Хайа да ыарыы киһи туругар, өйүгэр-санаатыгар, уйулҕатыгар дьайар. Аан дойдуну аймаабыт хамсыгы утары хапсыһыы инники күөнүгэр сылдьааччы дьон – эмчиттэр – онуоха саамай улахан охсууну ылалларын санатар да наадата суох. “Невромед-С” килииньикэ психиатра, психотерапевт-бырааһа Валентина Алексеева эмчиттэр күннэтэ ылар истириэстэрин, ону хайдах сымнатыахха, киһи бэйэтэ бэйэтигэр хайдах көмөлөһүөн сөбүн туһунан кэпсиир.
– Валентина Владимировна, эмчит идэтэ биир саамай кутталлаах идэҕэ киирсэр. Бу соторутааҕыта ыарыыны кытта охсуһуу инники кирбиитигэр сылдьыбыт икки мэдсиэстэрэ олохтон туораабыттара эмиэ аймалҕаны таһаарда.
– Уопсайынан, мэдиссиинэ үлэһиттэрэ биэс саамай кутталлаах идэ ахсааныгар киирсэллэр. Ол эрээри, араарар наада буолуо, билигин, хамсык кэмигэр, ордук мэдиссиинэ “первичнэй” салаата, Суһал көмө, “кыһыл зона” үлэһиттэрэ күннэтэ кутталы көрсөллөр, улахан истириэскэ сылдьаллар.
– Дьэ, дьон бэйэтэ да ону көрө-истэ сылдьар, өйдүүр. Холобур, сайын пульмонология балыыһатыгар эмтэммит ыарыһах: “Медперсонал таҥна сылдьарын көрө-көрө, бэйэм тыыным хаайтарыах курдук, ити хайдах тыына сылдьаллара буолуой диэн аһынан ытыах санаам кэлэр этэ”, – диэн социальнай ситимҥэ суруйбут этэ...
– Бу ыарыы урут суох буолан, маннык усулуобуйаҕа үлэлээн көрбүт да суоҕа. Ол бастаан эмиэ дьиксиннэрэрэ, долгуйууну үөскэтэрэ. Аны, нэдиэлэни нэдиэлэнэн дьиэ кэргэнтэн тэйэн, туспа олороҕун, атын сиргэ туох буола турарын билбэккин, ыарыһахтар өлөллөр, аппараат тиийбэт, эмп суох, суһаллык быһаарына охсуоххун наада, сороҕор онуоха аттыгар сүбэһит да суох... Бу барыта эмчиттэр санныларыгар биирдэ сүктэрилиннэҕэ.
Ити аҥаардас үлэҕэ кэтэр, харыстанар көстүүмнэрин ылыҥ – куйаас күҥҥэ оннук скафандры “сүгэ” сылдьар хайдаҕын кэппит киһи эрэ билэрэ буолуо... Күнү быһа респиратор нөҥүө тыынар хайдаҕа буолла? Аны урут суох булгуччулаах элбэх ирдэбил баар буолла. Быһата, байыаннай аҥаардаах балаһыанньа үөскээтэ.
Ыллыҥ да итиннэ үөрэнэ охсор ыарахан, ол эрэн киһиэхэ “адаптацияланар” ньыма баар, ол биһигини быыһыыр диэххэ сөп. Онон билигин, добуочча кэм ааһыыта, “бу булгуччулаах ирдэбил, онон маннык гыныллыахтаах” диэн үлэһиттэр номнуо үөрэннилэр, ылыннылар.
– Оччотугар тоҕо, туохтан истириэс ылалларый?
– Холобур, “кыһыл зонаҕа” үлэлиир киһи күннэтэ улахан болҕомтону, кыһамньыны, көрүүнү-харайыыны эрэйэр ыарыһахтардыын алтыһар. Өлүүнү кытта диэххэ. Онуоха, биллэн турар, бэйэ ис туругун, баҕа санаатын хам баттыыр, ону аахсыбат уонна кистиир. Төһөлөөх ынырык усулуобуйаҕа үлэлиирэ буолуой уонна ол кини дууһатыгар хайдахтаах курдук тыҥааһыны үөскэтэрэ буолуой?! Дьэ ити өр салҕаннаҕына, бэл, чөл туруктаах да киһи өр барымыан сөп.
– Ол туохтан көстөрүй?
– Итиннэ бүтүн классификация баар. Ол эрээри сүрүнэ маннык:
1. Киһи үлэтиттэн улаханнык сылайан-элэйэн, күүһэ-уоҕа быста баранан хаалбыт курдук буолан хаалар.
2. ”Психосоматическай” көстүүлэр, ол эбэтэр, дабылыанньа ойуоккалыыра, төбө ыарыыта, араас ньиэрбэ кэһиллиитэ буулуон сөп, куртах-оһоҕос, сүрэх-тымыр ыарыылаах киһиэхэ онто бэргиэн сөп, утуйар уута кэһиллиэн сөп.
3. Урут ыарыһахтарга үтүө, истиҥ сыһыан төттөрү өттүгэр уларыйар.
4. Толорор үлэтин сөбүлээбэт, сороҕор абааһы көрөр да буолар.
5. Кэллиэгэлэригэр уонна пациеннарыгар “агрессиялаах” сыһыан үөскүөн сөп.
6. Бэйэтин сыаналаабат, бэйэтигэр эрэммэт буолар.
7. Киһи ыар санааҕа баттатар, дууһата ытырыктатар, олохтон туох да үчүгэйи күүппэт турукка киирэр, салгыы дэпириэссийэҕэ ылларар.
– Эмчит маннык турукка киирэрэ сүрдээх кутталлаах эбит буолбатах дуо? Бэйэтигэр даҕаны, ыарыһахтарга даҕаны – билигин ковид19 иккис долгуна кэлэн турар, балаһыанньа өссө уустугуруо диэн этэллэр... Онуоха эмчит туругун болҕомтоҕо ылбатахха, ол туохха тиэрдиэн сөбүй?
– Ханнык да истириэһи хайдах баарынан, дьаалатынан ыыттахха, тугу да дьаһамматахха, киһиэхэ көмөлөспөтөххө, онтон киһи улаханнык иэдэйиэн сөп. Холобур, бу барыта мунньулуннаҕына, киһи, судургутук быһаардахха, “умайан”, эстэн, кураанахсыйан хаалар. Итини мэдиссиинэ тылынан “синдром эмоционального выгорания” диэн ааттыыллар.
Биһиги дьоммут итини олох өйдүөхтэрин баҕарбаттар. Оттон, дьиҥинэн, ити диагноз быһыытынан ыарыы классификациятыгар (МКБ диэҥҥэ) киирэн турар (ВОЗ). Ол биир көстүүтэ – “үлэтигэр, дьоҥҥо ээл-дээл сыһыан үөскүүр” диэн. Түмүгэ кырдьык, ыарахан буолуон сөп. Холобур, олох кураанахсыйыар диэри эстибит-сылайбыт, туохха да кыһаммат буолбут эмчит ыарыһахха хайдах көмөлөһүөн сөбүй, санаан да көрүҥ? Аны, биир эрэ эмчит буолбакка, бүтүн эмтиир отделение үлэһиттэрэ буоллун?
– Кырдьык, иэдээн... Интэриниэккэ көрдөххө, РФ министиэристибэтэ эмчиттэргэ туох эрэ сүбэлэри (рекомендации) оҥорбут курдук. (Бастакынан, оннук бырагырааманы Карелия Доруобуйатын харыстабылын министиэристибэтэ көҕүлээбит – Н.Г.)
– Сайын биир балыыһа кылаабынай бырааһа “иэдээн, үлэһиттэрим бары сылайдыбыт дииллэр, бары уоппуска көрдөөн эрэллэр, ыыппатаххытына, уурайабыт диэн куттууллар” диэн, анал дьарык бырайыактаан бэлэмнээбитим. Төлөбүрэ суох, “волонтёрдаан”, кэллиэгэлэрбитин кытта үлэһиттэргэ биирдии-биирдии психотерапия көмөтүн оҥорбуппут. Онно төһө киһи сылдьыбыта буолуо диигит? Баара-суоҕа – алта эрэ!
– Оо, тоҕо аҕыйаҕай? Онтон Дьокуускайга ковиды кытта охсуһуу инники кирбиитигэр балай эмэ элбэх эмчит үлэлии сылдьар дии!
– Хомойуох иһин, медиктэр “биһиги барытын бэйэбит билэбит” дии саныыллар. Ол эмиэ мээнэҕэ буолбатах. Мэдиссиинэҕэ, уопсайынан, күүстээх санаалаах дьон кэлэр уонна онно үлэлии сылдьан ордук “дьиппиэрэр” диэххэ сөбө дуу? Онон “биһиги бэйэбит бэйэбитигэр көмө оҥорор кыахтаахпыт” диэн булгуруйбат санаалаахтар. Дьэ, ол баар – кыһалҕата. Ол кинилэр буруйдара буолбатах. Ити биһиги хаһан даҕаны быһаарар, өйдөтөр үлэҕэ болҕомто уурбатахпыт содула. Чэ, буоллун, саатар, ол алта киһиэхэ туһалаатахпыт дии. Билигин бары хаалан эйгэлэригэр үлэлии-хамныы сылдьар буолуохтаахтар.
– Ол алта киһи ортотугар кимнээх баалларай?
– Холобур, бэйэлэрэ үлэлии сылдьан, ковидынан ыалдьыбыт икки эдэр мэдсиэстэрэ кыыс баара. Кинилэр “ыалдьыбыппыт кэннэ, биһиэхэ куттал, өссө ыалдьыахпытын сөп диэн дьиксинии, долгуйуу иҥэн хаалла, ол сүгүн үлэлэппэт, идэбититтэн уурайан бараары гынабыт” диэн билиммиттэрэ.
– Ону хайдах гынан көмөлөстүгүт, тугу сүбэлээтигит?
– Психотерапия диэн судургу “сүбэ биэриитэ”, эбэтэр, уоскутуу сеанса диэн буолбатах. Бу чопчу ыарыыны эмтээһин. Онуоха ыарыыны үөскэтэр кутталы булуу, ону кытта үлэлээн, ол төрүөтүн билэн, өйдүүргэ көмөлөһүү.
Дьиҥинэн, куттал диэн мэлдьи баар этэ буоллаҕа. Ол киһиэхэ хаһан эрэ тыыннаах хааларга, кутталлаах түгэни аһарарга көмөлөспүт буолуон сөп. Оттон билигин, чопчу бу ситуацияҕа, ол куттал кыайан үлэлээбэт, киһиэхэ көмөлөспөт, төттөрүтүн, таҥнары соһор, хам баттыыр. Онон киһи олоҕун-дьаһаҕын сынаарыйын, сыһыанын уларытыан, хос көрүнүөн наада буолар.
Ити, чахчыта, олус уустук үлэ, мин, бэл, ону “ювелирдыы” уустук диибин. Онуоха бу киһигин, пациеҥҥын, туох баар ис санаатын, туругун, уйулҕатын өйдүүрүҥ, билэриҥ наада буолар. Оттон үксүгэр биһиги дьоммут бэйэлэрин бэйэлэрэ өйдөөбөттөр, киһи уйулҕата туох кистэлэҥнээҕин бэйэлэрэ да билбэттэр...
– Оччотугар, бу маннык турукка киирбэтин диэн, туох уопсай сүбэни биэриэххэ сөбүй?
– Итиннэ саамай сүрүн сүбэ, дьиҥинэн, судургу: киһи бэйэтин туругун көрүнэ сылдьыахтаах – доруобуйатын, уйулҕа да өттүнэн, эт-хаан да өттүнэн. Хайаан да үлэ-сынньалаҥ эрэсиимин тутуһар наада: кэмигэр үлэлээн, кэмигэр сынньанан. Төһөлөөх да үрдүк хамнас, төһөлөөх да үгүөрү төлөбүр кэмигэр сөптөөх сынньалаҥ солбуйбаттар. Сынньаммакка эрэ үлэлиир киһи, эппитим курдук, соннук түргэнник “умайан” хаалыа.
Аны, бэйэни аһара кириитикэлээн кэрбиир наадата суох, бэйэ кыаҕын уонна сатабылын сөпкө сыаналыыр наада. Ол инниттэн тус ситиһиилэри умнумуохха. Кыайтарбыт-хотторбут эрэ түгэҥҥитин санаамаҥ, бэйэни сиилээмэҥ! Бэйэни хайдах баарынан ылыныҥ уонна өйдөөҥ.
Истириэстээх түгэҥҥэ атын дьон санаатын эмиэ тулуйан истэ үөрэниҥ. Кэллиэгэлэргитин уонна ыарыһахтары кытта сыһыаҥҥыт истиҥ, аһаҕас уонна ытыктабыллаах буоларын ситиһиҥ. Дьон икки ардыгар сыһыаҥҥа “эмоциональная гигиена” диэн өйдөбүл баар, мэлдьи ону тутуһа сатааҥ. Бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһүҥ, болҕомтолоохтук сыһыаннаһыҥ.
Өссө биир сүрүн түгэни бэлиэтиэм этэ: үлэни эрэ санаабакка, бэйэ атын сөбүлүүр дьарыгын умнумаҥ. “Үлэ куобах буолбатах” диэбиттии, үлэ – эн олоҕуҥ сорох эрэ өттө. Ону сыал-сорук оҥостор, аҥаардас үлэнэн эрэ олорор табыллыбат.
– “Бэйэни хайдах баарынан ылыныҥ” диэтиҥ. Ол аата хайдах?
– Киһиэхэ таптал наада. Оттон кини олоҕор таптала суох буоллаҕына, кини мунар-тэнэр, соҕотохсуйар, бэйэтин сүтэрэр. Мин психотерапия дьарыгар этээччибин: эн ис куккар үтүө санаалаах ийэҥ, таптыыр аҕаҥ олороллор уонна эйигин икки өттүгүттэн өйөөн-убаан, сиэтэн илдьэ сылдьаллар, кинилэр тапталлара эйигин араҥаччылыыр, өйүүр диэн. Киһи тапталы оннук оҥорон көрөн, бэйэтин ылынар буолар, бэйэтигэр көмөлөһүөн сөп. Ити – олус дьайымтыалаах ньыма.
– Ханнык да киһиэхэ, эмчиккэ эрэ буолбатах, дьиэ кэргэнин эйгэтэ, чугас дьонун сыһыана эмиэ оруоллааҕа буолуо...
– Оннук. Киһи ыарахан үлэтиттэн дьиэтигэр сылайан-элэйэн “миигин күүтэллэр, ахталлар, миигин манна таптыыллар, өйүүллэр” диэн санаалаах кэлэрэ, киниэхэ чэй кутан биэрэллэрэ, минньигэс ас астаан тоһуйаллара – бу туохха да тэҥнэммэт күүс-уох биэрэр. Дьиэ диэн сүрүн остуок, манна киһи күүһүн-кыаҕын хос мунньунан, чөлүгэр түһэр сирэ. Онон дьиэ кэргэн, чугас өйдүүр эргимтэ баара, чахчы, улахан суолталаах. Оннук дьон, арааһа, истириэскэ мээнэ бэриммэттэр даҕаны диэххэ сөп.
– Бырааһы ыҥырдахха, кэлэн быстыбаттара, анаалыс түмүгэ хас да күн биллибэтэ, балыыһаҕа ылбаттара, о.д.а. – барыта баар. Оттон дьон онно барытыгар эмчиттэри буруйдуур. “Буруй барыта моттойоҕо” диэбиттии, туох баар “негатив” эмчиттэргэ түһэр. Ол сөп дуо? Итини хайдах быһаараҕын, тугу сүбэлиигин?
– Биллэн турар, дьон абатын-сататын өйдүөххэ сөп. Сороҕор уочаракка агрессия түбэлтэтэ кытта баар диэн кэпсээбиттэрэ. Онуоха сорох киһи бэйэтин туттуммат буола кыыһырара өйдөнөр. Ыалдьыбыт киһиэхэ болҕомтото суох сыһыаннастахтарына, ким баҕарар уордайыа этэ. Онон эмчиттэр итини сөпкө ылыныахтаахтар, өйдүү сатыахтаахтар, итинник тахсыбатын курдук үлэлииргэ кыһаллыахтаахтар, айдаан таҕыстаҕына, намырата, уоскута сатыахтаахтар.
Ол эрээри итиннэ барытыгар эмчиттэр буруйдаахтар үһү дуо? Суох буоллаҕа. Доруобуйа харыстабылын ситимэ ковид19 пандемиятыгар бэлэмэ суох буолан биэрдэ. КТ, ИВЛ аппараат тиийбэтэ, уочарат мунньуллара, балыыһаҕа куойка тиийбэтэ, онон сибээстээн, ыарыһахтары ылбаттара, эмп суоҕа бу – эмчиттэр буруйдара буолбатах. Ити – тэрээһин үлэттэн, ол сыыһатыттан-алҕаһыттан тахсар.
Онон биири атыны кытта булкуйар сыыһа. Дьон-сэргэ ону сөпкө өйдүүр ини дии саныыбын. Эмчиттэргэ харыстабыллаах сыһыан баар буолуохтаах. Кинилэри харыстаабатахпытына, биһигини ким эмтиэй? Оттон өскө сокуону таһынан түбэлтэлэр тахсар буоллахтарына, ону хаһан баҕарар суут-сокуон хонуутугар быһаарсар кыах баар дии саныыбын.
– Эмчиттэр чөл доруобуйаларыттан, уйулҕаларын туругуттан, үлэлэригэр сыһыаннарыттан биһиги барыбыт да тутулуктаах эбиппит.
– Оннук. Итиннэ улахан болҕомто ууруллуохтаах. “Кыһыл зонаҕа” сылдьааччыларга, “первичнэй звеноҕа” үлэлээччилэргэ, “Суһал көмөнү” оҥорооччуларга анаан анал психолог-психотерапевт куурустара бааллара буоллар, ыарыыны кытта охсуһуу инники кирбиитигэр сылдьааччыларга өйөбүл буолуо этэ.
– Махтанабын, Валентина Владимировна!
Нина ГЕРАСИМОВА.
