, эргинэллэр, кэлэллэр-бараллар... Эн долгааннар атын бөһүөлэктэрин көрбүтүҥ буоллар! Табалара букатын эстибит, булда-балыга суох, төрүт дьарыктара букатыннаахтык суох буолбут бөһүөлэктэри. Дьэ, онно баар, киһи куһаҕан түүлүгэр эрэ көрөр ынырыктаах олоҕо, бүтэһик деградация. Онно арыгыттан атын туох да суох!” – диэн соһутта.
Чэ, быһата, Красноярскай кыраай Таймыырын аҕыйах ахсааннаах омуктара, ол иһигэр долгаан-сахалар, ыараханнык олороохтууллар эбит. Дьиҥинэн, Таймыырга Красноярскай кыраай бүддьүөтүн 65 %-нын хааччыйар, “сир баайын хостуур аан дойдуга биир саамай улахан”, аан дойду палладийын, платинатын, никелин, родийын, кобальтын 20-30 %-нын хааччыйар Норильскай бырамыысыланнай оройуона уо.д.а. бааллар этэ эбээт. Уопсайынан, кыра омук кыһалҕатын кыра омук эрэ өйдүүр быһыылаах.
Санаттахха, 1928 с. Хаатанга оройуона бэрт кылгас кэмҥэ Саха өрөспүүбүлүкэтин састаабыгар киирэ сылдьыбыттааҕа. Өскөтүн, таҥара имнэнэн, оннук хаалан хаалбыта буоллар, билигин биһиэхэ син биир билиҥҥи Өлөөн, Анаабыр, Булуҥ курдук ыраах сытар, 5 тыһ. нэһилиэнньэлээх, онно 3,5 тыһ. долгаан-сахалаах Хаатанга улууһа диэн баар буолуох эбит. Билигин Саха сиригэр “уустук суоллаах-иистээх 361 бөһүөлэк баар” дииллэр, онно, наай гыннар, 10 бөһүөлэк эбиллэн эрэ биэриэх этэ.
Сындааскыттан “бураанынан” айаннаан Үрүҥ Хайаҕа кэлэн баран, адьас, куоракка, цивилизацияҕа кэлбит курдук сананным, өрө тыынным. Сындааскылардыын адьас ыкса аймахтыы, хаан уруулуу, биир эһэттэн-эбэттэн төрөөбүт Саха сирин Үрүҥ Хайатын олохтоохторо (араспаанньалара кытта биирдэр) – сирэйдиин-харахтыын, быһыылыын-тутуулуун адьас атын дьон буолан көһүннүлэр...
Иван Гаврильев.
Иннин бу сигэлэринэн көр:
http://kyym.ru/sonunnar/don/180-ajmakhtarbyt-dolgaannar-i-chaa-a
