“Орто дойду дьалхааннаах олоҕор бүгүн, сарсын туох быһыы-майгы, балаһыанньа буолан эрэр?” диэн курус ыйытыктаах үүнэр күнү көрсөр буоллубут. Олохпут урукку чөлүгэр түһүө дуо, сэрэммэккэ-сэрбэммэккэ хоту-соҕуруу талбыппытынан күүлэйдиир үтүө кэмнэрбит, дьон-сэргэ тоҕуоруһа мунньустан үөрэр-көтөр түгэнэ хаһан кэлиэй диэн санаа үгүс киһини мунчаардар, толкуйдатар буолуохтаах.
Мария Иванова-Кононова-Сырдык Күүс, көрбүөччү, Дьокуускай куорат олохтооҕо:
– Мин көрүүлэниилэрбин хас биирдии киһи иһигэр толкуйдаан, анааран көрүөн наада. Тылбынан эппитим судургу курдук эрээри, ис хоһооно дириҥ, силистээх-мутуктаах.
Ыарахан сыл кэллэ. Бу иннинэ даҕаны чэпчэкитэ суох олоххо олорбуппут. Сокуоҥҥа чопчу уларыйыылар киирэннэр, дьон-сэргэ икки ардыгар хайдыһыы тахсар кэмэ кэллэ. Эппиккэ дылы, үрүҥ-хара былдьаһыктаах кэмэ. Сокуону таһынан салайар үлэҕэ олорор сорох дьон сололоро уларыйыа. Арассыыйа сыыһа сайдыынан барбыт буолан, үп-харчы өттүнэн мөлтөөһүн тахсыа. Саҥа тахсыбыт социальнай көмөлөр улахан туһаны аҕалбаттар. Нэһилиэнньэ улахан аҥаара тиийиммэт буолбут балаһыанньатын көннөрөр кыахтара суох. Дьон-сэргэ үпкэ-харчыга улаханнык оҕустарыа. Нэһилиэнньэ дохуота үрдээбэт.
Дойдуга баар үп-харчы аҕыйах баай дьон илиитигэр мунньуллубутун тухары сайдыыбыт бытаан. Ону бэркэ диэн бары билэбит. Арассыыйаҕа талааннаах дьон элбэх. Ол эрээри дириҥ өйдөөх-санаалаах ыччаппыт дойдутуттан барбыта, бараллар даҕаны. Кэскиллээх үлэһит дьон үчүгэй усулуобуйаҕа тас дойдуга үлэлииллэр, олороллор. Бу – билиҥҥи олоххо улахан кыһалҕа. Мин ол барбыт дьону баалаабаппын, биир өттүнэн көрдөххө, сөптөөх дьаһаныы, хамсаныы. Хас биирдии киһи иннин бэйэтэ эрэ хайынар, оҥостор бырааптаах. Дойдубут сайдыахтаах хайысхатын, систиэмэтин уларытара буоллар, кырдьык, тупсуох этибит.
Тас дойдуга кистэлэҥ сэриилэр буола тураллар, Арассыыйа онно кыттыгастаах. Биһиги, боростуой норуот, ону билбэппит. Аһаҕастык эттэххэ, хорҕолдьун сэриилэрэ.
Бүгүҥҥү олохпутугар ааҥнаан киирбит COVID-19 ыарыыта мээнэҕэ турбата. Дьону атын өттүнэн уһугуннарар диэххэ сөп. Дьон өйө-санаата наһаа күүскэ малга-салга, харчыга үлүһүйдэ. Ону хааччахтыыр курдук. Маны өйдүүр эрэ дьон өйдүөхтэрэ. Саха сиригэр бу ыарыы күн-дьыл сылыйар кэмигэр өрө туруо, ол эрэн этэҥҥэ ааһар чинчилээх. Сүтүк элбиирин айылҕабыт эрэ бохсор кыахтаах. Бэйэ бодотун тардынан, кэлбэккэ-барбакка, дьиэ иһиттэн тахсыбакка, биир сиргэ олоруҥ, чугас дьоҥҥутун харыстааҥ. Эдэр да, эмэн да дьону айгыратар кыахтаах ыарыы. Ыарыы уҕарыйбытын кэнниттэн үп-харчы эйгэтиттэн саҕалаан, дьон-сэргэ олоҕу көрүүтэ уларыйыаҕа.
Арассыыйаҕа тас дойдулар сыһыаннара тымныы, тыйыс буолара өссө күүһүрүө, өскөтүн саҥа миэрэ ылбатахтарына. Былааһы утарар түмсүү элбиир чинчилээх. Култуура өттүнэн сайдыы баар эрээри, биллэрин курдук, арҕаа дойду хабаанынан буолуо. Саха сиригэр туризмы сайыннарыы күүһүрүө. Маны тэҥэ хоруупсуйаһыттары саралыы тардар үлэ күүскэ барыа. Элбэх киһи үлэтэ суох хаалыа. Саҥа тэрилтэлэр баар буолуохтара. Буруйу оҥоруу элбиир чинчилээх.
Саха сиригэр омуктар кэлэллэрэ-бараллара элбиэ. Ордук кытайдар Арассыыйанан сирэйдэнэр кыра хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэри (“ООО”) арыйталыахтара. Салайар үлэлээх дьоҥҥо уларыйыылар бааллар. Былаас аҥаара уларыйыа. Миэхэ көрүүлэнии биир сыл диэн кэрчиктээн көстүбэт, уопсай көрүүлэнии буолар. Дьылҕа Хаан биир көрүүлээх, бириэмэнэн арахсыбат. Уопсайынан, уустук соҕус күн-дьыл буолара күүтүллэр.
Юлия Николаева, норуот эмчитэ, көрбүөччү:
– Коронавируһунан сибээстээн, быйыл дьон айаҥҥа турунара аччыыр чинчилээх. Алтынньы, сэтинньи ыйдарга ыарыы иккис долгуна кэлэн ааһар куттала баар. Онон ыарыыттан быһыы ылбатах дьон ылыахтарын наада. Дьон-сэргэ наһаа аймамматаҕына, барыта этэҥҥэ ааһыаҕа. Дуоллар үрдээн, сыана ону батыһыа. Дьон биисинэһин быыһаары сүүрэрэ-көтөрө элбииһи. Улахан атын уларыйыы суох курдук көрөбүн.
Сир ийэбит барахсан дьон бэрээдэгэ суоҕуттан, тулалыыр эйгэни, айылҕаны харыстаабатыттан абарар. Онон аан дойду дьонун-сэргэтин гигийиэнэни тутуһарга, тутта-хапта сылдьарга “привычканы” үөскэтэр быһыыта. Дьон ырааска, тулалыыр эйгэни харыстыырга үөрэннэҕинэ, дьаҥ-дьаһах да аҕыйыа этэ. Наһаа улахан кыайтарыы суох буолуо.
Арассыыйа норуота күүстээх, тугу баҕарар кыайар кыахтаах. Дойдубут чааһынан эттэххэ, бэйэ оҥорон таһаарыыта элбиэ, экэниэмикэ туруга мөлтүө суоҕа. Орто, кыра биисинэстэр өрө тахсыахтара. Биллэн турар, кинилэргэ былаас өттүттэн өйөбүл наада. Ол эрэн бэйэлэрэ эмиэ, төбөлөрүн күүскэ үлэлэтэн, балаһыанньаттан тахсыахтара.
Саастаах дьон сэбиргэхтэтэр ыарыыттан быһыы ылаллара наада. Маннык быһыы хас да сыллаах. Ону учаастактааҕы быраас көҥүлүнэн иммунопрофилактика кииниттэн баран ылаллар. Ол – төлөбүрдээх.
Игнат Бережнев, эмчит, көрбүөччү:
– Аан дойду үрдүнэн вирус тарҕанан, ньиэп сыаната түһэн, онтон сылтаан Арассыыйа харчыта түһэн, дойдубут экэниэмикэтэ ыарахан кэмнэри көрсөөрү сылдьар. Маны тэҥэ, Саха сирин экэниэмикэтэ эмиэ эмсэҕэлиэ, бу сылы быһа. Ол – кэлэр сылга эмиэ дьайыылаах буолуо.
2020 сыл – хаһааныы сыла. Ким хаһаастаах, түргэн, өйдөөх туттуулаах – ол тулуйуо, аһарыа. Олохпут таһыма намтаан, Арассыыйа да, Саха сирин бүддьүөтэ биллэрдик мөлтүө, үп-харчы аҕыйыа. Маны тэҥэ саҥа сокуоннар олоххо-дьаһахха уларыйыыны киллэриэхтэрэ.
Эдэр ыччакка этиэм этэ – саҥаны атыылаһыыга (кыбартыыра, тиэхиньикэ, тутуу) толкуйдаан сөпкө хамнаныҥ, дьаһаныҥ. Ыларга ханнык күннэр табыгастаах диир буоллаххытына, бу күнтэн саҕалыаххытын наада. Табыгастаах кэмнэр.
Бу күннэргэ ирдэнэр хааччаҕы нэһилиэнньэ кытаанахтык тутуһара ирдэнэр. Үчүгэйдик аһаан-сиэн, күн аайы имбиир, чосунуок сии сылдьыахха. Маннык быһыы-майгы сайыны быһа туруон сөп. Ол эрэн, бары биир сомоҕо норуот буолан, ирдэбиллэри тутуһан сырыттахпытына, этэҥҥэ буолуо.
Санаара Шилуева, билгэһит:
– Ыарахан сыл кэлбитэ биллэр. Вируһу кыайбыппыт да иһин, бииртэн биир кыһалҕа тахса туруо. Дойду экэниэмикэтигэр таҥнары түһүү буолуо. Дефолт күһүөрү буолуоҕа. Маны бары даҕаны көрө-истэ сылдьабыт. Аны сулустарбыт этиилэринэн, кэлэр 2021 сылбыт туох да чэпчэтиини, сэргэхсийиини аҕалбат курдук. Билигин бааһынай хаһаайыстыбалары элбэтэн, сүрүн болҕомтону тыа хаһаайыстыбатыгар уурар кэм кэллэ. Ол курдук, сир үлэтин сөргүтүү, ынаҕы-сылгыны элбэтии, оҕуруот аһын тэнитии. Манна сатабыллаах илиилээх, сүрэхтээх дьон үлэтэ суох хаалыахтара суоҕа.
Онон, туох да диэбит иһин, сэрэхтээх кэмнэр кэллилэр. Ону айылҕа ити вируһунан да көрдөрбүтэ кэрэһилиир. Салгыы өссө хайдах хамсатара биллибэт. Дьиҥэ, сахалар айылҕаҕа чугас буоллахпыт. Сахалар айыылар ытыстарыгар сылдьабыт. Инники даҕаны Сахабыт сирин балаһыанньата наһаа мөлтөх буолбатах. Сайдыы кэскиллээх суолун тобулуохтара. Харчы да хамсыа, араас бырайыак да этэҥҥэ үлэлиэ.
Анатолий Алексеев-Лөкөй От, уйулҕаһыт, арчыһыт:
– Аан дойдуну бүттүүнүн аймаабыт дьаҥ өрө турбатын диэн өйдөбүлтэн дойду бүттүүнэ туруулаһан туран, хас биирдии киһи, дьиэ кэргэн, ыарыы тарҕамматын диэн өйдөөн тураммыт, дьиэбитигэр бүгэн олорор быһаарыныылаах кэммит тирээн кэллэ.
Бары истэн билэргит курдук, бу ыарыы бастаан Кытайга өрө турбута. Туохтан турбутун ааспытын кэннэ суруйуохтара турдаҕа. Биһиги Кытайтан кэлиэн сөп диэн сэрэхэдийэн олордохпутуна, күүппэтэх өттүбүтүттэн, арҕааттан ааҥнаан кэлэн, аан дойдуну бүттүүнүн аймаата, икки атахтааҕы соһутта, сөхтөрдө.
Кытайдар бу ыарыыны кылгас кэм иһигэр кыайдылар диэххэ наада. Онон кыайтарбат диэн суоҕун, туруулаһан туран туруннахха, туох барыта кыалларын Кытай норуота көрдөрдө. Милийээринэн ахсааннаах норуот ый кэриҥэ бары биир киһи курдук, дьиэлэригэр бүгэн олорон, ыарыыны тарҕаппакка, сутуллубакка бу ыарыыны симэлиттилэр.
Ыарыы 26-27 кыраадыс сылаас салгыҥҥа симэлийэр диэн суруйаллар. Маннык кыраадыс биһиэхэ аны сайын биирдэ буоларын билэбит. Ол эбэтэр күөххэ үктэнэрбит билигин да икки ый кэриҥэ баар.
Бу ыарыы тымныйыыттан саҕаланар. Тымныйан ыалдьа сылдьар, ол эбэтэр иммунитета мөлтөөбүт киһиэхэ түргэнник сыстар диэн этэллэр. Ол иһин биһиги билигин сааскы кубулҕаттаах тымныыбытыттан сэрэниэхтээхпит.
Маны сэргэ сөпкө аһаан, чөл олоҕу тутуһан. Өбүгэлэрбит барахсаттар сылгы, ынах этинэн, үүтүнэн-суоратынан, быһата, үрүҥ аһынан аһылыктанан үйэлэрэ уһаабытын билэбит. Холобура, сылгы сыатын, тыҥатын ылан эмтэниэххэ сөп. Күҥҥэ үстэ аһаан баран, ол чаас аҥаара буолбутун кэннэ, улахан тимэх саҕа сыаны эбэтэр тыҥаны ыстаабакка ыйыстан кэбистэххэ, күөмэйгин ыраастыыр, тыҥаны бөҕөргөтөр.
Айылҕабыт “антибиотиктара” бэс, харыйа иннэтэ, тиит мутукчата буолар. Өбүгэлэрбит итии чэйи бэс, хатыҥ чээрэтиттэн оҥостон иһэллэрэ. Маны тэҥэ биэбит уохтаах кымыһа туохха да тэҥнэспэт сыаналаах утахпыт буоллаҕа. Аныгы дьоҥҥо туһалаах лүмүөннээх, имбиирдээх, мүөттээх итии чэй, чосунуоктаах итии үүт уонна хартыыһалаах килиэп буолар. Аһаан бүтэн баран, кыра ньуосканан тууһу, суоданы сылаас уулаах ыстакааҥҥа кутан айахпытын сайҕанарбыт наада. Илиини элбэхтик хаһаайыстыбаннай мыыланан сууна сылдьар ордук. Маны барытын тутустахпытына, ыарыы тумнуо...
Бу күннэргэ Сахабыт сирин үрдүнэн айылҕалаах дьон, дьаҥы үтэйэр, симэлитэр туһугар салгыны сайҕааннар, хаар-тыал түһэрэн, идэлэринэн туруулаһан, үлэлии-хамсыы олороллор. Онон Аар айылҕа күүһүнэн халлаан уларыйа туруоҕа. Үрдүк айыыларбыт көмөлөрүнэн барыта орун-оннугар түһүө, чөл олохпут сөргүйүө буоллаҕа. Онон бэриллибит бириэмэни, кэми тутуһан, күрүөлэнэн-дьаһанан олоруоҕуҥ.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
