Балаҕан ыйын 1 күнүгэр бастакы чуораан оскуола оҕолоругар эрэ буолбакка, устудьуоннарга эмиэ чугдаарыаҕа. Арассыыйа хотугулуу-илиҥҥи өттүн саамай бөдөҥ үөрэҕин кыһата – М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет – быйылгы үөрэх дьылын саҥа салайааччылаах көрсөр. Дмитрий Медведев бэс ыйын 26 күнүнээҕи уурааҕынан, ХИФУ саҥа ректорынан Анатолий Николаев анаммыта. Биология билимин дуоктара Анатолий Николаевич үөрэммит кыһатыгар ассистенынан, деканынан, проректорынан үлэлээн баран, быйылгыттан ректор дуоһунаһын сүктэ. Билии күнүн көрсө, саҥа ректор туох-ханнык былааннаах олороруй?
– Анатолий Николаевич, саҥа үөрэх дьыла саҕаланан эрэринэн уонна саҥа дуоһунаскынан эҕэрдэлиибин. Быйылгы үөрэх дьылыгар ХИФУ-га үөрэххэ ылыы хампаанньата хайдах түмүктэннэ?
– Үөрэххэ ылыы куһаҕана суох, улахан уларыйыыта-тэлэрийиитэ суох, былырыыҥҥы таһымынан барда. Кэм ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, оҕолор айти технологияларга сыһыаннаах идэлэргэ охтоллоро билиннэ. Тэхиниичэскэй идэлэргэ уонна мэдиссиинэҕэ интэриэс күүһүрбүтүн көрдөрдө. Бастакы кууруска федеральнай бүддьүөт миэстэтигэр 2370 кэриҥэ оҕо киирдэ. Ити бакалавриат уонна специалитет. Уопсайа 4,8 тыһ. ыччат устудьуон үрдүк аатын сүгүөҕэ, ити орто үөрэхтиин, магистратуралыын эҥин холбуу ааҕан. Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн балай эмэ миэстэни көрдөөбүппүт да, быйыл 110 миэстэни биэрдилэр.
– Тоҕо оччо аҕыйаҕы көрдүлэр?
– Өрөспүүбүлүкэ миэстэтин эрдэттэн кэпсэтэн туруорсабыт. Быйыл атырдьах ыйын саҥатыгар хонтуруолунай сыыппара диэн, ол эбэтэр төһө миэстэни көрөллөрүн бырабыыталыстыба бигэргэппитэ. Оттон федеральнай миэстэбит олунньуга бигэргэммитэ.
– Атын эрэгийиэнтэн кэлэн үөрэнэллэр дуо?
– Сыл ахсын дойду араас эрэгийиэниттэн уонна тас дойдуттан биһиэхэ кэлэн үөрэнэллэрэ элбээн иһэр. Ордук мэдиссиинэ хайысхатыгар, нуучча тылыгар, инженернэй хайысхаҕа, экологияҕа туттарсаллар.
– Университеты саҥа бүтэрээччилэр үлэнэн хааччыллыылара хайдаҕый?
– Былырыыҥҥы выпускниктарбытын балаҕан ыйыгар диэри кэтээн көрөн баран, ол мониторинг түмүгүн Үрдүк үөрэх министиэристибэтигэр отчуоттуубут. Оттон быйылгы выпускниктары сыл устата кэтээн көрөбүт. Номнуо үгүстэр үлэ булан эрэллэр. Оҕолорбут үлэнэн хааччыллыылара университет таһымын көрдөрөр сүрүн киритиэрий буолар. Инньэ гынан бу хайысхаҕа улахан болҕомтону уурабыт. Бастатан туран, үлэ биэрээччилэри кытары быһаччы тахсан үлэлэһэбит. Бу саас улуус баһылыктарын мунньан, устудьуоннары кытары атах тэпсэн олорон аһаҕас кэпсэтии ыыппыппыт. Баһылыктар улуустарын оҕолорун үлэнэн хааччыйыыга интэриэстээхтэр.
– Өрөспүүбүлүкэ киин үөрэҕин кыһаларыгар бүддьүөт харчытыгар оҕолору ыытан үөрэттэрэр. Онуоха эһиги бэлэмниир идэлэргитигэр эмиэ үөрэттэрэллэр. Дьиҥэ, миэстэтигэр үөрэттэрбит быдан судургу буоллаҕа. Тоҕо оннугуй? Итини университет таһымын итэҕэйбэт буолуу курдук сыаналыахха сөп дуо?
– Ити боппуруоска университет уруккуттан үлэлэһэр. Биһиги “ХИФУ-га бэлэмниир идэлэрбитигэр оҕолору ыытымаҥ, миэстэтигэр таһымнаах идэлээхтэри таһаарарга бэлэммит, эһиги манна кыайан бэлэмнээбэт идэлэрбитигэр ыытыҥ” диибит. Ону, биир өттүнэн, эмиэ сөбүлэһэр, өйүүр курдуктар. Ол гынан баран, сыананы эҥин көрөр буолуохтаахтар. Биһиги тарыыппыт киин сирдээҕэр үрдүк буолуон сөп. Тоҕо диэтэххэ, биһиэхэ хомунаалынай өҥөҕө сыана улахан. Антах баран үөрэнэр оҕолорго айаннарын ороскуотун төлүүллэр дии, онон биһиэхэ үөрэттэрбит быдан чэпчэки буолан тахсыаҕа. Кистэл буолбатах, киин сиргэ барбыт оҕо адаптацияны кыайан ааспакка, төннөн кэлэрэ баар суол. Оттон манна харахпыт далыгар үөрэттэрэр буоламмыт, ити чааһыгар улахан кыһалҕаны көрсүбэппит. Сэргэлээххэ уопсай дьиэбит, матырыйаалынай базабыт куһаҕана суох.
– Уопсайынан хааччыллыы хайдаҕый?
– Сүүс бырыһыан барыларын уопсайынан хааччыйабыт диэн этэр кыахпыт суох. Алта тыһыынча кэриҥэ оҕо уопсайга олорор. Былырыын АГИИК кытары Губин уул. өссө биир 500 миэстэлээх уопсайы арыйбыппыт. Кыһалҕалаах, уопсайга наадыйар оҕолору быыс-хайаҕас булан уопсайынан хааччыйа сатыыбыт. Бэйэм БГФ-га деканнаан олорон ити боппуруоһу чугастык ылыммытым, онон аһара бэркэ өйдүүбүн. СКЭ-ҕэ үчүгэй бааллаах оҕо киирдэҕинэ, биһиги 50 бырыһыаҥҥа диэри чэпчэтии көрөбүт. Ону таһынан биирдэ олоччу ууран биэрэр кыаҕа суох буоллахтарына, аҥаардаан төлүүллэрин курдук оҥоробут. Бүддьүөт миэстэтэ таҕыста да, хамыыһыйа көрөн үчүгэй устудьуону көһөрөн биэрэбит.
– Саҥа салайааччы бэйэтин хамаандатын оҥороро сэрэйиллэр. Эн каадыр чааһыгар туох уларытыылары киллэрэр былааннааххыный? Университет иһигэр уларыйыы-тэлэрийии тахсар дуо?
– Биллэн турар, хас биирдии салайааччы уларытыы киллэрэрэ сөп. Ол гынан баран мин улахан уларыйыылары киллэрэр былааным суох. Эһиил улахан аккредитацияны ааһыахтаахпыт. Ол эппиэттээх кэм иннигэр улахан уларыйыыны ыытар табыгаһа суох. Билигин үлэһиттэрим саҥа уоппускаттан тахсыталаан эрэллэр. Сынньанан, күүс-уох ылан кэлбит киһини “үлэҕиттэн босхолуубун” диэн мас-таас курдук этэн кэбиһэр сүрэ да бэрт. Билигин үлэ хаамыытыгар, салайыыга анаалыс ыыта сылдьабыт, ол түмүгүнэн син биир туох эрэ түмүккэ кэлиэхпит. Отой тугу да уларытыам суоҕа диэн этэр кыаҕым суох. Саҥа ирдэбилгэ эппиэттэһэр курдук, уларытыы син биир киириэҕэ. Салгыы сайдыахпытын баҕарар буоллахпытына, структура булгуччу уларыйыахтаах.
– Ол аата оптимизация диэн ыытыллар буоллаҕа?
– Тоҕо эрэ “оптимизация” диэни сорох киһи “ыстааты сарбыйыы, дьону үлэтиттэн устуу” курдук саныыр. Оннук буолбатах. Наадата суохтан аккаастанан, үлэ салгыы хорутуулаахтык барарын курдук дьаһанан уларытыахтаахпыт. Үбүлээһин устудьуон ахсааныттан быһаччы тутулуктаах, онон, бастатан туран, үбү-харчыны ыскайдаабакка, сөпкө туһанар ньыманы тобулуохтаахпыт. “Устудьуон ахсаанын тута сатаан, үбүлээһини сүтэримээри, мөлтөх устудьуону сыһан-соһон, сордоон-муҥнаан илдьэ сылдьаллар” диэн өйдөбүл үөскүө суохтаах. Биһиги аптарытыаппытын алдьатан оннук дьаһанар сыалбыт суох.
– Төлөбүрдээх үөрэххит сыаната?
– Сыанабыт араас. Сылга 250 тыһ. солк. үөһэ. Итини федеральнай министиэристибэ быһаарар. Кинилэр биир устудьуоҥҥа көрөр харчыларыттан кыраҕа ылан үөрэттэрэр бырааппыт суох. Онон, төһө да нэһилиэнньэ төлүүр кыаҕа суоҕун үрдүнэн, биһиги утары барар кыахпыт суох.
– Чукоткаҕа филиаллааххыт. Ол экэнэмиичэскэй өттүнэн табыгаһа суох буолуохтаах...
– Кырдьык, экэнэмиичэскэй өттүнэн табыгаһа суох. Федеральнай университет буоларбыт быһыытынан, ыаллыы эрэгийиэннэргэ эмиэ филиаллардаах буолуохтаахпыт. Чукоткаҕа үйэ тухары үрдүк үөрэх суох этэ. Инньэ гынан биһиги филиалбыт биир бастакынан бу эрэгийиэҥҥэ үрдүк үөрэхтээх дьону бэлэмниир. Кэнэҕэһин онно Мииринэйдээҕи дуу, эбэтэр Нерюнгри филиалын курдук дуу сыалай институту тэрийэр былааннаахпыт. Ону олохтоох былаастар өйүүллэр. Билигин сүүстэн тахса оҕо үөрэнэ сылдьар. Отучча киһи үлэлиир. Мантан баахта ньыматынан преподавателлэр тиийэн үөрэтэллэр.
– Чукоткаҕа буолбакка, суоллаах-иистээх ыаллыы Магадааҥҥа тоҕо арыйбатаххытый?
– Итинник кэпсэтии урут тахса сылдьыбыта. Магадааҥҥа Хотугулуу-Илиҥҥи судаарыстыбаннай университет диэн баар. Эрэгийиэн бэйэтэ бас университетын сабан кэбиһэр интэриэһэ суох буоллаҕа.
– Национальнай бырайыактары олоххо киллэриигэ университет кыттыһар дуо?
– Биллэн турар. Биһиги “Үөрэхтээһин” национальнай бырайыак чэрчитинэн КФЕН дьиэтигэр оскуола оҕолоругар анаан “Дом научной коллаборации” диэни арыйыахпыт. Онно дьоҕурдаах оҕолор кэлэн эбии дьарыгы босхо ылыахтара.
– Инбэстииссийэлээх бырайыактарга төһө үлэлэһэҕит?
– “Кангалассы” ТОР-га сир ылан, онно чинчийэр полигону арыйбыппыт. “Синет” хампаанньаны кытары “Дом под куполом” диэн саҥа бырайыагы үлэлэтэн эрэбит.
– От ыйыгар эйигин кэлэктиип иннигэр билиһиннэрэллэригэр “2030 сылга университет аан дойду таһымыгар тахсарын ситиһиэм” диэбитиҥ. Ону хайдах ситиһэҕин?
– Ону билигин да хатылыахпын сөп. Биллэн турар, аан дойду таһымыгар тахсарга, эриэйтиҥҥэ киирэргэ сөҕүмэр үлэ наада. Тас дойду инники күөҥҥэ сылдьар университеттарын кытары сибээс олохтооммут, араас үөрэх бырагырааматын ыытабыт, билим-чинчийэр үлэтигэр кыттыһабыт. Омук устудьуоннара кэлэн үөрэнэр буоллулар, билиҥҥитэ сыл тухары 600-чэ устудьуон араас бырагырааманан хабыллан үөрэнэллэр. Африкаттан тиийэ кэлэн үөрэнэллэр. Кытайтан 160-ча оҕо кэлэн үөрэнэр. Быйыл мэдиссиинэҕэ 70-ча тас дойду устудьуона кэлэн үөрэнэр. Кинилэр, биллэн турар, харчы төлөөн үөрэнэллэр. Преподавателлэрбит бары омук тылын холкутук билэллэрэ буоллар, чахчы, аан дойду таһымнаах буолуо этэ. Онуоха бастакы хардыылар бааллар. Быйыл икки дьупулуомнаах бырагырааманан оҕолорбут дьупулуомнарын нууччалыы уонна омуктуу суруйан көмүскээтилэр. Билим өттүгэр университет чинчийиилэрин тас дойдуга билэллэр, бииргэ араас хайысхаҕа үлэлэһэбит. Биһиги базабытын көрөн баран, соһуйан ах бараллар ээ. Сэлиини клоннааһын, килиэккэ технологиятыгар, Уһук Хоту сиргэ сөп түбэһэр матырыйааллары бэлэмнээһин, ирбэт тоҥҥо, мэдиссиинэҕэ, тылга, култуураҕа уо.д.а. хайысхаларга аан дойду аатырбыт университеттарын кытары бииргэ үлэлэһэбит. 2024 сылга биһиги университеппыт бүтүннүү сыыппараҕа көһөрүн ситиһиэхпит. Онуоха былааннаах үлэ күүскэ ыытыллыаҕа. Университет аан дойдуга күрэстэһэр, биллэр, кыахтаах үөрэх кыһата буоларын ситиһэр соруктаахпыт.
– Сорохтор “үрдүк үөрэхтээх киһи олус элбээтэ, билигин оробуочай идэлээхтэр тиийбэттэр” дииллэр.
– Университет орто анал үөрэх бырагырааматынан эмиэ үөрэттэрэр. “Колледж инфраструктурных технологий”, юридическай колледж диэн бааллар, маны таһынан ФЭИ-гэ буҕаалтырдары, эһиилгиттэн МИ сиэстэрэлэри бэлэмниибит. ИЕН устудьуона Александр Тайшин Казаҥҥа “Ворлд Скилс” аан дойду чөмпүйэнээтигэр вице-чөмпүйүөн буолла. Бу – улахан ситиһии.
– Евгения Исаевна бэрэсидьиэн буолла дии...
– Евгения Исаевна уопута биһиэхэ олус наада. Кини, бастатан туран, национальнай бырайыактарга хайдах киирэрбитин сүбэлээн-амалаан, иилээн-саҕалаан үлэлиэҕэ. Ректор функциятын мин толоробун.
– Аан бастаан оскуола боруогун атыллаабыт күҥҥүн өйдүүгүн дуу?
– Үөһээ Бүлүү Нам оскуолатыгар маҥнайгы кылааска киирбитим. Бэҕэһээҥҥи курдук өйдүүбүн. Кылааска сүүрэн тиийэн, бастакынан паартаҕа тиксибит сытыы оҕолор “а” кылааска киирбиттэрэ, оттон биһиги хойутаан сүүрэн кэлбит буолан, “б” кылааска тиксэн хаалбытым. Түгэни туһанан Билии күнүнэн барыгытын эҕэрдэлиибин! Эһиэхэ ситиһиини, доруобуйаны баҕарарбын!
Дмитрий ИВАНОВ сэһэргэстэ.
