Сунтаардары Мииринэй курдук баай, кыахтаах, бырамыысалыннай тэрилтэлэрдээх куорат таһыгар олороллор диэн, баҕар ымсыыра саныыллара буолуо.
Сайдыы көстүбэт
Мииринэйи уонна Бүлүү бөлөх улуустарын, Дьокуускай уонна Киин улуустар, Илин Эҥэр ыкса алтыһыыларыгар тэҥниир оруна суох. Дьокуускайтан чугас сытар улуустарга гаас утума тыргыллар, атыы-эргиэн, суол-иис, уот-күөс логистиката күдьүс. Оттон Мииринэй оройуона ыаллыы сытар улуустарын кытары алтыһыыта, сибээһэ мөлтөх. Орто Ботуобуйаттан (Таас-Үрэх) гаас уматыгын утума Айхал, Удачнай диэки эрэ тыргыллар, кинилэргэ эрэ туһалыыр. Эгэ, Сунтаар диэки гаас иэҕиэхтэрэ дуо? Тыа дьоно бэйэлэрин бородуукталарын Мииринэйгэ батарыылара күчүмэҕэйдээх. Бөдөҥ атыы-эргиэн пууна диэн мэлигир. Мииринэйгэ тыа улуустарын бородууксуйаларын батарар биир ситим оҥоруохпут, бэл, эт кэмбинээтин тутуохпут диэн былаастар эрэннэрбиттэрэ кураанах дойҕох буолан таҕыста. Тэҥэ суох быһыы баар. Мииринэйгэ үрдүк күүрүүлээх уот 220 кВ, оттон Сунтаарга – 110 кВ. Мииринэй оройуонугар Бүлүү ГЭС Күрүлгэнэ Светлэй ГЭС кытары модун күүстээх уот оҥорор. Онтон 20 МВ Сунтаарга тиксэр. Ол кыамтата букатын кыра.
“Якуталмаз” саҕана Сунтаар саламтата Мииринэйгэ киириини көҕүлээбэтэҕэ
Алмаас бырамыысалынаһа 1955 сылтан үөдүйбүт буоллаҕына, Мииринэйи уонна Сунтаары сибээстиир айан суола, кэлин 1986 сыллаахха эрэ тутуллубута. Сунтаартан Мииринэйдиир сөмөлүөт сүгүн көппөккө муҥнуура. Оччолорго Сунтаар олохтоохторун баһыйар үгүстэрэ Мииринэй туһунан билбэттэрэ. Тоҕо диэтэххэ, Мииринэйгэ кэллэхтэринэ саха букатын аҕыйаҕа. Хонор, тохтоон ааһар сир улахан кыһалҕа этэ. Үлэҕэ ылбаттара баар суол. Ону тус бэйэбинэн билэбин. Холобурдаан эттэххэ, Кириэстээхтэн Мииринэйгэ үлэлии кэлбит алмаас бэтэрээнэ Өлөксөй Батаакабы “ВГ” бириискэҕэ, бэркэ мэһэйдэһэн баран үлэҕэ ылбыттарын туһунан урут суруйан турабын. Аны, ыччат Мииринэйдээҕи ГПТУ-га (Билиҥҥи МРТК) үөрэнэ кэлбэт этилэр. Мин санаабар Сунтаар улууhун ыччата, бэйэлэрэ бу диэки кэлэ сатаабатахтара.
70-с сыллартан ыла Мииринэй куората атын уобаластартан, эрэгэйиэннэртэн ааллаан кэлбит дьонунан туолан хаалбыта. Кинилэр ким хайа иннинэ кэлэн, былдьаhа-тараhа үлэлээн, байан-тайан барбыттара. Оттон Мииринэйтэн төһө да чугас сыттар Сунтаар алмаастаах кыраай киинигэр, бэйэтин миэстэтин кыайан булбата. ССРС саҕынааҕы пропаганда “Саха киhитэ үрүҥ илгэни үрүлүтүөхтээх, тыа сиригэр эрэ олоруохтаах” диэн этэ. 60-с сылларга Кириэстээхтэн нэhиилэ сыккыраан олорор колхуостан, алмааска бара сатыыр дьону хаайыыга симэллэринэн куттаан туран, төрүт ыыппат буола сатыыллара. Сэниэтик олорорго дьулуhар дьону, алмаастаах кыраайга бэйэлээх бэйэбит саламтабыт туормастаһан быктарбатаҕа. Ол омсолоох содула биллэр. Аттыларыгар сытар оройуон хайдахтаах курдук “сыаҕа-арыыга” бөкүнүйэ олороруй. Сунтаардар ыалларыгар холоотоххо быдан дьадаҥылар.
Мииринэй олоҕун Сунтаарга тэҥнээбэккин
Мииринэй бары кэмнэргэ Дьокуускайтан туох да тутулуга суох, бэйэтин толору дьаhанан, тыраанспар логистикалаах, эргиэн ситимнээх, авиациялаах, көмө хаһаайыстыбалаах, гаастаах, ньиэптээх нус-хас олорбут оройуон. ССРС кэмиттэн ыла “Якуталмааска” аҕыйах сыл үлэлээбит сатабыллаах киhи, массыына, хамсаабат баай атыылаhар кыахтанар. Мииринэй олохтоохторун үксүлэрэ соҕуруу дьиэлээхтэр, урууларын уонна доҕотторун нөҥүө урбааннаахтар. Аас-туор 90-с сылларга Мииринэй Саха сирин бары оройуоннарыттан ордуктук олорбута. Мииринэйдэр хамнастарын солкуобайынан, сороҕун долларынан ылаллара.
1991-1994 сылларга Сунтаар улууһугар харчы оннугар “безналичка” кумааҕы биэрэллэрэ . Эстээри гыммыт сопхуостарга хамнастарын дуома “соххор солкуобай” этэ. 90-с сылларга Мииринэй оройуонугар пропискалаах киhи “АЛРОСА” именной аахсыйатын ылар буолбута. Билигин именной аахсыйа сыаната бүтүн хапытаал. Дьиэ да атыылаһыахха сөп. Массыына ыларга целевой чиэк дэлэй этэ. Ас-таҥас туhунан этэ да барыллыбат.
30 сыл аннараа, түөрт бырамыысалыннай улуус быыстарыгар сытар тыа хаhаайыстыбатын оройуона, Сунтаар кураанах маҕаһыыннардаах, куһаҕан хааччыллыылаах олорбута. Өрүс үрдүгэр турар универмаг кубус-кураанах буолара. Оттон, Мииринэй “Каратыгар”, “Ленинградыгар”, “Айхалыгар” табаар толору этэ. 90-с сылларга Мииринэй эргинэр туочукаларыгар “Эскада” Аан дойдутааҕы брэнд, парфюм эгэлгэтэ кэлбитэ. ССРС хааччыллыынан тутахсыйбыт кэмигэр, бородуукта маҕаһыыннарыгар ынах, таба этэ, арыы, тушенка, сгущенка, хомпуот, суоктар, оҕоруот аһын кэнсиэрбэлэрэ, лимонад, от чэй, фарш, фрукта, оҕо аһылыга куруук дэлэйэ. Сунтаар кураанах лааппыларыттан салҕыбыт дьон, Мииринэй аэробаксаалыгар хоно-хоно, кууруссаны, сымыыты, халбаhыыны, арыыны дойдуларыгар таһаллара. Бу – Саха сирин тыатын хаhаайыстыбатын бөдөҥ оройуона. Сунтаартан Мииринэйгэ кыһыҥҥы суолунан дьон бородуукталыы кэлэрэ. Ол саҕаттан Сунтаартан Мииринэйгэ кэлээччи төрүт олохтоох буолбакка, ыалдьыт буолан хаалбыта. Туга да суох “инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан” сылдьар дьону, былыргыттан сэнииллэр. Оннук көстүү баара мэлдьэһиллибэт.
Күргэ тутуутугар көмөлөспөтүлэр
Бырамыысалынас Бүлүү улуустарынан Дьокуускайга айанныыр суолга төрүт интэриэһэ суох. Интэриэс баара буоллар ССРС саҕана Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтигэр туруорсан, Госплаҥҥа тиийиэ этилэр. Биир эмит уйаҕас санаалаах тойон сыдьаллаабыта буоллар, Кириэстээх аннынан Бүлүү өрүһү, Мииринэйдиир аартыкка Оччугуй Ботуобуйаны туоруур күргэлээх, норуокка абыраллаах дьыаланы оҥоруо эбиттэр. Салайааччыларбыт боростуой норуот туһугар кыһамматтара, бэйэлэрин карьераларыгар эрэ охтоллоро, тыа дьонун кыһалҕатыгар харалҕаннара ырылыччы тахсан кэлэр.
Санатан эттэххэ, “Якуталмаз” Саха сиригэр ханна да суох модун ПСМО “Якуталмазстрой” (6000 киһи) уонна “Вилюйгэсстрой” (5000 киһи) тутуу тэрилтэлэрдээх. Мииринэйдээҕи тутуу матырыйаалларын оҥорор кэмбинээттээх (КСМ) үлэлии олорбута. Олор күүстэрин туһанан хаалыахха баара. Оччотугар Мииринэй тутуутун базатыгар тирэҕирэн, ханнык баҕар муоста тутар тэрилтэ Сунтаар оройуонугар диэри суолга хаайтарыыта суох буолууну хааччыйыахтааҕа. Ону баара Бүлүүчээн үрэҕин күргэтин 11 сыл устата сордоон-муҥнаан туттулар. Хата, 2014 сыллаахха күргэ үлэҕэ киириитин туомугар, уонча массыынаҕа нэһиилэ батан кэлбит чунуобунньуктар, тугу эрэ оҥорсубут курдук тоҕуоруспуттара. Оччугуй Ботуобуйа үрэҕин туоруур күргэ тутуута быйыл от ыйыгар саҥа саҕаланна. 2020 сылга алтынньы ый бүтэһигэр тутан бүтэрэбит диэбиттэрин, итэҕэйиэ суох санаам кэлэр.
Сунтаар бырамыысалынастаах оройуон аттыгар олороро дьөрү көстүбэт
Үгүс холобур наадата суох, Мииринэйтэн 130 биэрэстэ сытар Кириэстээххэ таас тутуулары букатын көрбөккүн. Аспаал, бетон сыта да суох. Эргэ, холтууралаан туппут мас оскуолалара нэһиилэ иҥнэн турар. Кыһын манна тымныы, сайын-күһүн ардах курдары түһэр. Сэлиэнньэ устатын-туоратын тухары ханнык да баан баҥкамаата суох. Кыһалҕаттан Тойбохойго эбэтэр Сунтаарга харчы уста бараллар. Лааппылара, чайнойдара эргэ-урба, муосталара хамсыы турар дьиэҕэ бааллар, аһылыктара да кэмчи.
Кириэстээх сэлиэнньэтэ самнархай дьиэлэринэн толору. Өрүһү туоратар былыргы поруомнарын дьэбин сиэн ырааппыт. Бүлүү өрүскэ муус турар, Эбэ дьуххарар кэмигэр саатар “Хивус” эрэһиинэ суудуналара суох. Уопсайынан, бу улуус аатырбыт алмаас бырамыысалынаһын аттыгар олорор ааттаах да, хайдах эрэ “арыыланан” хаалан иhэрэ дьиксиннэрэр. 23 000 нэhилиэнньэлээх улууска дьиэлэрин сэттэ эрэ бырыhыана куораттыы тупсарыылаах. Иhэр ууну ыраастыыр ситимнэр, быртаҕы ыраастыыр систиэмэ эбэтэр “очистнойдар” улууска оҥоһуллубатахтар. Иһэр ууну ыраастыыр букатын дьоҕус ситим Сунтаар сэлиэнньэтигэр эрэ баар. 11 000 киhи олорор сэлиэнньэтигэр иhэр ууну тириэрдии кытаанах боппуруос. Аҕыс туонна ууну батарар кыахтаах бодобуос массыыналар тиийбэттэр. Саатар, сайын ууну сэлиэнньэ араас муннугар тиэрдэр утум (летний водопровод) суох. Сэбиэскэй кэмнэргэ Сунтаар артезианскай скважиналарын “уҥуохтарын туппуттара” быданнаабыт. ДЬХХ сайдыыта эмиэ дуоннаах өйөбүлү ылбакка хас эмэ уонунан сыллар тухары олорбута. Сунтаарга кииннэммит ититии туругун 2015 сыллаахха буолбут, турбалар, задвижкалар алдьананнар улахан саахал буолбута ырылыччы туоhулуур.
Мииринэй оройуонун бырамыысалынаһыгар анаан каадырдары иитии ситэтэ суох
Хайа бырамыысалынаһыгар, ньиэп-гаас идэлэригэр Сунтаарга уhуйбаттар. Саамай ирдэнэр массыына мэхээнньигэр, КИПиА силиэсэрин идэлэригэр үөрэппэттэр. Өрөспүүбүлүкэ дьабдьыммат. Усулуобуйаны уот ааныттан тэрийбэтэх. Холобур, тэхиньиичэскэй кэллиэс ССРС саҕана тутуллубут, кырыылыыр собуот дьиэтигэр олохсуйбут. Кэллиэһи алмааска, ньиэпкэ-гааска туhааннаах, Саха сирин бары улуустарыттан ыччат кэлэр гына, бөдөҥ үөрэх кыһата оҥорон, тупсаҕай таас дьиэлээх тутуохха баара.
Орто үөрэх салааларын туһунан
Улуус оскуолаларын үгүстэрэ эргэлэр. Саха сирин бастакы алмааhа булуллубут Кириэстээҕэр, таас оскуоланы туталларын тыhыынчаҕа тиийбэт нэhилиэнньэлээх сэлиэнньэ күүппүтэ, элэ-была тылын эппитэ ырааппыт. Быйыл 120 миэстэлээх орто оскуоланы “Профстрой” тэрилтэ дьэ саҥа саҕалаан эрэр. Балайда элбэх нэһилиэнньэлээх Бүлүүчээн, Бордоҥ, Куокуну, Хадан, Устье, Кэмпэндээйи оскуолалара эргэрдилэр. Баларга саҥа таас оскуолалар ирдэнэллэр.
Мииринэйгэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын батарыы
Сунтаартан Мииринэйгэ тыа хаhаайыстыбатын бородууксуйатын батарыы сол да дьулуччу бара илик. 1997 сыллаахха Кириэстээххэ “Альфа Лаваль Агри” (Швеция) үүт собуота таҥыллыбыта. Бу собуот кимиилээхтик үлэлээбэтэҕэ. Сунтаартан ынах этэ атыыламматаҕа быданнаата. Сылгы этин кыһын эрэ аҕалаллар. Мииринэй уонна Удачнай куораттарыгар, Айхалга, Чернышевскайга фирменнай маҕаһыыннары тутан, олохтоох бородууксуйаны атыылаттарыахха баара. Ону баара бу боппуруоhу бэйэтин дьаалатынан ыыппыттар.
Тыа сириттэн Мииринэйгэ дьадайыыттан куотан кэлэллэр
2009-2010 сыллартан ылата Сунтаартан Мииринэйгэ олохсуйуу балайда үксээн турар. Yгүс дьон Мииринэйгэ баахталыыллар, онтон хаалбытыгар Сунтаарга тыа киhитин сиэринэн үлэлииллэр-хамсыыллар. Дьокуускай диэки барыахтарын түптээх үлэ, дьарык, дьиэ да суох. 311 000 нэһилиэнньэлээх Дьокуускай куорат ыы-быччары туолан хаалбыт. Билсии-көрсүү, ханнык улуустан кииннээххиттэн быhаччы тутулуктаах курдук. Онон, дьон Мииринэйгэ үлэлээх-хамнастаах улууска, алмаас ухханын тиисиhиитигэр тиийэллэр. Бу аныгы олох ирдэбилэ курдук.
Мииринэй Сунтаар тэрилтэлэрин ылан турар
Саха сирин бырабыыталыстыбата дойдуга үйэ тухары туhалаабыт Кэмпэндээйи сонотуоруйуттан 1998-99 сылларга аккаастаммыта. Ону “АЛРОСА” ылан куораттыы тупсаҕай куруорка кубулуппута. Аны билигин сонотуоруй алмаастаах хампаанньаҕа наадата суоҕун курдук балаһыанньа үөскээн эрэр. Хааллараллара буоллар диэн баҕа санаа баар. Сунтаар кииннэммит буостата Мииринэй Главпочтамыттан салаллар буолбута ыраатта. Бу эмиэ Өрөспyyбyлyкэ көлбөрүтүнүүтүттэн тахсан турар. Сунтаар судаарыстыбаннай статистикатын тэрилтэтэ (Госкомстат) Мииринэйгэ холбонон турар. Энергосбыт эмиэ Мииринэй тэрилтэтэ. Оттон Сунтаар улууhун туох баар энэргиэтикэтин, уотун-күүhүн тэрилтэлэрэ Мииринэйгэ ЗЭС-кэ (Якутскэнерго) бас бэринэллэр. 220 кВ күүстээх уот Кириэстээҕинэн, Тойбохойунан ааhар да буоллаҕына, Сунтаар далбартан тииhиспэтэ. Уотунан ититиинэн хааччыллыыга ыарахаттар бааллар. Нэhилиэктэргэ ЛЭП үгүс тирэхтэрэ күүстээх тыалга суулла тураллар. Нэhилиэктэр подстанцияларын, трансформатордарын, уот остуолбаларын көрөн киhи сонньуйар. Олус ньүдьүрээн, аатыгар эрэ самнайан тураллар. Онон, 220 кВт лииньийэ ааhарыттан Сунтаар отой туһаммат. Бу лииньийэ ааһар улууhугар уоттаах-күүстээх олорор, аныгы сайдыы хаамыытыттан кыhыылаахтык хаалара хомолтолоох. Уот кыамтатыттан улуус тук буолбат. Мантан сылтаан ааспыт сылларга улахан тутуу улууска барбата. Бу эмиэ Саха сирин саламтата, киинтэн кый ыраах сытар улууска, хоччорхой сыhыаныттан тахсыбыта өтө көстөр. Сунтаар оройуонун киинин баар суох тэрилтэтэ “Сунтарцеолит” буолар. Сыл аайы Сунтаартан Мииринэйгэ 18-19 тыh туонна цеолит тиэллэр. Онтубут биир туоннатын сыаната 1500 солк. Бу маны уонна үөһээ ыйыллыбыты икки өрүккэ табыгастаах, өйөһөр сыһыанынан аахпаппын.
“Уос-тиис тииһинэрбит” уолдьаста
Мииринэйгэ урукку кэмнэргэ киириэххэ баара диэн хом санаабын этинэбин. Өссө алмаас бырамыысалынаһа сириэдийэрин саҕана. Киирбэтэхпит, өйөөбөтөхтөрө. Инники көлүөнэ улаханнык сыыһан турар. Кинилэр сыысхалларыттан биһиги көйгөтүтүүгэ барбыппыт. Кэлин син балачча саха алмаастаах кыраайга олохсуйда диир оруннаах. Ордук ыччат. Мииринэй политехническай института баара улаханнык сабыдыаллаата. Бүтүн Саха сирин аhатар алмаастаах кыраайга, бэйэлээх бэйэбит сирин баайыттан сомсорбут дьиэк буолбатах. Ыччат кытаатыҥ, үрдүк хамнастаах идэлэргэ үөрэтэр тэхиньиичэскэй кыһаларга киириҥ, кыахтаах, астаах-таҥастаах тэрилтэлэргэ үлэлээҥ, бэйэҕит олоххутун нүөл, чөл, тот-байылыат оҥостуҥ.
Станислав Алексеев, Мииринэй к., ааптар хаартыскалара.
