(балыыһа оптимизацията диэҥҥэ хат төннөбүт)
Бүгүҥҥү тиэмэ ис-иһигэр киирдэххэ, хас биирдиибитин таарыйар, долгутар боппуруос. Ол эбэтэр, дьон доруобуйатыгар сыһыаннаах. Чопчута, эмп тэрилтэлэригэр буола турар уларыйыы туһунан. Чугастыы ыллахха, бассаап ситимигэр, көннөрү кэпсэтиигэ да буоллун, “ол балыыһа сабыллар үһү”, “бу балыыһа сарбыллар буолбут” диэн сурах үгүстүк иһиллэр. Эрэдээксийэҕэ эрийэн, ити боппуруоһу сырдатыҥ эрэ диэн, эмиэ туруорсаллар.
Элгээйилэр: “Таас балыыһа тутуллуохтаах этэ ээ”
Бу күннэргэ Сунтаар кииниттэн 45 км тэйиччи, сүрүнэ, Бүлүү эбэ туорааһыннаах сиргэ олорор элгээйилэр “балыыһаҕыт ыстаата сарбыллар” диэн бүтэһиктээх быһаарыыны ылан, долгуйан, ыксаан олороллор эбит. Элгээйи баһылыга Г.Л. Яковлев этэр:
-- “Билиҥҥиттэн саҕалаан, балыыһаҕыт 27,5 ыстаатын сарбыйыҥ” диэн буолла. 43 ыстааттаах үлэлээн кэллибит, оччоҕо онтон 16,5 эрэ хаалар. Дьон үлэтэ суох хаалар кутталлаах, бу кыс хаар ортото ханна бараллара биллибэт. Биһиги, элгээйилэр, ити бирикээс ис хоһоонун сөбүлээбэппит. Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр киирэ сырыттым, утарарбыт туһунан эттим даҕаны, “барыта быһаарыллан турар, уларыппаппыт” диэтилэр.
Элгээйи – бүтүн 2000-ча киһилээх улахан нэһилиэк. Өрүс уҥуор олорор буолан, саас уонна күһүн суоллара – онто да суох туһунан кыһалҕа. Билиҥҥитэ өссө учаастактааҕы балыыһа күнүстэри-түүннэри үлэлиир, 3 күнүскү куойкалаах, амбылатыарыйалаах, ФЛГ, физио-- уонна массаастыыр, ЛФК хостоох, клиническэй лабаратыарыйалаах буолан, улахан кыһалҕа суоҕун тэҥэ. Элгээйи учаастактааҕы балыыһата -- Бүлүү өрүс уҥа биэрэгэр 11 нэһилиэк саамай улахан эмтиир тэрилтэтэ.
Нэһилиэнньэ саастаах өттө элбээн, гериатрия көмөтүгэр наадыйааччы үксээтэ диэн, бу иннинэ гериатрия куойкатын туруорсубуттарын нэһилиэк, улуус уонна улуустааҕы киин балыыһа салалталара өйөөн, бу күҥҥэ диэри санаалара бөҕөх олорбута. Арай стационардарын икки этээстээх дьиэтэ балыыһаҕа анамматах, эбии тутуу буолан, ирдэбилгэ эппиэттээбэт эбит. Онон РФ сокуонун бары ирдэбилигэр эппиэттиир 15 куойкалаах, ол иһигэр гериатрическай куойкалаах, амбылатыарыйалаах, көмө сулууспалардаах икки этээстээх таас барыйааннаах балыыһа техническэй садаанньата 2018-2022 сс. СӨ Доруобуйа харыстабылын судаарыстыбаннай бырагырааматыгар киирбит. Ил Түмэн дьокутаата С.М. Берёзин 200 000 успуонсардаан, «ООО Восток» тэрилтэҕэ бырайыак үлэтэ саҕаламмыт. Бу 2018 сыл сэтинньитигэр бүтэн, эспэртиисэҕэ барыахтааҕын, 700 тыһ. харчы көстүбэккэ, тутуу дьыалата тохтоон турбут. Ол эрээри эрэл улахана.
Онтулара бу күннэргэ эмискэ үөйбэтэх өттүттэн быһаарыы ылыллан, этэргэ дылы, утуйар уулара көтөн олорор. Нэһилиэнньэ айманар. Буолумуна, бэл, лабаратыарыйата суох хаалаллар эбит. Ыарыһах эрэйдээх анаалыс туттараары, ФЛГ түһээри улуус киинигэр киирэригэр тиийэр. Эгэ, массаас, эмтэнэр физкультура диэн кэлси дуо?! Ыксал түгэн үөскээтэҕинэ, Түбэҕэ барыахтара диэбиттэр. Онно... 3 куойка баар курдук. Дьэ, сайдан эрэбит, олохпут тупсууһу диэн олорбуттара, ыстааттара сарбыллан, о.и. баара эрэ 2,5 быраастаах хаалар буолбуттар.
Кириэстээхтэр: “Саҥа дьыл кэннэ араа-бараа тарҕаһабыт”
Сунтаар улууһун Кириэстээх нэһилиэгэ 800-чэкэ киһилээх. Улуус кииниттэн 90 км. ыраах сытар. Балыыһалара учаастактааҕы буолан бүтэн, амбылатыарыйаҕа көһөрө бүтэһиктээхтик быһаарыллыбыт. Кириэстээх балыыһатын кылаабынай бырааһа:
-- Балыыһабыт 20 үлэһиттээх, эдэрдэр да, биэнсийэлээхтэр да үлэлииллэр. Ыйдааҕы садаанньабыт -- 15 улахан киһи, 7 оҕо, 5 күнүскү. Ноҕуруускабыт наһаа кытаанах. Маны таһынан көмпүүтэр бырагырааматыгар көспүппүт 1-2 сыл буолла. Ыарыһахтарбыт туох баар дааннайдара көмпүүтэр нөҥүө ааһар.
Кириэстээҕинэн федеральнай тыраасса ааһар, онон үлэбит өссө түбүктээх. Суолга саахал, оһол-дэҥ тахсар түгэнигэр биһиги балыыһабытыгар кэлэллэр. Аны 18 км. сиртэн Куокуну, Наахара, Бүлүүчээн дьоно-сэргэтэ эмиэ эмтэнэллэр. Бүлүүчээҥҥэ педиатрбыт, окусуоркабыт, тиис бырааһа бара-кэлэ сылдьаллар. Сунтаарга көрдөрөр, сытар буоллахтарына -- иэдээн. Сунтаар биһигиттэн 90 км ыраах. Суһал ыарыһах хайдах буолар?
Балыыһаны сарбыйдахтарына, 5-6 киһилээх амбылатыарыйа эрэ буолар. Уурайбыт дьон ханна араа-бараа тарҕаһар? Онон, саҥа дьылга диэри бүтэһикпитин үлэлиибит. Ол кэннэ, улахан аҥарбыт уурайан, тарҕаһан хаалабыт. Ону санаан, улахан дэпириэссийэҕэ олоробут.
“Бакаа туох да биллибэт” диир балыыһалар
Кутана – 800-тэн тахса киһилээх нэһилиэк, Сунтаар кииниттэн 80-ча км. ыраах. Сунтаар улууһун, Кутана нэһилиэгэ, кылаабынай бырааһа:
-- “Балыыһаҕыт стационара сабыллыаҕа” диэн үһү-таамах курдук истэбит, туох да биллибэт. Оччоҕо 20 үлэһиттээх буоллахпытына, 8-9 эҥин киһини хаалларыахтара. Билигин күнүһүн-түүнүн үлэлээн олоробут, 6 куойкалаахпыт. Аны 450 нэһилиэнньэлээх Күүкэй, 800-чэкэ киһилээх Сиэйэ, Түбэй, Түбэй Дьаархан дьоно кэлэн эмтэнэллэр. Ити курдук элбэх киһини көрө-эмтии олорон, сарбыллан хааларбыт табыллыбат...
Бүлүү улууһун Балаҕаччы нэһилигэр учаастактааҕы балыыһалара ВАП-ка көһөр туһунан сурук баһылыктарыгар кэлбит эрээри, эмиэ иэмэ-дьаама биллибэккэ олорор үһү. “Уу чуумпу” дэһэллэр. Нэһилиэнньэлэрин ахсаана бэрэпиискэнэн 500-чэ киһилээх. Балаҕаччы өрүс уҥуор турар, Кыргыдай, Хаҕын стационардара Балаҕаччыга баар. Суоллара-иистэрэ кыһалҕалаах. Улуус киинигэр диэри 100 км. Суол куһаҕаныгар 5 чаас айаннаан тиийэллэр.
Онтон Уус Алдан Найахы нэһилиэгэр учаастактааҕы балыыһалара ВАП-ка көһөрүн туһунан бу сайын биллэрбиттэр. Бирикээстэрэ бакаа тахса илик. Билигин 17 үлэһиттээх сытар балыыһа үлэлии турар буоллаҕына, уон киһитэ уурайан, күнүскү стационарга көһүөхтээх. Найахыга 700-чэкэ киһи олорор. Кылаабынай быраас этэринэн, киһи бөҕө көрдөрүнэр, кырдьаҕастар кыайан айанныыр кыахтара суох. Өскөтүн, бирикээс таҕыстаҕына, Найахы олохтоохторо 80 км. ыраах баар Бороҕоҥҥо сытар-эмтэнэр буолаллар. Биллэн турар, олохтоохтор долгуйаллар, айманаллар.
Номнуо сарбыллыбыт балыыһа. Билигин хайдаҕый?
“Кыым” хаһыакка бу дьыл муус устар ыйыгар “Былдьаамаҥ, баар-суох балыыһабытын!” диэн ыстатыйа тахсыбыта. Онно Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бүтэйдээх нэһилиэгин учаастактааҕы балыыһата ВАП-ка (врачебно-амбулаторный пункт) кубулуйарын утаран, олохтоохтор санааларын суруйбуттара. Туһа тахсыбатаҕа. Олохтоохтор сытар балыыһалара суох буолан, 70 км. ыраах Майаҕа көрдөрүнэллэригэр күһэллибиттэрэ. Олохтоохтор балыыһаларын оннугар хааллараары, илии батааһын хомуйа сатаабыттара – халтай хаалбыта. Уларыйыы-тэлэрийии кэннэ, туох-хайдах олороллорун билээри, баһылыктарыгар А.Е. Слепцовка эрийэн ыйыталастыбыт:
-- Билигин Дьокуускайга сылдьабын. Бүтэйдээх бэтэрээннэрин түмсүүтэ “балыыһабыт урукку үлэтин-хамнаһын төнүннэриҥ”диэн ис хоһонноох сурук суруйан, илии баттааһын хомуйбута. Ол ону Ил Түмэн дьокутааттарыгар, Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр, В.В. Солодовка тиксэрдим даҕаны... Дьэ, туох буолан иһэр? Бүтэйдээхтэр санааларын эттилэр эрээри, саарбахтыыбын... Бырааспыт дэкириэккэ олорор, биэлсэр хаалбыта. Быраас көрдүүбүт. ВАП буолбутун кэннэ, 6 киһи уурайбыта, Үлэтэ суох сылдьаллар. Бу сайын киһи бөҕөтө өллө, олохтоохтор балыыһабыт сарбыллан, манныкка тиийдибит диэн айманаллар. Майаҕа көрдөрүнэ, сыта тиийдэхтэринэ, миэстэ суох буолар. Бэл, көрүдүөргэ да сытыарар түгэннэрэ баар, батарбаккалар. Кэлин дьон сонньуйан, “көрдөрүнэн да диэн” диэн санааҕа кэлэн эрэр.
Эспиэр санаата: “Оптимизацияны сөпкө туһанан хаалыаҕыҥ”
2012 сыллаахтан Арассыыйаҕа Доруобуйа харыстабылын эйгэтигэр уларыта тутуу саҕаламмыта. Ол саҕанааҕы федеральнай сокуон ирдэбилинэн, тыаҕа, дэриэбинэҕэ, аҕыйах нэһилиэнньэлээх сирдэргэ балыыһалары сабыы барыахтааҕа. Ол саҕана үлэлээбит дьокутааттар “хайа баҕарар киһи, кини Москубаҕа да олорор буоллун, туундараҕа да олорор буоллун – Сүрүн сокуон быраабынан туһанан, тэҥ медицинскэй көмөнү толору ылыахтаах” диэн туруосубуттара. Онон тыа сиригэр, кыра дэриэбинэлэргэ стационар-балыыһалары чөлүгэр хаалбыттара, салгыы үлэлиир дьылҕаламмыттара. Ити боппуруоска сүүрбүт-көппүт Альбина Поисеева билиҥҥи быһыы-майгы туһунан санаатын этэр.
-- “Оптимизация” диэн тылтан дьон куттанар, “сарбыйыы, сабыы” диэн суолтаҕа өйдүүр буолла. Дьиҥэ, бу уларыта тутууну сөпкө салайан, табыгастаах өттүгэр таба тайанан, туһатын, барыһын сүүйэн ылыахтаахпыт. Быйылгыттан РФ-га “Доруобуйа харыстабыла” диэн национальнай бырайыак үлэлээн эрэр. Миллиардынан үп көрүллүбүт. Сыала диэн, бастатан туран, балыыһалары саҥа аныгылыы тиэхиньикэнэн, аппараатынан хааччыйыы, телемэдиссиинэни үрдүк таһымҥа таһаарыы. Маны таһынан, профессиональнай үлэһиттэри квалификацияларын үрдэтии буолар. Үгүс балыыһа дьиэтэ-уота ирдэбилгэ эппиээттээбэт – ону саҥардан биэрэр үлэ барыахтаах. Бу бырайыагы туһанан, балыыһа үлэтин тупсарыыга, малын-салын саҥардыыга талаһыахтаахпыт.
“Оптимизация” дии-дии, аҥаар кырыытыттан барытын сабан-сарбыйан испэккэ, ыксала суох сыыйа-баайа оҥоһуллан иһиэхтээҕэ. Саха сирэ улахан, олорор усулуобуйабыт тус-туһунан. Ону тэҥнээн көрөн, ырытан, суоттаан-учуоттаан, миэстэтигэр сылдьан, дьон санаатын истэн үлэ барара буоллар, сайдыы суолугар үктэниэ этибит. Дьону ууратан истэххэ, дьон ханна барар? Тыа сирин дьоно бары кэриэтэ бүддьүөттэн аһаан-таҥнан олорор. Хоту сирин ылыаҕыҥ, онно баар кытаанах усулуобуйа. Урут үлэлиир эрдэхпинэ, хоту элбэхтэ сылдьыбытым. Холобур, Аллайыахаҕа учаастактарыгар ФАП-таахтар. Ол гынан баран, оҕону төрөппөттөр. Дьахталлар оҕолоно диэн туохтарын барытын хаалларан, эрдэттэн Чокуурдаахха барарга күһэллэллэр. Этэҥҥэ оҕолонон балыыһаттан тахсаат, биллэн турар, дьиэтигэр талаһаллар. Кыбаарталга биирдэ көтөр бөртөлүөтү кэтэспэккэ, бураанынан айанныыллара. 100-тэн тахсалыы килэмиэтири тымныыттан, тыалтан тутуллубакка, оҕолорун көтөҕөн айаннаан иһэн, араас хомолтолоох түбэлтэлэр буолуталаабыттара. Кыһалҕа элбэх, балыыһаны сабарга, сарбыйарга эрдэ, нэһилиэнньэ бэлэмэ суох.
Онон былаас аҥаар кырыытыттан сабан-ууратан испэккэ, ыксаабакка, оттон нэһилиэнньэ “сиэтилэр-аһаатылар” эрэ диэн кэрэгэй тылынан бырахсыбакка, бу тиэмэҕэ ыллыктаах этиилэри киллэрэн, конструктивнай кэпсэтии тахсара буоллар.
Түмүк оннугар
Аны матырыйаал бэлэмнэнэр кэмигэр Сунтаар улууһугар уонна Мэҥэ Хаҥалас Хаптаҕайыгар Оҕо сэллигин эмтиир отделение эмиэ сабылларын иһиттибит. Сунтаар үрдүнэн уопсайа – 130 ыстаат (а.э. уопсайа 80 үлэһит сарбыллыахтаах), Мэҥэҕэ 50 ыстаат сарбыллар курдук.
Доруобуйа харыстабылын миниистирэ Елена Борисова бу маннык сарбыйыы мэдиссиинэ өҥөтүн тупсарар, көдьүүһүн үрдэтэр туһуттан ылыллар диэн, атырдьах ыйыгар уопсастыбанньык Иван Шамаев ыйытыытыгар хардаран турар. Онно бастакынан “бакаансыйалар” сарбыллыахтара, биир да ФАП сабыллыбат, ону ааһан, саҥа эмп тэрилтэлэрэ баар буолуохтара диэн этиллибитэ.
Уопсайынан, дьон доруобуйатын, онтон сэдиптээн бүтүн нэһилиэк, улуус дьонун дьылҕатын таарыйар балыыһа оптимизациятын туһунан чопчу иһитиннэрии кэмигэр тахсыбата, “барыта чып кистэлэҥҥэ тутуллар” курдуга балаһыанньаны сытыырхатар. Чопчу уонна чуолкай иһитиннэриини ылаары, СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтигэр сурук ыыппыппыт, билиҥҥитэ туох да харда кэлэ илик.
Итинник, дьон этэрин курдук, халы-мааргы сарбыйыы түмүгэр хаачыстыба хайдах үрдүөх бэйэккэтэй? Нэһилиэктэр бары улуус киин балыыһатыгар кутулуннахтарына, барыларын хааччыйар кыах баар дуо? Аны күүппэтэх өттүттэн үлэтэ суох хаалбыт дьон ханна баралларый? Хас биирдии сарбыллыбыт сыыппара кэннигэр дьон дьылҕата турар эбээт. Ити курдук, билиҥҥитэ ыйытыы хардатааҕар элбэх. Онон министиэристибэ сиһилии быһаарыыны ыытыа диэн эрэнэ күүтэбит.
Сардаҥа Борисова.
