Атырдьах ыйын биир “итии туочукатынан” Башкирияҕа Куштау хайата буолла. Тыҥааһынынан, кимиитинэн Хабаровскай бырачыаһынааҕар күүстээх этэ диэн сорохтор сыаналаатылар. Баҕар, ол иһин буолуо, былаас саллан, экологтарга, актыбыыстарга иннинэн буолан, хайаны сүргэйэри, онно үлэни ыытары тохтоторго диэн быһаарда.

Шиханнар

Куштау хайата Стерлитамак куораттан -- 18 км., оттон Уфаттан 140 км. тэйиччи сытар. Башкортостаҥҥа үс маннык шихан (ол аата, соҕотох хайа) баар: Юрактау, Куштау уонна Торатау. Урут өссө төрдүс хайа баара – Шахтау. Ол эрээри ити “суода сиэртибэтэ” буолбута ырааппыт -- Сэбиэскэй Сойууһу хааччыйар суоданы өссө ааспыт үйэ 50-с сылларыттан хостообуттар. Билигин хаһааҥҥыта эрэ 340 м. үрдүктээх хайа оннугар карьер оҥхойо эрэ сытар, манна суода оҥороору, испиэскэлээх миньэрээли хостууллар. Ол саппааһа 2022 сылга бүтэр диэн, Суода хампаанньата (Башкирская Содовая компания – БСК) аны атын хайаҕа хараҕа хатаммыт – Куштауга.

Тоҕо Куштауга? Тоҕо диэтэххэ, атын икки хайа ООПТ ыстаатыстаахтар, онон көмүскэллээхтэр. Дьиҥинэн, бу хайалар Аан дойдутааҕы геология ураты эбийиэктэрэ диэн испииһэккэ бааллар, “Арассыыйа ураты айылҕа эбийиэктэрэ” шорт-лиискэ “Шиханнар” диэн киирэ сылдьаллар. Ол эрээри иҥсэ-мэнэгэй олору эмиэ тумнубат эбит.

Суода дуу, дьон дуу?

Рузина Мухамеджанованы Куштау биир көхтөөх актыбыыһа диэн билиһиннэрдилэр. Кини төлөпүөнүнэн манныгы кэпсээтэ.

--Мин бу Куштау анныгар сытар Урняк дэриэбинэ олохтооҕобун, 46 саастаахпын, бу хамсааһыҥҥа кыттыбытым үһүс сыла буолла. Дьиҥинэн, манна гелогоразведка өссө 2006 сылтан ыытыллыбыта. Онно “суода оҥорорго сөп түбэспэт боруода эбит” диэн түмүктээбиттэрэ. Онтон арай биирдэ истибиппит, 2018 сыллаахха Башкортостан баһылыга Хабиров Куштауга суода хостуурга көҥүл биэрэн эрэр үһү диэн буолла. Ити билигин хостуу сылдьар Шахтауттан, Куштау чугас турар. Онон тэриллэрин, эбийиэктэрин, вагонеткаларын ханна эрэ ыраах тиэйэ сатыахтарынааҕар, манна көһөрөн аҕалаллара быдан чэпчэки буоллаҕа. Тугу да ороскуотурбаттар.

Дьиҥинэн, дириҥтэн хаһан ылан хостуохтарын сөп этэ, ону кинилэр чэпчэкитик үөһэттэн сомсон ыла сылдьаары гыналлар. Ол кэннэ туох буоларын өйдүү да сатаабаттар. Дьон олорор эйгэтэ, айылҕата кинилэр үлэлэрин түмүгэр онто суох алдьанна-кээһэннэ. Баар-суох Агидель диэн өрүспүт киртийдэ, уутун испэт буолбуппут ыраатта, эгэ, балык кэлиэ дуо? Уруккута элбэх уулаах, хатыыс, дьарҕаа толору этэ, билигин уолан хаалла.

Былыргы технологиялар

-- Аныгы технологиялары туттарга туох да үп-харчы көрбөккө, былыргылыы, 60-с сыллардааҕы ньыманы туттан хостууллар. Холобур, суурайбыт кирдээх ууларын барытын былыргы резервуарга быраҕа тураллар. Ону өссө 1974 сыллаахха ядернай дэлби тэптэриини ыытан оҥорбуттара. Ол кэннэ төһөлөөх хайыта барбыта буолуой? Ол кирдээх уута өтөн киирэ сыттаҕа. Ити туһунан билим ыстатыйаларын эҥин элбэхтэ суруйбуттара, сытыытык туруорсаллар, ыстарааптыыллар эҥин даҕаны... Аанньа буолуо дуо, былырыын ити Агидель өрүскэ араас бэссэстибэ нуорманы куоһарара бэлиэтэммитэ. Уртуут нуорманы 90 төгүл куоһарар диэбиттэрэ.

Сүрэхпит баҕатынан

--“Киирсэр наада!”” диэн хас да сыллааҕыта шиханнар аттыларыгар сытар сэлиэнньэлэри түмэр уопсастыбаннай-экологическай түмсүү (объединение) тэрийбиппит. Онон добуочча уопуттаах уопсастыбаннай экологтарбыт диэххэ сөп (күлэр –НГ). Ким да, кими да көрдөспөт-ааттаспат, бары сүрэхпит баҕатынан сылдьабыт. Бастаан үлэ суругунан туруорсуу, сокуоннары ирдэһии таһымыгар барбыта. Ону сэргэ араас флешмобтары, тэрээһиннэри ыытарбыт. Судаарыстыбаннай улахан ханаалларга, СМИлэргэ биһиги туспутунан тугу даҕаны таһаарбаттар-суруйбаттар этэ, икки хайа туһунан ахтар буоллахтарына, Куштау аата да ааттаммата. Онон социальнай ситимнэринэн эрэ дьоҥҥо тахсарбыт.

Собуот социальнай эппиэтинэһэ

--Бу БСК собуотугар барыта 4 тыһыынча киһи үлэлиир. Олор сорохторо биһигини өйдүүллэр, сорохторо сүрдээх кырыктаах сыһыаннаахтар, бэл, биһигини утаран флешмоб тэрийбиттэрэ, кэлин силовиктар өттүлэригэр биһигини утары тахсыбыттара. Дьиҥэ, БСК улахан социальнай бэлиитикэни манна ыыппат. Оҕо садтарын, култуура дьиэтин тутуо дуо? Ол барыта сэбиэскэй кэмҥэ хаалбыта. Билигин, бэл, икки дэриэбинэ икки ардыгар баар суолбутун өрөмүөннээбэт. Биэнсийэлээхтэргэ көмө туһунан этэллэр да, ол 500 солк. буолара дуу?

Киирсии

--Дьэ, онтон бу Курбан-байрам бырааһынньыга ыытылла турдаҕына, атырдьах ыйын 5 күнүгэр этэ дуу? “Куштау тыатын кэрдэн эрэллэр үһү!” диэн сурах тилийэ көппүтэ. Икки хонук иһигэр 5 тыһыынча кв.м. иэннээх тыаны кэрдибиттэр этэ. “БСК кистээн геология үлэтин саҕалаабыт” диэн буолбута. Актыбыыстар ону манаары уонна тыаны кэртэримээри хайа тэллэҕэр, тыаҕа тиийэн лааҕыр тэрийбиттэрэ. Социальнай ситимнэринэн сурах бүтүн Арассыыйаҕа тарҕаммыта. Биһигини өйүү, Куштауну көмүскүү диэн тыһыынчанан дьон онтон-мантан, атын эрэгийиэннэртэн, араас куораттартан, Москубаттан, Питертэн кэлэн барбыттара. Бэйэбит да соһуйбуппут, маннык өйүөхтэрэ диэн күүппэтэхпит.

Бэлиитикэ боппуруоһа дуо?

--Бу иннинэ Куштау тиэмэтин көтөҕөр сорох дьону, бүддьүөт үлэһиттэрин, үлэлэриттэн устубут, сэмэлээбит-сэрэппит түгэннэрэ баара. Ону ол диэбэккэ, учуонайдарбыт, атын да биллэр-көстөр дьоммут өйөөбүттэрэ күүспүтүгэр күүс эппитэ. Аан бастаан бу бэлиитикэ боппуруоһа буолбатах этэ. Ону баара, силовиктар бэйэлэрэ биһиги лааҕырбытын ыһан, хабырдык тутан-хабан, кыраныыссаны кэһэн барбыттара итинниккэ тиэртэ. Дьон ону көрөн турбат буоллаҕа.

Сокуон быһыытынан, ЧОП эбийиэктэри көмүскүөхтээх тэрилтэ эбээт. Ону баара, полициялары кытта дьону-тутууга-хабыыга кыттыста. Биһигиттэн “полицияҕа утарыластылар, бэйэлэрэ билэллэринэн дьайдылар” диэн 80-ча киһибитин туппуттара (Мин кэпсэтэрбэр, Рузина хаайыыттан тахсар актыбыыстарбытын көрсө баран иһэбит диэбитэ –НГ.) 30-ча киһи олорон таҕыста, билигин өссө даҕаны 5-6 киһи араас сууккаҕа хаайыллан сытар. Дьиҥэр, биһиги баһылык Хабировтан көрдөһүүбүт биир пууна дьоммутун реабилитациялааһын этэ. Ону баара, Удмуртияттан кэлбит актыбыыспыт 30 сааһын СИЗОҕа хаайыллан олорон ылла...

“Биир тэрийээччи суох”

--Дьоммутун харыстаан, “биһиэхэ биир тэрийээччи, түмээччи суох, бэйэ тэрээһинэ баар” диибит. Оннук даҕаны. Ол эрээри маннык сытыы киирсиилэргэ ким уйана-хатана син биир биллэр. Инньэ гынан Урал Байбулатовы лиидэрбит диэн билиннибит (“ютубка” көрдөххө, силовиктары, баһылыгы кытта кэпсэтиини ыыппыт, хамсааһын аатыттан туһаайыыны аахпыт, бэрт дьиппиэн киһи -- НГ). Кини ис-иһиттэн кыахтаах, сатабыллаах тэрийээччи, дьону сатаан түмэр, өйдөөх-төйдөөх киһи быһыытынан бэйэтин көрдөрдө.

Оттон мин бастакыттан “хайаан да кыайыахпыт!” диэн итэҕэйэрим. Ол туолла. Бүтэһиктээх быһаарыыны ылалларын күүтэбит – Куштау ООПТ буолуохтаах, онон бүттэ!

Куттамматах учуонай

Башкортостан судаарыстыбаннай университетын геология уонна сиртэн хостонор баай хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ, геология билимин хандьыдаата Исхак Фархутдинов -- “Куштау айылҕа ураты көстүүтүн быһыытынан тыытыллыа суохтаах!” диэн аһаҕастык этэртэн толлубатах учуонайдартан биирдэстэрэ. Кини туохха олоҕуран көмүскээбитий?

-- Куштау уонна атын шиханнар сыаннастара туохханый? Манна 300 мөлүйүөн сыл анараа өттүгэр Урал муората сыппыта. Ол уута барбытын кэннэ, ууга суураллыбат боруодалаах хайалар эрэ хаалбыттар, оттон атыттара бары сүппүттэр. Манна 280 мөл. кэриҥэ саастаах кораллаах рифтэр тобохторо, былыргы үөн-көйүүр (организмнар) таастыйбыттара хаалан сытар.

Дьобуруопаҕа да, ханна да суох испиэскэлээх дьапталҕалары аан бастаан Родерик Мульчиссон диэн Аангылыйа учуонайа 1840 сыллаахха Арассыыйа импиэрийэтигэр геология чинчийиитигэр кэлэ сылдьан арыйбыта. Ону “пермнээҕи дьапталҕалар” диэн ааттаабыта –Пермь куорат аттыгар диэн. Манна Кыһыл кинигэҕэ киирбит үүнээйи, кыыл-сүөл, сэдэх харамай үгүс. Куштауну сүтэрэр хайдах да табыллыбат, бу ураты айылҕа муннугун кэлин чөлүгэр түһэрэр кыаллыа суоҕа.

Дьиҥинэн, биһиэхэ атын испиэскэ дьапталҕалаах сирдэр бааллар. Ону БСК “састааба барсыбат” диирэ олоҕо суох. Оннук технологиянан атын суода собуоттара үлэлии олороллор. Ыраах дииллэрэ эмиэ атын собуоттарга 120 км. тиэйэ олороллор.

Арассыыйа балаһыанньата дьайда

Руслан Гаппасов, Башкортостан уопсастыбаннай актыбыыһа, РФ Дэмэкирээтийэлии кэнгириэһин чилиэнэ, дьыала үтүө түмүктэммитин маннык быһаарар.

--Куштау тула утарсыы улахан таһымҥа айдааны таһаарда, киэҥник билиннэ. Силовиктары кытта киирсии хабырдык саҕаланан, дьон онтон быыппастан, ОМОНнары кытта кыһыл илиитинэн киирсибитэ тугунан түмүктэниэ биллибэт этэ. Бастаан 200 актыбыыс тахсыбыт буоллаҕына, кэлин 7 тыһыынча киһи кэлбитэ. Онон дьыала итинник быһаарыллан хаалбытыгар Арассыыйа уопсай балаһыанньата дьайда дии саныыбын: Хабаровскайдааҕы тохтообот бырачыастар, Шиес утарсыыта, Норильскайга тахсыбыт айдаан... Бу буола турдаҕына хос айдаан тахсара туохха наада буолуой?

Түмүккэ “Хостуур үлэлэри тохтотобут” диэн баһылык Хабиров быһаарыы таһаарда. Бу иннинэ, этэргэ дылы, “риториката” олох атын этэ -- “Хостуубут, онон бүтэр!” Онтон эмискэ баҕайы 180 кыраадыс уларыйан хаалла. Тоҕо? Ол аата, үөһээттэн “айдааны таһаарымаҥ” диэн эттэхтэрэ. Чэ, билигин РФ Айылҕа харыстыбылын министиэристибэтигэр ООПТ гынар туһунан докумуоннары биэрбиттэр диэн буолла. Онон күүтэбит.

Сомоҕолоһон күүскэ туруорустахха, тугу баҕарар ситиһиэхпитин сөп эбит диэн санаа үөскээтэ. Манна үксэ башкирдар кыттыбыттара эрээри, нууччалар, татаардар, удмууртар, быһата, омугуттан-итэҕэлиттэн тутулуга суох дьон тахсан көмүскээбиттэрэ сүрдээх үчүгэй этэ.

“Куштауну биэрбэт буоллаххытына...”

Суода хампаанньатын салалтата ити быһаарыыны сөбүлээминэ, Башкортостан бырабыыталыстыбатыгар “бүддьүөккэ киирэр социальнай көмө харчытын 600 солк. мөлүйүөнүнэн аччатабыт, үлэһиттэри сарбыйабыт” диэбит. Ону бырамыысыланнас миниистирэ А.Шильдяев: “Бу бырабыыталыстыбаны сантаастааһын уонна эппиэтинэһэ суох быһыы буолар”, -- диэбит. Миниистир “БСК саппааһын хантан булары биһиги быһаарабыт, “альтернативнай” сирдэр бааллар. Онон БСК топ-менеджменин “сантаастаан бүтүҥ” диибит. БСК сарбыйыылары ыыппакка да эрэ көдьүүстээхтик үлэлиэн сөп. Хампаанньа үлэтин үөрэппит түмүгэр, “непрофильнай актыыптардааҕа” билиннэ”, -- диэбит. Холобур, Москубаҕа Полянка уулуссатыгар Башхим офиһыгар сылга 1,5 миллиарды ороскуоттууллар эбит.

***

Дьэ уонна санаан көрүҥ, айылҕаны алдьатан, үлтү сүргэйэн, сир баайыттан кимнээх барыс-дохуот киллэринэ олороллорун. Биһиэхэ, Саха сирин олохтоохторугар, Куштау туһугар туруулаһыы бастыҥ холобур буолуохтаах.

Нина ГЕРАСИМОВА.