Күннээҕи түбүктэн иллэҥ буолуохпут эрэ кэрэх, кэпсэтэр кэпсэтиибит тура сыстаганнаах дьаҥ туһунан буолла. Ону-маны аахпыта, ол-бу сураҕы истибитэ буола-буола, бэйэ икки ардыгар бу ыарыы хаһан бүтүөн сөбүн сабаҕалыыбыт. Онтон чараас эйгэлээх, айылҕалаах дьон манна туох санаалаах эбиттэрий? Кинилэри кытта кэпсэтиибин сурукка тистим.

Домнуура: “Ыарыы иккис сүүрээнэ муора долгунун курдук улахан буолан көстөр”

Көрбүөччү, сүтүгү булааччы Пелагея Захарова-Домнуура айаннаан иһэр эбит. Айанын быыһыгар кылгас кэмҥэ хоруйдуу түстэ:

– Мин санаабар, хаҥас туһаайыыттан кэлбит ыарыы. Улахан, кырдьаҕас ыарыы. 60-чалаах киһи саҕа саастаах диэн көрөбүн. Нууччалыы, дьобуруопалыы мөссүөннээх курдук. Дьон сиэрэ-майгыта алдьанна. Бэйэ-бэйэҕэ харыстабыллаах сыһыан мөлтөөтө, арахсыы элбээтэ, бэйэ иннин эрэ көрүнүү буолла. Таҥнары тардыы, аат былдьаһыы да баар. Уопсайынан, билигин уустук кэм кэлэн турар. Таас саҕа хайаҕа кэлэн иннэн турабыт. Ону мүччү түһүөхпүтүн наада. Ыарыы билигин тохтуур санаата суох. Аан дойдуну барытын сутуйда. Икки атахтаах кутталга олорор буолла. Сүрэҕэлдьээбэккэ илиини суунан иһэрбит, куһаҕаны санаабакка, чөл-чэгиэн куттаах-сүрдээх буоларбыт наада. Сөбүгэр сэрэнэр ордук. Олус уйан, куттаҕас киһи кэбирэх буолар. Оннук киһини ыарыы түргэнник булар. Итэҕэйбэт да дьон баар. Бу – докумуоҥҥа эрэ суруллар сымыйа ыарыы буолбатах. Дьиҥ-чахчы баар ыарыы. Сылаабайдыыр, тымныйар түгэҥҥэ охсон таһаарыан сөп. Өр соҕус барар чинчилээх. Иккис долгун кэлиэ. Муора долгунун курдук улахан буолан көстөр. Дириҥник ыалдьыбыт киһи, хомойуох иһин, кыайан өрүттүбэт ыарыыта. Хааччаҕы уһуллахтарына даҕаны, харыстана сылдьаргытын умнумаҥ. Элбэх дьон тоҕуоруһар сириттэн туттунуҥ. Айылҕаҕа, салгыҥҥа чугас буолуҥ. Айылҕа ыраастыыр күүстээх. Сахалыы иҥэмтэлээх аһы аһааҥ, күнтэн күүс-уох ылыҥ. Саха киһитэ тулуурдаах. Ол хааммытыгар баар. Онон, бу уустук кэми этэҥҥэ мүччү көтүөхпүт диэн эрэбин.

Хоту Күннэй: “Айылҕабыт быыһыыр кыахтаах”

Күннэй Дьяконова-Хоту Күннэй – айылҕалаах эмчит:

– Коронавирус диэн уруккутан баар ыарыы. Сэттис кылааска үөрэнэ сырыттаххына, биология уруогар үөрэппиппитин өйдүүбүн. Билиҥҥи дьаҥ киэбэ-халыыба атын. Химиянан уларыйан, атыннык мөссүөннэнэн, дьүһүн кубулуйан кэлбит. Бу балаһыанньа кэккэ уруккулуу олохпут тохтуоҕа. Атын олох кэлэн эрэр. Дьон бэйэ-бэйэтигэр сыһыана уларыйыаҕа, сэрэхтээх буолуоҕа. Түргэнник итэҕэлгэ киирэн биэриэ суоҕа. Айар буоллахха, үчүгэйи эрэ айыахха наада. Куһаҕаны айан, оҥорон таһаардахха, икки төгүл охсуулаах буолар. Биһигини бу уустук кэмҥэ айылҕабыт быыһыыр, өрөһүйэр кыахтаах. Уубут, салгыммыт, оппут-маспыт. Саха барахсан айылҕа оҕото буоллаҕа. Бу ыарыныы икки долгуннаах диэн көрөбүн. Иккис долгуна биһиги дойдубутугар кыһын тоҥоруу саҕана кэлэр сибикилээх. Дьон ону эрдэттэн билэн олоруоҕа, бэлэмнээх көрсүөҕэ. Сыл кэриҥэ спираль курдук эргийэ көтө сылдьыаҕа. Бачча күүстээх ыарыы иһэр эбэтэр төттөрүтүн намыраан кэлиэ диэн быһа-бааччы этэн кэбиспэппин. Ыарыы аата ыарыы. Туох үчүгэйдээх буолуой?!

Кулан: “Кыһын намырыа”

Александр Артемьев-Кулан, саха төрүт култууратын, үгэһин тарҕатааччы, алгысчыт.

– Бу ыарыы туһунан туох санаалааххыный?

– Өр кэмҥэ дьиэҕэ хаайыллан, харантыыҥҥа олорон, дьон кэлин сылайа быһыытыйда быһыылаах. Сиҥҥэ түһүү баар диэн көрөбүн. Улахан куораттарга дьон соччо-бачча харыстаммат буолбут. Истэн-кэпсэтэн биллэххэ, ыалдьан баран үтүөрбүт да киһи элбэх эбит. Хроническай ыарыылаах, сааһырбыт дьоҥҥо кутталлаах ыарыы. Синигэр түһүү уопсай сүүрээнигэр оҕустарбакка эрэ, сэрэнэн сылдьаллара ордук. Тыҥа диэн тыынар уорган. Көҥүлү көрдөрөр уорган буолар. Ис көҥүлү. Тыынар уорганын үлэтэ мөлтөх буоллаҕына, киһи көҥүлэ бааллан, санаата ооонньоон, муунтуйан барыан сөп. Киһи ис көҥүлүн туораттан ким да кыайан күөмчүлүүр, быһар кыаҕа суох. Бэйэҥ бэйэҕиҥ салайынарын наада. Онон, бэйэни көрүнэ, санааны түһэрбэккэ, кутү-сүрү аймаабакка сылдьар ордук. Айылҕаҕа дьаҥ элбэх. Уоспаттан, чуматтан, “испанкаттан” төһөлөөх киһи өлбүтэй...

– Эн санааҕар, бу ыарыы соруйан айыллан оҥоһуллубут ыарыы дуу эбэтэр, этэллэрин курдук, хамсыыр-харамайтан тарҕаммыт дуу?

– Туох барыта айылҕаттан көҥүллээх эрэ буоллаҕына, тарҕанар, киэҥ эйгэни сабардыыр. Дьон соруйан айан тарҕаппыт да буоллаҕына, ол аата айылҕа ону көҥүллээбит диэн өйдүөххэ сөп. Көҥүлүн биэрбэтэҕэ эбитэ буоллар, хайдах да гыммыттарын, тугу да айбыттарын иһин кыайан тарҕаныа суоҕа этэ. Онон соруйан оҥоһуллубут дуу, оҥоһуллубатах дуу ыарыы буолара суолтата суох. Дьону үөрэтэргэ, уларытарга, сиргэ чугаһытарга айылҕа көҥүллээбит диэн өйдүүбүн.

– Хамсык хаһан букатыннаахтык араҕыай?

– Бэйэ-бэйэбитигэр харыстабыллаах сыһыантан эмиэ улахан тутулуктаах. Симмитигэр түстэхпинэ, уһатан-кэҥэтэн кэбиһиэхпитин сөп. Ис култуурабытыттан эмиэ тутулуктаах. Сылы сыллаан барыа суоҕа дии саныыбын. Күһүн иккис сүүрээн кэлиэҕэ. Ол кэннэ кыһын диэки намыраан барыаҕа.

– Туох дьайыылаах буолуой?

– Биһиги биир уопсай улахан систиэмэҕэ олоробут. Онон дойдубутун туохха оҕустарар да, онно биһиги эмиэ таарыллабыт. Бу ыарыы киһи ис туругар дьайыылаах буолуо. Икки атахтааҕы айылҕаҕа чугас оҥоро сатыыр. Бу балаһыанньаттан элбэх киһи тыаҕа таласта. Тыа сиригэр дьиэлээх-уоттаах, астаах-үөллээх буолар үчүгэй эбит диэн санааҕа аҕалла. Араас уустук быһыы-майгы, улахан хамсааһын буолан хаалар түгэнигэр сири кытта ситимнээх, экэнэмиичэскэй өттүнэн бэйэбитин хааччынар кыахтаах буоларбыт наада. Цивилизацияны наһаа күүстээх дии саныыбыт. Ис дьиҥэр киирдэххэ, оннук буолбатах. Куйаар ситимин үйэ-саас тухары баар буолуоҕа диибит. Күн уота хамсаан, биир күн эмискэ мэлис гынан хаалыан эмиэ сөп. Дойду, өрөспүүбүлүкэ, ыал таһымыгар эмиэ хааччыллыылаах буоларбыт кэм ирдэбилэ буолла. Уопсайынан, бу ыарыы сиртэн тэйимэҥ диэн эттэ. Айылҕа тургутан көрдө. Өссө да тургутан көрүөн сөп. Дьиҥэ, Саха сирэ уһун үйэлэнэргэ, сөбүгэр көрүнэн сырыттахха, доруобайаны тупсарарга табыгастаах дойду. Салгына ырааһа, айылҕата үчүгэйэ. Биир сиргэ хааллан, олорон хаалымыахха эрэ наада. Оннук киһини айылҕата сабан кэбиһэр. Онон, сахам дьоно, салгыҥҥа сылдьыҥ, хамсаныҥ, сиртэн тэйимэҥ.

Сырдык: “Харчы иччилэммит сирин буулуур ыарыы”

  Биоэнергетик Алексей Божедонов-Сырдыктыын кэпсэтиибин ааҕыҥ.

– Сыстыганнаах дьаҥ хаһан тохтуо дии саныыгыный?

– Үс сыл тухары барыа. Сотору өссө иккис сүүрээн кэлиэҕэ. Дьон духуобунай култуурата намыһаҕыттан ыарыы үөскээтэ. Үрдүк айыылар айан ыыттылар. Дьаҥ духуобунастара намыһах, харчыга охтубут дойдуларга – Дьобуруопаҕа, Эмиэрикэҕэ – элбэх киһини сутуйда. Онтон таҥараҕа үҥэр, махтанар дойдуларга, холобур, Индияҕа тарҕаммата. Африканы букатын да таарыйбата дииллэр. Бэл, Вьетнамҥа аҕыйах киһи ыарыйда. Харчы иччилээх сири буулуур ыарыы. Киһи үс кутун үһүөннэрин сайыннарыахтаах. Буор куту сайыннарар туһугар эккин-сииҥҥин уһугуннарыахтааххын, хамсаныахтааххын, хаамыахтааххын. Салгын кут – аура. Ийэ куту сайыннарарга үрдүкү айыыларга махтаныахтааххын. Көрдөһүү буолбатах, махтаныы.

– Саха сиригэр төһө охсуулаах буолуой?

– Саха сиригэр сымнаҕас соҕустук ааһыа. Өлүү 1 %-ҥа тэҥнэһэр. Тоҕо диэтэххэ, Саха сиригэр харчы аҕыйах. Улаханнык ыалдьар, бараллара чугаһаабыт дьону эрдэлэтэр. Москубаҕа – 7-8 %. Онно элбэх харчы хамсыыр.

– Оннук түгэнигэр улуустарбытын таарыйбат буоллаҕа?

– Тыа сиригэр элбэх харчы суох. Дьон күннээҕинэн аһаан-таҥнан, иитиллэн олорор. Ол иһин таарыйыа суоҕа дии саныыбын. Ковид дьадаҥы дьоҥҥо суох. Духуобунаһы өрө туттахха: хаамтахха, эрчилиннэххэ, махтаннахха – бу ыарыы тыыппат.

***

Чараас эйгэлээх, айылҕалыын ыкса ситимнээх дьоммут бүгүн-сарсын эрийээр диэн уһата-кэҥэтэ барбакка, судургутук сөбүлэһэ охсон хоруйдуу оҕустулар. Үлэлии-хамсыы, айанныы олороллорун аахсыбакка, санааларын үллэһиннилэр.

Кэпсэтиим түмүгэр бу сүгүн-ааһан араҕан биэрбэккэ буулаабыт сыстыганнаах дьаҥмыт икки долгуннаах эбит диэн өйдөөтүм. Ол күһүөрү-кыһын бу диэки кэлиэх курдук. Иккис долгуну балай эмэ улахан курдук эттилэр. Сорох кэпсэппит дьоммуттан онно төһө киһи ыалдьыан, төһө охсуулаах буолуон сөбүн ыйыппыппар эппиэттииртэн тутуннулар. Айылҕаҕа чугас, сири кытта ситимнээх буоларбытыгар сүбэлээтилэр.

Ыйыталаста Диана КЛЕПАНДИНА.