Киһи билиитин-көрүүтүн өрүү сайыннарыахтаах. Үөрэнэргэ хаһан да бириэмэ суох буолбатах. Бу күннэргэ сахалыы тыллаах бэчээт, араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ эйгэтин үлэһиттэригэр Хотугулуу- Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын институтугар биэс күннээх үөрэх кууруһа ыытылынна.
Манна өрөспүүбүлүкэ араас муннугуттан суруналыыстар кэлэн, билиилэрин-көрүүлэрин, сатабылларын дириҥэттилэр. Биир идэлээхтэрим үлэ-хамнас, сахалыы бэчээт туһунан санааларын бу курдук үллэстэллэр.
Мария Захарова, Томпоттон, “Томпо илдьитэ” хаһыат кэрэспэдьиэнэ:
-- Хаһыат нэдиэлэҕэ биирдэ тахсар. Уопсайа 8 сирэйдээх. Сырдатыллар матырыйаал туһунан эттэххэ, дьон суруктара, улууска буола турар сабыытыйа туһунан матырыйааллар бэчээттэнэллэр. Эбэн эттэххэ, хаһыат икки тылынан тахсар. Сахалыы хаһыакка 4 киһи үлэлиир. Мин үксүн интервью ылан суруйарбын уонна тэрээһиннэри сырдатарбын сөбүлүүбүн. Бэйэм Дьааҥыттан төрүттээхпин, дойдубар хас да сыл учууталлаабытым. Онон суруналыыстыкаҕа боччумуран туран, саҥа үлэлээн эрэбин. Олус интэриэһинэй эйгэ эбит!
Александра Варламова, Ньурбаттан, “Ньурба” хаһыат кэрэспэдьиэнэ:
-- Биһиги эрэдээксийэбитигэр икки хаһыат тахсар. Нууччалыы хаһыат – “Огни Нюрбы” диэн. Сахалыы хаһыат нэдиэлэҕэ иккитэ, 12 уонна 8 балаһанан тахсар. Билигин бассаап ситимэ үөдүйэн, сонун түргэнник тарҕанар. Ол иһин ааҕааччылар хаһыаттан анаарыылаах, киһини аралдьытар матырыйааллары күүтэллэр. Эбэн эттэххэ, көҥүл тиэмэҕэ суруналыыс тиритэн-хортуан суруйбут матырыйаалын ордук интэриэһиргииллэр, күүтэллэр. Холобур, тус бэйэм “Эн эдэргин” диэн ыччакка аналлаах балаһаны салайабын. Бу балаһаҕа улуус ситиһиилээх ыччатын, эдэр дьоҥҥо холобур буолуон сөптөөх аҕа саастаах дьон үлэтин-хамнаһын, үтүө дьарыгын сырдатабын.
-- Хаһыат үлэтин туһунан салгыы кэпсэттэххэ, тирээс эҥин хайдаҕый?
-- Халбаҥныыр эрээри, лаппа түстэ диир кыаҕым суох. Сайдыы тэтиминэн, аны электроннай сурутуу диэн баар буолла. Ол эбэтэр, суруппут дьоҥҥо электроннай буосталарыгар пдф форматы ыытабыт. Биллэн турар, сурутуутун сыаната кумааҕы хаһыаттан быдан чэпчэки буоллаҕа дии. Уопсайынан эттэххэ, буоста хаһыат үлэтин сүрдээҕин атахтыыр. Сыаналаах даҕаны, аны тиэрдиитэ олус эрэйдээх. Электроннай хаһыаты өрөспүүбүлүкэ араас муннугар, оннооҕор тас дойдуга олорор биир дойдулаахтарбыт кытары көхтөөхтүк суруталлар.
-- Эн санааҕар, билигин саха суруналыыстыкатын сүрүн кыһалҕата тугуй?
-- Эдэр суруналыыстар тылы сахатытыыны соччо ылыныахтарын баҕарбаттар дуу дии саныыбын. Биир өттүнэн, аҕа саастаах көлүөнэ аҕыйаан иһэр, оттон эдэрдэр уустаан-ураннаан суруйууну эмиэ соччо-бачча ылыммат курдуктар. Тус бэйэм сахатытарбын наһаа сөбүлүүбүн. Ону ааҕааччылар соччо өйдөөбөттөр (күлэр).
-- Ол аата, билиҥҥи ыччат аахпат буолла диэни кытта сөбүлэһэр буоллаҕыҥ дии...
-- Суох. Барыларын биир халыыпка угар сыыһа. Бэлиэтээн эттэххэ, мин суруйар балаһабын ыччат боруоста олус кэтэһэр. “Бу нэдиэлэҕэ ким тахсарый?” диэн буолар. Билигин төһө кыалларынан, Итэриниэт ситимнэригэр эмиэ хаһыат матырыйаалларын угабын. Онон ыччакка ааҕарга усулуобуйа баар. Өссө улуус араадьыйатыгар нэдиэлэ ахсын хаһыакка ханнык матырыйааллар тахсыбыттарын сырдатан, олохтоохторго кылгас билиһиннэрии оҥоробун. Бу курдук, күүс-сэниэ тиийэринэн, үлэлии-хамсыы сылдьабын. Идэбин олус сөбүлүүбүн. Бэйэм 2015 сыллаахха ХИФУ суруналыыстыкаҕа салаатын бүтэрбитим.
Людмила Горохова, Чурапчыттан, “Саҥа олох” хаһыат эрэдээктэр-дириэктэрэ:
-- Мин ааспыт сыл ахсынньытыттан эрэдээктэринэн анаммытым. Хаһыаппыт нэдиэлэҕэ иккитэ тахсар. Тирээспит былырыыҥҥыттан улаханнык халбаҥныы илик. Маны таһынан, электроннай сурутуу эмиэ баар. Бүгүҥҥү туоугунан тирээспит -- 1350. Хаһыат ис хоһоонун кэпсээтэххэ, уопсайа 9 сыһыарыылаахпыт. Успуорт туонатыттан саҕалаан, оҕолорго, төрөппүттэргэ аналлаах балаһалар бэчээттэнэллэр.
Сүрүн кыһалҕабыт диэн, сурутуу курулаан түһүүтнэ буоллаҕа дии. Бу биһиэхэ эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ, дойдуга тирээбит кыһалҕа буолар. Интэриниэт өттүнэн эмиэ барыахха наада. Аныгы олох ирдэбилэ буоллаҕа дии.
-- Ааҕааччы интэриэһин өссө хайдах тардыахха сөбүй?
-- Төрөөбүт тылынан таба суруйуохха наада. Наһаа дьыалабыай истиилгэ көспөккө, арыый да сымнатан суруйарбыт буоллар, интэриэс күүһүрүө этэ дии саныыбын. Бу туһунан буола турар үөрэх кууруһугар үгүстүк иһиттибит.
-- Кэлэктиипкэ төһө киһи үлэлиирий?
-- Харабыллары, муоста сууйааччылары барыларын ааҕан туран, кэлэктиип 15 киһилээх. Биһиги эрэдээксийэбитигэр айар куттаах, туспа буочардаах, дириҥ билиилээх-көрүүлээх суруналыыстар үлэлииллэр. Эрэдээксийэҕэ холбуу өссө кинигэ бэчээттээн таһаарар анал типографиялаахпыт. Ол эбэтэр, хаһыат эрэ таһаарыынан буолбакка, сурунаал, кинигэ, о.д.а. бэчээттиибит.
-- Бэйэҥ тыл үөрэхтээххин дуо?
-- Суох. Экэнэмиис-информатик идэлээхпин. Бастаан бу тэрилтэҕэ буҕаалтырынан үлэлии кэлбитим. Оттон сыыйа-баайа суруйар буолбутум. Уруккуттан саха литэрэтиирэтигэр, суругар-бичигэр интэриэс баар.
Любовь Кривошапкина, Уус Ньараттан, “Хотугу сардаҥа” уонна “Северная заря” холбоһуктаах хаһыаттарын эрэдээксийэтиттэн, эппиэттиир сэкирэтээр:
-- Мин сахалыы тыллаах хаһыат эппиэттиир сэкирэтээрэбин. Бастаан 1996 с. кэриэктэринэн үлэлии кэлбитим. Салгыы кэрэспэдьиэннээбитим. Сахалыы хаһыат ахсаана -- 200-тэн тахса. Бу -- өссө үчүгэй көрдөрүү. Хас эрэ сыллааҕыта 140 тиийэ түһэ сылдьыбыта. Оттон нууччалыы хаһыат урут 1000 этэ, билигин 800 кэриҥэ буолан турар. Хаһыаты ыччат суруппат, аахпат, сэҥээрбэт. Онон сүрүн аудиториябыт орто уонна аҕа саастаах дьон. Нэдиэлэҕэ нуучча хаһыата -- иккитэ, биһиги биирдэ тахсабыт. Сахалыы хаһыаты нэһилиэк олохтоохторо суруталлар эрээри, тиэрдиигэ Арассыыйа буостатын үлэтэ мөлтөҕө көстөр. Биллэн турар, ол тирээскэ наһаа охсор. Ааҕааччыга хаһыат сонуна сойо илигинэ тахсыахтаах буоллаҕа дии. Ааҕааччыларбыт наһаа эрэйдэнэллэр этэ. Ол иһин эрэдээктэрбит быһаарыытынан, үс сыл буолла дуу, сурутууну эрэдээксийэҕэ тэрийэбит. Ол эбэтэр, арыый да чэпчэки сыананан дьоммутугар сурутабыт уонна тиэрдиитин бэйэбит оҥоробут. Бу үлэҕэ күүс-көмө буолар дьоммут, сыыдам сырыылаах тахсыылар буолаллар. Кинилэр хаһыаты босхо тиэрдэн биэрэллэр. Ол суотугар кинилэр биһиги хаһыаппытыгар биллэрии, эҕэрдэ биэриэхтэрин сөп. Наһаа энтисийээс, үтүө санаалаах дьонноох буоламмыт, олус абыранабыт.
Биһиги хаһыаппыт олус күүтүүлээх. Учууталлар суруйуулара, оҕолор бастакы холонуулара, кырдьаҕас дьон ахтыылара үгүстүк бэчээттэнэр. Маны таһынан салалтаны кытта бииргэ үлэлэһэбит. Холобур, тыа хаһаайыстыбатын икки тылынан күүскэ сырдатабыт. Бэлиэтээтэххэ, нуучча, саха диэн арахсыбакка, суруналыыстар икки тылынан кыайа-хото суруйаллар. Ол иһин үлэлииргэ наһаа табыгастаах.
Юлия Алексеева, Сунтаартан, “Сунтаар сонуннара” хаһыат кэрэспэдьиэнэ:
-- Биһиги хаһыаппыт 1938 сыллаахтан тахсар. Ол аата 80-тан тахса сыл улуус олохтоохторо, биһиги хаһыаппытыттан сонуннары, интэриэһинэй матырыйааллары билэн-көрөн, ааҕан кэлбиттэр. Биһиги, сүрүннээн, тыа хаһаайыстыбатын, социальнай эйгэни уонна успуорду сырдатабыт. “Сунтаар соуннара” оптуорунньукка -- 4 балаһанан, бээтинсэҕэ 8 балаһанан, 1320 ахсаанынан тахсар. Эрэдээктэрбит Борис Николаев. Айар үлэһиттэр: эрэдээктэри солбуйааччы 40-тэн сыл суруналыыстыы сылдьар Иван Чагдинскай, Гаврил Андреев уонна Яина Власьева буолан үлэлииллэр. Сүрүн кыһалҕабыт хаһыаты аадырыска тиэрдии буолар. Сунтаар киинэ сылтан сыл кэҥээн иһэр. “Хаһыат хойутаан кэлэр” диэн сурутааччы ахсаана аҕыйаан иһэр. Ол эрээри эрэдээксийэттэн кэлэн хаһыаты ылааччы элбэх. Маны таһынан биһиги үлэбитигэр уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэр күүс-көмө буолаллар. Аныгы олох сиэринэн, хаһыат “Инстаграмҥа” сирэйдээх.
Бу саха тыллаах суруналыыстарга ыытыллыбыт куурустан элбэҕи билэн-көрөн, биир идэлээхтэрбин кытта алтыһан баран эрэрбиттэн наһаа астынабын. Салгыы бу ылбыт билиибин-көрүүбүн суруйууларбар туһаныам. Онон кэмиттэн кэмигэр бу курдук үөрэх куурустара өссө да ыытыллаллара буоллар диэн баҕа санаалаахпын.
Екатерина АФАНАСЬЕВА.
