Сүлдьүкээр эбэтэр Садын нэhилиэгин дьоно былыр муҥутаан 4 тыһ табалана сылдьыбыттара. “Кыhыл Север” уонна “Кыһыл ыллык” холкуостар ыстаадалара киэҥ сиринэн олук үктэһэн үлэлээбиттэрэ.
1949 сылтан ылата Садын сиригэр геологтар кэлиилэрэ элбээбитэ. Оччолорго табаһыттар, геологтар аата-ахса суох ындыыларын буор-босхо тиэйбиттэрин, илии-атах буолбуттарын билигин Мииринэйгэ улахаҥҥа холооботтор. 128-с №-дээх геологическай баартыйа каюрдара уонна оробуочайдара Сүлдьүкээр дьоно этилэр. Билигин ханнык эмит геологическай тэрилтэ салайааччытыгар ону кэпсээн итэҕэтиэм диэн букатын саараама.
Бүлүү ГЭС күрүлгэнин быhытын тутуутугар, Чернышевскайга табалар сүрдээх улаханнык туhалаабыттарын тула асхарымньыны эрэ көрөбүн. Оччолорго бу диэки туох элбэх тиэхиньикэтэ, массыыната кэлиэй? Сүүһүнэн таба, сылгы көлө, Бүлүү ГЭС тутуутугар сүрдээҕин туһалаабыттара, туспан буолбуттара диэбиппэр маннааҕы уолугунан тыыммыт бырамыысалынас киһитэ туох эрэ тиэхэлээҕи эппит курдук, сүр куһаҕаннык бэлэһинэн күлбүтүн умнубаппын. Эгэ кэлэн кырдьаҕас табаһыттары саныахтара дуо?
Сүлдьүкээргэ таба ыстаадаларыгар сыралаахтык үлэлээн, тоҥмут-хаппыт оҕонньоттор, өлөөхтөөбүттэрэ ыраатта. Онтон улахан дьону кытары оҕо саастара таба аттыгар ааспыт дьон, бэйэлэрэ таҥхаччы кырыйдылар. Олохторо олус уустук. Таба эстиитин бастакы төрүөтүнэн, ГЭС тутуллуутун кэнниттэн баай лабыкталаах сирдэр Бүлүү муоратын анныгар барыылара буолбута. Улуу Тоҕо диэн сүрдээх киэҥ таба мэччирэҥнээх сир ууга тимирэн турар. Сүлдьүкээрдэр ааспыт үйэ 60-с сылларыгар диэри, табаларын кытта көһө сылдьыбыттара. Оннук көһө сылдьыбыттара Удачнайдыыр айан суол, Олгуйдаах уонна Хабардино диэн бөһүөлэктэр баар буолбуттарын кытта уурайбыта. Ол иһигэр дэлэй лабыкталаах Дуудар сиһэ, алыылара, геологтар эрэ ыырданар сирдэрэ буолбута. Таба мэччитэр сирдэрин бырамыысалынас былдьаабыта. Маннык быысаһыы уонна нэһилиэк Бүлүү өрүс уҥуоргутун сирэ Сунтаар оройуонугар бэриллибитин түмүгэр, сүлдьүкээрдэр букатын “чыычаах тумсугар холоонноох” сирдээх хаалбыттара.
Ыбыы содулугар 80-с сылларга урукку тыһыынчанан табалаах Сүлдьүкээр ытыһын соттубута. Табаны эһэн барбыттара. Маҕаһыыннарга дьиэ табатын этэ дэлэйбитэ. Арай, 1989 сыллаахха Сүлдьүкээр оҕонньотторун дууһалара, сүрэхтэрэ батарбакка, таба иитиитин сөргүтэ сатаабыттара. “Новай” сопхуос ыраах Кэбээйи улууһун Сэбээн-Күөлүттэн таба атыылаһарыгар туруорсубуттара. Табаларын бөртөлүөтүнэн тиэйэн аҕалбыттара да сатамматаҕа. Саҥа сири атыҥыраан кэлии табалар түргэнник кэхтэн, өлөн-сүтэн хаалбыттара. Өлөөн табатын бу иннинэ аҕалан дьиэтитэ сатаабыттара да сотору дойдуларын диэки күрээбиттэрэ. Сорох таба кыыл табаҕа холбоһон Аллараа Тунгууска, Хаатыҥка, Красноярскай кыраай диэки түспүтэ. Сорохтору бөрөлөр тардыбыттара.
Таба иитиитин Сүлдьүкээргэ хайдах эмит гынан хаалларар туһугар, кириэтэһэн киирсиспит киһинэн Иванов Иваны ааттыам этэ. Кини бүтэһик сүүрбэччэ табаны соҕотоҕун көрбүтэ. Таба иитиитэ эһиннэ да сөргүтэр уустук. Урут каюр быhыытынан сындааhыннаах сырыыга эдэр сааhын бараабыт табаhыт И.Саввинов-Хамса Баанньалыын, 1995 сыллаахха тааҥканан ыраах Ааппычча үрэххэ бииргэ айаннаан турабыт. Хамса Баанньа миэхэ таба ыстаадалара турбут алыыларын, сайылыктарын, тугут иитэр биэрмэлэри, Күөллээх, Халамалаах, Кыра уонна Улахан Күөнэхтээх үрэхтэри көрдөрбүтэ. Хамса Баанньа “дьону бөһүөлэккэ олохсуттулар, аны кэлэн табаһыттыы тахсаллара ыарахан буолуо” диэн аһаҕастык этэн турар.
90-с сыллартан ылата таба диэни дьон Сүлдьүкээргэ харахтыы илик. Быйыл “Новай” сопхуос дьылҕата быһаарыллар кэмигэр, сүлдьүкээрдэргэ табата ииттиҥ диэн этиилэр киирдилэр. Маннык этии Сүлдьүкээргэ Ил Түмэн дьокутааттарын сырыыларын кэнниттэн үгүстүк ахтыллар буолла. Оттон бүтүн салааны сабаары турдахтарына бу боппуруоһу быһаарбыт курдук буолан тахсаллар. Суох, боппуруос дэмэ биллибэккэ, быһаарыллыбакка турар. Таба, ынах сүөһү, сылгы да буолбатах. Биир сиргэ өр турбат миэстэтин уларыттахха сатанар. Саҥаттан саҥа лабыкталаах сирдэри көрдүүр ирдэнэр. Оннук баай лабыкталаах сир манна суох. Табаны ыраахха диэри мэччитэр сир эмиэ мэлигир. Табаһыт да суох.
Тээнэ, Хатыыстыыр, Иенгра, Эдьигээн табатыгар курдук киэҥ мэччирэҥнэр, усулуобуйа манна суох. Хоту-арҕаа диэки, соҕуруу-илин диэки барыта боруопуллар, сейсморазведка, геологическай учаастактар, бырамыысалынас бас билэр сирдэрэ. Маны болҕойор уонна боппуруоһу өссө төгүл төхтүрүйэн үөрэтэр оруннаах буолуо.
Станислав Алексеев, Мииринэй куората.
