Сарсыарда Саха араадьыйатыгар халлаан туругун иһитиннэриигэ “Ч” буукубаҕа “Черскэйгэ, Чокуурдаахха, Чурапчыга...” диэн Саха сирин үс муннугун биллэрээччилэр. Чурапчы – мин дойдум. Оттон Черскэй – Аллараа Халыма улууһун, Чокуурдаах – Аллайыаха кииннэрэ. Итилэртэн ордук Черскэйи сонургуу, кэрэхсии истэрим. Хас да сыллааҕыта Чурапчыттан КамАЗ массыынаҕа олорсон, Дьокуускайга кэлсибитим. Суоппар, Черскэйтэн төрүттээх нуучча киһитэ, айан устата дойдутун сырдаппыта. “Богом забытая земля” диэбитин өйдөөн хаалбыппын. Арахсыыбытыгар тоҥ балыгыттан бэрсибитэ. Ол балык минньигэс амтанын билигин даҕаны умнубаппын.

Дьэ, онтон бу сайын эрэдээксийэбитигэр хомондьуруопка боппуруоһа турбута. Саха сирин улуустарыттан биир даҕаны хоту улууһу баччааҥҥа диэри харахтыы илигим. Ол баҕабын истэн, эрэдээктэрим кэбиниэппитигэр ыйанан турар Саха сирин хаартатыгар үөһээҥҥи уҥа муннугу, Аллараа Халыманы, ыйан кэбиспитэ. “Ити улууска сырыттаххына, хоту дойдуну барытын көрбүт саҕа сананыаҥ” диэбитэ. Онон балаҕан ыйын 8 күнүн сарсыардатыгар Черскэйгэ көтөрдүү аэропорка киирбитим.

Айан сарсыардаттан саҕаланар

Саха сиригэр сөмөлүөтүнэн айан сыаната ыараханын бэркэ билэбит. Аллараа Халыма киинэ Черскэйгэ диэри айан сыаната... 35800 (!) солк. Кэлэ-бара 71600 солк. уу сүүрүгүн курдук устар. Кыра наадалаах киһи таласпат, айанныы да соруммат дойдута. Итиччэ харчыга киһи соҕуруу көтөн тиийэрин ааһан, тото-хана аһаан, кэһии, бэлэх ылынан, бэл, толору таҥнан-симэнэн кэлиэн сөп. Ол мааныттан-далбартан аккаастаныым төрүөтэ – хоту дойду айылҕатын көрөр, салгынын ылар, дьонун-сэргэтин кытта билсэр баҕам. Соҕуруу дойду ханна да куотуо суоҕа. Оттон хоту айанныырыҥ санаатах аайы кыаллыбат.

Сөмөлүөт сарсыарда 5 аҥаар чааска көтөр. Хоту дойду чэпчэкитэ суох олоҕо-дьаһаҕа айан аартыгыттан да биллэр курдук. Сарылыыр сарсыарда көтөр киһи түүн ааттаахха төһөнү утуйаахтыай. Чаһыгын кэтээн, аны утуйан хаалыам диэн куттанан, олорбутунан хонор буоллаҕыҥ. Регистрация икки чаас инниттэн ыытыллар буолан, 3 аҥаарга аэропорка баар буоларыҥ ордук. Хоту көтөр дьону киһи тута билэр. Хас биирдиилэрэ хас эмэ хаа сымыыттаах буолаллар. Манна сымыыт 8-10 солк. атыыланар буоллаҕына, онно, ортотунан, 30 (!) солк. сыанаҕа турар. Ол да иһин Дьокуускайга кэлбит дьон сымыыта суох айаннаабаттар. Айанньыт сөмөлүөккэ 20 кг таһаҕаһы босхо киллэрэр кыахтаах. 1 киилэ эбии ыйааһыҥҥа 300 солк. төлүүргэр тиийэҕин. Онон кыра да малы бэйэ-бэйэҕэ бэрсэн, балаһыанньаттан тахса сатыыллар.

Халлаан суһуктуйуута сөмөлүөккэ олордубут. Стюардесса, сааһырбыт нуучча дьахтара, хара сарсыардаттан сэниэтэ да бэрт, мөҕөн-этэн, миэстэлэрбитин булларда. Тугу эмэ ыйытыаҥ эрэ кэрэх – устунан аан дойдуга барытыгар даҕаны мөҕүттүөх курдук. Ону аахса барбакка, утуйардыы оҥостобут. Байыаннай сөмөлүөт усулуобуйата боростуой. Кириэһилэ кытаанах, тиэрэ түспэт. Айаннааччы аҕыйах. Үгүс кириэһилэҕэ таһаҕас, почта ууруллубут. Хамандыыр айан уһунун, халлаан туругун биллэрэр. Көтүү бириэмэтэ – 4 чаас. Черскэйгэ +8 кыраадыс. Олохтоох бириэмэ Дьокуускайтан икки чаас эрдэлиир. Атын хайысхаҕа көтүү кэмигэр утах, сылаас аһылык бэриллэр буоллаҕына, хоту улууска ити үлүгэр сыанаҕа стюардесса иккитэ кылыгыр ууну аҕалла. Онон бүттүбүт. Чэ, ол эрээри итини улахаҥҥа уурбаппын. Миигин кэрэхсиир Черскэйим, хоту дойду айылҕата, дьоно-сэргэтэ күүтэр. Ол санаабыттан манньыйан, утуйан хааллым.

Быһа түһэн эттэххэ, антах хамсык түбэлтэтэ бэлиэтэнэ илик этэ. Билиҥҥи кэм ирдэбилинэн, хамсыкка анаалыс туттаран, ыраас суобастаах айаннаабытым. Сөмөлүөккэ анал аҥкыата толорторбуттара.

Дорообо, Черскэй!

Черскэй – куораттыы тииптээх бөһүөлэк. Халыма аллараа сүүрүгэр Пантелеиха өрүс силбэһэр сиригэр турар. Чукотканы кытта быысаһа сытар, элэктэриичэстибэни Чукоткаттан туһанар. 2,5 тыһыынча нэһилиэнньэлээх. Зеленый Мыс диэн өрүс пуорда эмиэ Черскэйгэ киирсэр.

17-с үйэҕэ манна балыксыттар кыра бөһүөлэктэрэ баара. Бу эҥээринэн аатырбыт айанньыттар Стадухин, Чюкичев, Дежнёв, Захаров, Харитонов уо.д.а. этэрээттэрэ таарыйан ааспыттара. 1643 с. Зырян уонна Стадухин этэрээттэрин дьүкээгир кинээстэрэ эйэҕэһэ суохтук көрсүбүттэр. 1891 с. Бу сиргэ геолог, географ, Сибиири чинчийээччи Иван Черскэй салайааччылаах эспэдииссийэ кэлэн үлэлээбитэ. Хомойуох иһин, Черскэй эмискэ ыалдьан, олохтон туораан, эспэдииссийэ үлэтин түмүктээбэтэҕэ. Кинини Колымскай диэн бөһүөлэккэ кистээбиттэрэ. Кэлин кэргэнин үлэтин Мавра Павловна Черская тиһэҕэр тиэрдибитэ.

1931 с. бөһүөлэк Нижние Кресты диэн ааттаммыта. Онтон 1963 с. Иван Черскэй аатын биэрбиттэрэ.

Сэбиэскэй кэмҥэ Черскэйгэ ГУЛАГ пууна баар буола сылдьыбыта. 1937 с. өрө турууга кыттыбыт хаайыылаахтар ытыллыбыт сирдэрэ – Хааннаах Күөл – киэҥ эйгэҕэ балачча биллэр.

1981 с. Черскэйгэ Сергей Зимов диэн ирбэт тоҥу үөрэтэр учуонай Хотугулуу-Илиҥҥи научнай ыстаансыйаны тэрийбитэ.

Алаас, сыһыы, күөл, үрэх, мыраан, өрүс сирдэри эрэ көрө үөрэммит киһиэхэ уһуктаах, хаардаах хайалардаах, тымыр курдук элбэх салаалаах өрүстээх сир сонуннук көстөр. Черскэйгэ чугаһаатахха, от-мас сэдэхсийэн, өрүс салаата, күөл элбээн, хартыына биллэ уларыйар. Черскэй аэропордугар сөмөлүөт олохтоох бириэмэнэн 11 чааска түстэ. Бу улуус кыраныысса зонатыгар киирэр буолан, сөмөлүөккэ пограничниктар киирэн бэрэбиэркэлээтилэр. Миигин Аллараа Халыма улууһун култуураҕа салаатын салайааччыта, олохтоох саха Альбина Винокурова, тыа хаһаайыстыбатын салаатын салайааччыта, Орто Халымаҕа төрөөбүт, Томпоҕо улааппыт саха ыччата Василий Саввин уонна исписэлиис, Чурапчыттан төрүттээх биир дойдулааҕым Прокопий Романов көрүстүлэр. Ыраахтан кэлбит киһи кэһии гынан икки дыняны илдьибиппин утары ууннум. Тута олохсуйуохтаах сирбэр – кииҥҥэ турар таас дьиэ биир хостоох кыбартыыратыгар илтилэр. Дьиэлээх хаһаайка уоппускаҕа сылдьар кэмигэр кыыһа куортамныыр эбит. Бэйэм эрэ күөлэһийиэхтээх кыбартыырам сыаната сууккаҕа... 2500 солк. (!). Түөрт күн хонорбор 10000 солк. төлөннө. Кэлиэм иннинэ ханна сылдьыахпын баҕарарбын суруйан ыыппытым. Дьонум ону күнүнэн аттаран, былаан быһыытынан үлэлээн бардым. Халлаан былыттаах, тыаллаах.

“Ытырыык” сыана

Олохтоох сыана ыараханын эрдэттэн сэрэппит буоланнар, килиэп, чэй, кофе, сымыыт, халбаһы, иэдьэгэй илдьэ барбытым абыраата. Сыана, чахчы, “ытырар” эбит.

Халыма сыаната:

Сымыыт – 280 солк.

Мас арыыта – 207 солк.

Ириис – 125 солк.

Гречка – 135 солк.

Горуох – 120 солк.

“Ролтон” лапса – 145 солк.

Банаан – 460 солк.

Хаппыыста – 350 солк.

Лүмүөн – 520 солк.

Оҕурсу – 468 солк.

Апельсин – 530 солк.

Дьаабылыка – 515 солк.

Мандарыын – 580 солк.

Сүбүөкүлэ – 360 солк.

Помудуор – 460 солк.

Моркуоп – 420 солк.

Чосунуок 1 кг – 690 солк.

Ыраас уу 1,5 л – 230 солк.

Гаастаах утахтар – 199 солк.

“Тархун”, “Лимонад” утахтар 0,5 л – 105 солк.

“День” күөх тастаах үүт – 145 солк.

“Полдень” араҕас тастаах үүт – 156 солк.

Сампаан – 650, 480 солк.

“Пять озер” буокка 0,5 л – 510 солк.

“Беленькая” буокка 0,5 л – 520 солк.

“Талка” буокка 0,5 л – 560 солк.

Отон “ностуойкалара” – 460 солк.

Ханньаак 0,5 л – 950-980 солк.

Маннык сыанаҕа киһи санаатаҕын аайы таптаабытын атыыласпат. Дьон-сэргэ ол да иһин бэйэ бородууксуйатын аһыы сатыыр. Ол – балык, булт этэ. Үүт диэни испэттэрин тэҥэ. Тоҕо диэтэххэ, бүтүн улуус үрдүнэн билигин биир эрэ дьиэлээх учаастакка Нина Самотищук диэн 75 саастаах кырдьаҕас аҕыйах сүөһүнү тутар. Онон үүккэ, сүөгэйгэ “сөтүөлүүр” улуустарга холоотоххо, атын хартыына. Маҕаһыын үлэһиттэрэ даҕаны дьон-сэргэ хото атыыласпатын, уочарат суоҕун этэллэр.

Олохтоохтор сэбиэскэй кэмнээҕи баай-дуол, сэргэх олоҕу олус ахталларын кэпсииллэр. Оччолорго ыстаадаҕа, бэл, испиискэ аҕалаары бүтүн бөртөлүөт кэлэн барара үһү. Черскэйтэн Москубаҕа быһа көтөр эриэйсэ баара улаханнык абырыыра. Өрөспүүбүлүкэ урукку салалтата, Сойуус биллэр дьоно, учуонайдара хотоҕостуу субуллар сылларын “көмүс кэминэн” ааттыыллар.

Нэһилиэнньэ ахсаана аччыыр

Кэлиҥҥи сылларга оҕо төрөөһүнэ аччаабыт. “Төрүүр дьахталлары барыларын, доруобайыттан, мөлтөҕүттэн тутулуга суох, Дьокуускайга ыытар буоллулар. Андрюшкино бөһүөлэк олохтоохторо чугастыы Орто Халыма төрүүр дьиэтигэр киирэллэр. Ол биһиги ыстатыыстыкабытыгар көстүбэт. Эдэр дьон ыал буолаллара эмиэ аччаата. Үгүстэр саахсата суох олороллор. Кыра да буоллар, чэпчэтиини туһанар инниттэн докумуонунан аҕата суох оҕо элбээтэ” диэн олохтоох Саахса үлэһитэ кэпсиир. Анна Яковлевна Каургина диэн 90 саастаах Колымскай бөһүөлэгин олохтооҕо улуус саамай саастаах кырдьаҕаһа эбит.

Өлүү элбээбит. Ордук кырдьаҕас өттө аҕыйаабыт. Онуоха төрүөт мэдиссиинэ мөлтөҕө диэн этэллэр. Исписэлиис тиийбэт, эмп-томп кэмчи.

Мин Халыматтан хоҥнуом эрэ иннинэ Андрюшкино диэн бөһүөлэккэ хоруона хамсыгын биир түбэлтэтэ бэлиэтэммит. “Айманан, утуйбатыбыт. Мэдиссиинэбит олус мөлтөх. Тыҥаны ускуустубаннайдык тыыннарар аппараат улуус үрдүнэн икки эрэ устуука баар. Нэһилиэктэр бэйэ-бэйэлэриттэн олус ыраах сыталлар. Өрүһүнэн эрэ суоллаахпыт. Айан халлаан туругуттан, тыал хамсааһыныттан тутулуктаах. Санаатаҕыҥ аайы айаннаабаккын. Бэнсиин сыаната – 70 солк. Дьаҥ кэллэҕинэ, тутуспутунан “мэлийэр” кыахтаахпыт”, – диэн олохтоохтор долгуйаллар.

Дьон кэлиитэ-барыыта аҕыйах. Хоту улууска олорор дьоҥҥо чэпчэтии диэн көрүллүбэт, хамнас үрдүгэ суох буолан, урукку курдук эдэр дьон ол диэки таласпаттар. Интэриниэт, сибээс мөлтөҕө эмиэ төрүөт буолара биллэр.

Иван Негнюров: “Нэһилиэнньэ сайдыыга эрэллээх”

Иван Негнюров улуус баһылыгын бастакы солбуйааччынан иккис сылын үлэлиир. Кыайар-хотор сааһыгар сылдьар эдэр салайааччы мин хомондьуруопкам хаамыытыгар улахан өҥөлөөх.

– Иван Юрьевич, бэйэҥ хантан төрүттээххиний? Хаһааҥҥыттан бу дуоһунаска үлэлиигин?

– Дьокуускайга төрөөбүтүм, улааппытым. Доҕорум Валерий Сентяков былырыыҥҥы быыбарга Аллараа Халыма баһылыгын дуоһунаһыгар турарыгар аҕытаассыйаҕа кыттыбытым. Кэлин солбуйааччынан ыҥырбыта. Бастаан утаа хоту дойду дьоно тоҥуй соҕус этилэр. Сыыйа уопсай тылы булан, билигин бэйэ дьонобут. Дьон элэккэй, сайаҕас, киэҥ-куоҥ санаалаах, үчүгэйгэ, сырдыкка баҕалаах.

– Хоту дойду тугунан соһутта?

– Дьон харса суоҕун сөҕөбүн. Дойдуларыгар, дьиэлэригэр тиийэ охсор баҕаттан ситэ тура илик, ирэн эрэр муустан саллыбакка айанныыллар. Мин баарбар Колымскай бөһүөлэк олохтооҕо хараҥаҕа айаннаан, суорума суолламмыта. Оҥочотун эрэ булбуттара. Хоту дойду онтон атын көстүүтүн ааҕан, көрөн, син билэр этим.

– Арктика улуустарын сайыннарыыга ыытыллар үлэлэртэн эһиги улуускутугар туох былааннанна?

– Оптоволокно кэлиэхтээх, хаарбах дьиэлэртэн саҥа дьиэлэргэ көһөрүү бырагыраамата саҕаланыахтаах. Ууну, канализацияны ыраастыыр уот ыстаансыйалара тутуллуохтаахтар. Чукотскай автономнай уокурук Билибинотааҕы оройуонугар диэри суол оҥоһуллуохтаах. Өрүс пуордун кыаҕа улаатыахтаах. Ити барыта 2023 сылга былаан быһыытынан олоххо киириэхтээх. Чуолкай дааталарын уонна үбүлээһинин билиэх баҕа улахан. Билиҥҥитэ барыта докумуоҥҥа эрэ сылдьар. Нэһилиэнньэ санаата бөҕөх. Сайдарга эрэллээхпит.

Уһук Хоту олорор киһи саамай улахан баҕата – билиэт уонна бородуукта сыаната чэпчиирэ. Бэйэҥ даҕаны көрбүт буолуохтааххын, ас-үөл сыаната олус ыарахан. Хомунаалынай өҥө киин улуустары кытта тэҥнэһиэн баҕарабыт. Биллэн турар, биһиги сыана манна тоҕо ыараханын үчүгэйдик өйдүүбүт эрээри, бырагыраама көмөтүнэн субсидия диэн хайаан даҕаны баар буолуохтаах. Хамнас киин улуустартан уратыта суох. Оттон аспыт, айаммыт, дьиэбит сыаната халлааны таһыйар.

– Мэдиссиинэ, үөрэхтээһин өттүгэр эмиэ ыарахаттар баалларын билэбит...

– Балыыһаларга саҥа каадыр кэлбэт. Сибээһэ, интэриниэтэ суох сиргэ эдэр дьон кэлэллэрэ уустук. Үгүс киһи хоту улууска хамнас үрдүгүн курдук саныыр. Оттон эмчит көрөр, эмтиир киһитин ахсаанынан хамнаһа төлөнөр буоллаҕына, улахан хамнас туһунан Аллараа Халымаҕа санаабаккын даҕаны. Аны туран, эмиэ хамнас туһуттан эдэр исписэлиис идэтин үрдэтинэрэ наада буолар. Онуоха эмиэ айаммыт сыанатыгар төннөн кэлэбит. Оннук ороскуоту ким көрсүөн баҕарыай?

Черскэйгэ Хотугу норуоттар Арктикатааҕы колледжтарын базатыгар сиэстэрэ дьыалатын арыйыыга өр кэмнээх кэпсэтии барбыта. Түмүгэр быйыл сиэстэрэлэри үөрэтэр 14 миэстэлээх салааны арыйдыбыт. Аны анал лиссиэнсийэ ылыытыгар үлэлэһиэхтээхпит. Колледжпыт Алданнааҕы колледж салайыытынан үлэлиир. Алдантан Черскэйгэ лиэксийэ ааҕа кэлиэм этэ диэтэххэ, ыраах дойду. 28 миэстэлээх обсерваторга Оҕо айымньытын дьиэтин анаабыппыт. Эппитим курдук, мэдиссиинэбит мөлтөх. Эмчиттэрбит сатабылларыгар уонна таҥара эрэ көмөтүгэр эрэнэбит.

Үөрэхтээһиҥҥэ эмиэ каадыр чааһыгар кыһалҕалаахпыт. Манна эмиэ нэһилиэнньэ ахсаана аҕыйаҕа охсор. Уһук Хоту олорор ночооттоох курдук. Харантыыҥҥа барарын барбыппыт эрээри, интэриниэт суох буолан, оскуолаҕа анал долбуурдар оҥоһуллубуттара. Учуутал сорудахтаах тэтэрээти хаалларар, үөрэнээччи ону толорон төттөрү угар быраактыкатынан үөрэх дьылын түмүктээбиппит.

– Нэһилиэктэргит тэйиччи турар буоланнар, ыарыһаҕы балыыһаҕа, өлбүт дьону эспэртиисэҕэ таһарга эрэйи көрөргүт биллэр. Ити чааһыгар тугу этэрдээххиний?

– Саха сиригэр аччыгый авиация сайдыыта суоҕун бэйэҥ даҕаны көрдөҕүҥ. Черскэй–Дьокуускай икки ардыгар сырыыны “Якутия” уонна “Полярные авиалинии” авиахампаанньалар хааччыйаллар. Сыана олус ыарахан. Ыалдьыбыт киһини киин балыыһа көрдөрүүтүнэн тиэйиэхтэрин сөп. Оттон өлүккэ анаан туох да көппөт. Онон оҥочонон эбэтэр бураанынан илдьэллэригэр тиийэллэр. Маннык кыһалҕа хоту улуустарга барыларыгар баар. Кэлин ити улуустар бэрэстэбиитэллэрэ сүбэлэһэн баран, Канада мааркалаах, Кыргызстаҥҥа оҥоһуллар, көннөрү бэнсиининэн барар кыра бөртөлүөттэри туруорса сылдьабыт. Онон кыах баарынан балаһыанньаттан тахсарга үлэлэһэбит.

Мин сылдьар кэммэр Халымаҕа былыттаах, кыра ардахтаах күннэр турбуттара. Сайына да, күһүнэ да биллибэт итии күннэртэн, буруолаах куораттан сылайа быһыытыйбыт киһиэхэ ол ордук курдук этэ.

Хоту дьоно олус дойдумсахтар. Хас биирдиилэрэ төрөөбүт дойдуларыгар тугу эмэ туһалыыр, кыратык даҕаны тупсарар баҕалаахтар. Кэпсэппит дьоммуттан “где родился, там и пригодился” диэн этиини элбэхтик иһиттим. Тас көрүҥүттэн көрдөххө, Черскэйгэ сэбиэскэй кэмнээҕи олох тохтоон хаалбыт курдук. Дьиэ-уот, болуоссаттар, уулуссалар билигин даҕаны ньиргиэрдээх, чаҕылхай кэм истиилинэн, кырааскатынан тураллар. Дьокуускайга үлүгэрдээх сыанаҕа атыыланар КПД дьиэлэр, элбэх тутуу Черскэйгэ кураанахсыйбыттар.

Дириҥ устуоруйалаах Аллараа Халыма, кэрэхсии истэр Черскэй сирэ хоһуун-хоодуот, олус талааннаах, элбэх дьонноох. Ону кэлиҥҥи суруйууларбар киэҥник сырдатыам.

Оксана ЖИРКОВА.