Уоппускабын ыламмын, алтынньы ый саҥатыгар ыра санаабын толорон, “ырай дойдутунан” ааттанар Турция кэрэ сирдэрин көрөр соруктаах айан аартыгын тутуһабын. Турцияҕа бастакы сырыым.
Кулун тутар ыйтан саҕаламмыт пандемия тас дойдуларга тахсар аартыгы хааччахтаан, иккис төрөөбүт дойдубут кэриэтэ буолбут Узбекистаммытыгар кыраныысса сабыллан, “уоппускаҕа ханна баран сынньаныахха сөбүй?” диэн толкуй сэмээр “төбөм көмпүүтэригэр” киирбитэ. Төһө да “кутуруктаах” сыл буоллар, айанныыр баҕа санаам уостубатаҕа. Сылын аайы сынньалаҥмын Сахам сирин тас өттүгэр атаарар дьикти үгэстээхпин. Онон бу сырыыга ол үгэспиттэн туораабатым. Чугас дьүөгэм, Уус Алдан Дүпсүнүттэн төрүттээх Александра Габышеваны тылым угаайытыгар киллэрэммин, баҕа санаам ыллыгынан Турция Анталья куоратыгар айанныыбыт. Бу суруйар ыстатыйам сахам дьонугар туһалаах буолуоҕа диэн эрэнэн тураммын, бэйэм тус көрүүлэрбин уонна Турция куораттарыгар олохсуйан олорор саха кыргыттарын санааларын эһиги болҕомтоҕутугар таһаарыам.
Кылгас ыспыраапка
Турция киин куората – Анкара. Соҕуруулуу-Арҕаа, Эгейскэй, Соҕуруулуу, Соҕуруулуу-Илин, Мармара, Илиҥҥи Турция, Киин Анатолия, Хара муора, Илиҥҥи Анатолия диэн ааттаах эрэгийиэннэргэ арахсар. Саамай үрдүк хайалаах сир Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ баар, саамай тымныытынан аатырар. Эрэгийиэннэр бары олох араас эйгэтигэр тус-туһунан дьарыктаахтар. Холобура, Хара муора эрэгийиэнэ балыктааһынынан, мүөтү оҥоруунан дьарыктанар. Балыктан килиэп арааһын астыыллар эбит. Онтон Илиҥҥи эрэгийиэҥҥэ балыктыыр көҥүллэммэт. Тоҕо диэтэххэ, уутугар магний састааба элбэх. Хайалаах сирдэргэ оҕуруот аһа, фрукта түргэнник үүнэр. Онон олохтоохтор сылы эргиччи сибиэһэй аһы аһыыллар.
Турция сылы эргиччи күөх турар дойду. Ото-маһа сылга үстэ сибэккилэнэр. Античнай куораттарга археологическай хаһыылары көҥүллээбэттэр. Мэдиссиинэ туризма күүскэ сайдыбыт. Стамбул уонна Анталья куораттарыгар пластическай эпэрээссийэни үрдүк таһымҥа оҥороллор. Итии дойду буолан, ууну сүрдээҕин сыаналыыллар. “Уу – бу олох” диэн бириинсип тутуһуллар. Эрэгийиэннэр туох дьарыктаахтарын киһи киэҥник ырытан суруйуо эбит даҕаны, хаһыат балаһатын иэнэ кыратынан кыаллыбат.
Олохтоох тылы билэр киһиэхэ үлэ буларга харгыс суох
Олохтоох омуктар сүрүн дьарыктара – тыа хаһаайыстыбата. Онно, сүрүннээн, саахардаах сүбүөкүлэ, холуопак, маак, бинэгирээт, цитрус фрукталар, инжир, персик, фундук, фисташка, сэлиэһинэй, эбиэс, подсолнух, бобтуҥу үүнээйилэри үүннэрэр дьарыктаахтар.
Таҥас өрүүтэ, аһылык бырамыысыланнаһа, мотуорунан сэбилэммит тырааныспар тэриллэрэ, хара металлургия, сиэмэн, кумааҕы, химическэй бэссэстибэ бырамыысыланнаһа, ойуур матырыйааллара, күрэҥ таас чох бырамыысыланнаһа сайдыбыт дойдута. Турцияҕа барыта 300 баабырыка бэйэ оҥорон таһаарар бородууксуйатынан дьарыктанар. Холобурдаан эттэххэ, иис баабырыкатыгар 50 000 киһи үлэлиир. Онон бу дойдуга үлэтэ суох буолуу кыһалҕата турбат. Олохтоох омук тылын билэр буоллаххына, үлэ буларга харгыс суох. Булгуччулаах босхо үөрэх – 8 кылаас.
Айаным саҕаланыыта
Москубаттан Турция Анталья куоратыгар көтөр аалынан 3,5 чааһынан көтөн күпсүтэн, күнүс 12 чааска тиийэбит. “Пегас туристик” туристыыр пиирмэ путевкатынан барбыт буоламмыт, анал оптуобустар кэтэһэн тураллара көрөргө астыгыан... Аны ыраас халлааҥҥа күн да күн, сып-сылааһынан илгийэр ураты салгыннаах кэрэ дойду биһигини 35 кыраадыс сыралҕанынан көрсөн тоһуйда эбээт. Санаабытыгар, олох остуоруйа дойдутугар түбэспит курдукпут.
Экскурсоводтар көрсөн, путевкабытынан көрөн анал нүөмэрдээх оптуобустарга олордуталыыллар. Биһиги Москубаттан чартер эриэйсэтинэн көппүт буоламмыт, сүүрбэттэн тахса оптуобус туристары кэтэһэн турар этэ, бары маҥан өҥнөөхтөр. Экскурсовод кыргыттар, уолаттар, оптуобус суоппардара бары маҥан булууһалаахтар, кыргыттар кылгас дьууппалаахтар, уолаттар кырыыланан өтүүктэммит бүрүүкэлээхтэр. Бу дойдуга “сервис” хайдаҕа кинилэртэн саҕаланарын бэлиэтии көрдүм. Ол эрэн биир итэҕэстэрин соһуйа көрдүм. Оптуобус таһыгар туран бары кэриэтэ табахтыыллар эбит. Атын дойду туристарын көрсөр дьон “мөлтөх дьаллыктарын” кистии тутуо эбиттэр дии санаатым. Экскурсоводтарбыт үлэлэригэр бэриниилээхтэрин бэлиэтии көрдүм. Саҥа сиргэ көтөн кэлбит туристар муналлара элбэх буоллаҕа. Ханна эрэ муна-тэнэ сылдьалларын булан, оптуобуска аҕалан олордуталыыллар. Эбиитин харахтара илиилэрин харытыгар баар чаһыттан арахпат. Хас биирдии мүнүүтэлэрэ ааҕыллар быһыылаах.
Турпутевканан барар ордук
Турцияҕа барар айанньыт туристыыр путевканан барара ордук эбит дии санаатым. Дьокуускай куораттааҕы Салгынынан сылдьыһыы кылаабынай ааҕыныстыбатын (ГАВС) иһинэн үлэлиир “Пегас туристик” туристыыр пиирмэттэн, Анталья куоратыттан чугас сытар Кемер куруорт куоракка 8 хонуктаах, 9 күннээх путевканы атыылаһан барбыппыт. Эпэрээтэр кыыс илиибэр медстраховка дуогабарын, айаммыт билиэтин, туристыыр ваучеры, гостиницаҕа түһэр ваучеры сыа-сым курдук кичэллээхтик анал кумааҕыга уган, туттаран кэбиһэр. Анал ыйыы-кэрдии биэрэр. Мантан Москубаҕа аэропорка көтөн тиийэн баран, эпэрээтэр кыыспыт биэрбит төлөпүөнүн нүөмэригэр, Москубатааҕы турпиирмэлэрин анал үлэһитигэр эрийэн, этэҥҥэ көтөн кэлбиппитин биллэрэбин. Ону үлэһит ааппытын-суолбутун ыйытан баран, көмпүүтэргэ киллэрэн кэбиһэр. Ол аата сарсын көтүөхтээх айаммыт чуолкайданна диэн буолар.
Анталья аэропордугар тиийдэххинэ, турэпэрээтэрдэр уулуссаҕа кэтэһэн тураллар. Онно тиийэн, бастатан туран, туристыыр ваучергын кинилэргэ көрдөрөҕүн. Ону анал кумааҕыларыгар бэлиэтииллэр. Онтон гостиницаҕа тиийэн, биир ваучергын администраторга туттараҕын. Эрэллээх илиигэ киирдэҕиҥ ол. Салгыы бэлэмҥэ сылдьаҕын. Күнүс 12 аҥаар чааска оптуобуһунан айаннаан, Анталья куоратын ааһан, сынньаныахтаах куораппытыгар Кемергэ 45 мүнүүтэнэн айаннаан тиийэбит.
Айаммыт былаһын тухары экскурсовод Турция олоҕун-дьаһаҕын, историческай миэстэлэрин, туристар ханна, хайдах сылдьыахтаахтарын, гостиница быраабылатын, олохтоох омук сиэрин-туомун, о.д.а. наадалаах сүбэлэри кэпсиир. Манныкка киһи олус туһалаах иһитиннэриини сүһэн ылар эбит. Быыһыгар, сэрэтэр курдук, сорох туристар сөбүлээн, салгыы сынньана хаалаллар диир. Биһиги, ону истэн баран, сөҕөн саҥа аллайа түстүбүт уонна “айыбыын, ол хайдах салгыы хаалар баҕайыларый” диэн бэйэбит икки ардыбытыгар күлсэн ыллыбыт. Быһа түһэн кистэлэҥмитин сэгэттэххэ, биһиги сынньанар кэммит бүтэн, салгыы Анталья куоратыгар хаалбыппыт. Кыыһым уоппускатын болдьоҕо бүтэн, уон хонугунан Сахатын сиригэр төннүбүтэ. Мин уоппускам уһун буолан, салгыы сайыммын уһатан, 2 ый буолан баран, ахсынньы саҥатыгар кэллим. Гостиницаҕа күҥҥэ үстэ аһаталлар, астара оһуобай. Муорабыт чугас буолан, бэркэ сырыттыбыт. Киэһээҥҥи өттүгэр Кемер куорат кэрэ миэстэлэрин кэрийэҕин, дискэтиэкэлэр буолаллар. Турция кэрэ-бэлиэ сирдэригэр, 2 күннээх хонуктаах экскурсияҕа биир киһи 8.666 солкуобайы төлөөн, олус интэриэһинэйдик сылдьан, элбэҕи билэн-көрөн кэллибит. Онон турист быһыытынан баран сынньанар ордук эбит диэн түмүккэ кэллим.
Анталья куоратыгар оҕуруот аһын сыаната төһөнүй?
Куорат хас да оройуоҥҥа арахсар. Сарысу, Хурма, Лиман, Кепез, о.д.а. Мин Сарысу оройуонугар түһүүлэнэн олордум. Манна нэдиэлэҕэ биирдэ, оптуорунньукка эрэ, ырыынактара үлэлиир. Онон нэдиэлэҕэ аһыыр аскын хаһаанан кэбиһэҕин. Олус бэрт.
Сибиэһэйтэн сибиэһэй оҕуруот аһын, фруктаны атыылаһан сиигин.
Биир күн ырыынакка тиийэммин, фрукта сыанатын үөрэттим.
Фрукта уонна оҕуруот астара (киилэнэн):
Апельсин – 50 солк, грецкэй эриэхэ – 250 солк, мандарыын 30-40 солк, хурма – 50-80 солк, бинэгирээт – 70 солк, дьаабылыка – 30-70 солк. (суордуттан көрөн), хортуоска – 20-50 солк. (суордуттан көрөн), луук – 20-50, банаан – 80-100 солк, груша – 30-60 солк, гранат – 30-50 солк, лүмүөн- 30-40 солк, моркуоп – 20-50 солк, оҕурсу – 30 солк, баклажан – 30 солк, хаппыыста – 70 солк, болгар биэрэһэ – 60-80, помудуор – 40-70, клубника – 160 солк, киви – 100 солк, авокадо – 20 солк, сүбүөкүлэ – 50 солк., эрэдьиискэ – 20 солк.
Ынах арыыта (киилэтэ) – 450 солк, эт (киилэтэ) – 500 солк. сыаналаахтар. Турцияҕа бэнсиин сыаната – 71,6 солк., сэлээркэ – 68,5 солк.
Биһиги күннээҕигэ туттуллар гречкабыт сыаната киилэтэ – 120-150 солк., үүт астарын сыаналара ыарахана сөхтөрдө. Күн аайы сибиэһэй бородууксуйа ырыынакка уонна маҕаһыыҥҥа кэлэн атыылана турар. Онон олохтоохтор төрүт астара остуолларыгар өрүү баар. Ханна да сырыт, айылҕалара кэрэтэ, салгына ырааһа, экология өттүнэн таһыччы ыраас дойдуга олороллоро биллэр.
Арассыыйаттан көһүү кэлиҥҥи сылларга элбээбит
Турция Анталья куоратыгар икки ый устата сынньанным. Быыһыгар Стамбул, Кемер куораттарга сырыттым. Муора чугас буолан, Арассыыйа туристара бу куораттар куруортарыгар үгүстүк сынньана кэлэллэр эбит. Кэлиҥҥи сылларга Арассыыйаттан көһүү элбэҕэ бэлиэтэнэр. Кыахтаах өттүлэрэ манна кыбартыыра атыылаһан олохсуйа, сорохтор кыһынын кыстыы кэлэллэр. Ол эрэн Турцияҕа дохуоттаах эрэ киһи олорор дойдута эбит.
Аланья куораты кытта силбэһэ турар Махмутлар куоракка нууччалар ордук элбэхтэр.
Дэлэҕэ бэйэлэрин истэригэр “нуучча куората” диэхтэрэ дуо... Анталья куоратыгар сылдьаммын, казахтар элбэхтэрин бэлиэтии көрдүм.
Нэһилиэнньэ ахсаана:
Турция нэһилиэнньэтин ахсаана – 81 мөлүйүөн.
Стамбул куорат – 22 мөлүйүөнтэн тахса.
Анталья куорат – 2 мөлүйүөнтэн тахса.
Аланья куорат – 300 тыһыынчаттан тахса киһи олорор.
Дьиэ сыаната хайдах эбитий?
Саҥа тутулла турар дьиэҕэ кыбартыыра сыаната – устуудьуйа 2+1 (саалата куукунаны кытта силбэһэр) уонна 2 утуйар хостоох – 3500 000 солк. – 6500 000 солк. тиийэр. Устуудьуйа дьиэ, сааланы кытта куукуната силбэһэ тураллар, биир утуйар хостоох – 1 2800 000. Бу иккис ырыынак дьиэтин сыанатын билиһиннэрдим. Устуудьуйа дьиэ, саалатын кытта куукуната биир, 2 утуйар хостоох – 3250 000. Кылгас быһаарыы: баҕар, сорох дьон өйдүөхтэрэ суоҕа, тоҕо устуудьуйа диэн сурулларын. Бу маннык кыбартыыра саалата уонна куукуната силбэһэ тураллар диэн өйдөбүллээх.
Дьиэ куортамын билиһиннэрдэххэ, 1 хостоох кыбартыыраны 17000 солк. саҕалаан булуохха сөп. Муораттан чугас дьиэ куортама ыарахан соҕус буолар, онтон муораттан ыраах турар кыбартыыраны удамыр сыанаҕа булуохха сөп.
Кыраныысса таһыттан кэлбит дьоҥҥо дьиэ атыылаһалларыгар 10 сыллаах кирэдьиити биэрэллэр. Тас дойдуттан олохсуйа кэлбит омук дьоно кирэдьиит ылалларыгар дьиэ сыанатын 60-65%-нын, сылга 11 %-наах ылыахтарын сөп. Арассыыйаҕа төһө дохуоттаахтарын туһунан ыспыраапканы булгуччу ирдииллэр. Өскөтүн 250000 дуолларга кыбартыыра атыылаһар буоллаххына, тута гражданствоҕа сайабылыанньа биэрэриҥ көҥүллэнэр. Оттон быстах кэмҥэ олорорго көҥүл 2 сылга болдьохтоон бэриллэр. Ол эбэтэр 6 ыйга да тиийиэн сөп. Оттон дьиэ атыылаһан, олохсуйа кэлбит буоллаххына, 5 сылынан биирдэ гражданство ылаҕын. Онтон турок кэргэннээх буоллаххына, 3 сылынан гражданство биэрэллэр.
Уопсастыбаннай миэстэҕэ табахтыыр бобулунна
Хоруона хамсыгын утары охсуһар балачча миэрэ ылыллан, сэтинньи 12 күнүттэн Турцияҕа уулуссаҕа, уопсастыбаннай миэстэҕэ табахтыыр бобулунна. Өрөспүүбүлүкэ 81 провинциятын күбүрүнээтэрдэригэр маны олоххо киллэрэллэригэр кытаанах сорудах бэрилиннэ. Манна эр киһи уонна дьахтар буор табахсыттарын соһуйа көрдүм. Эдэр буоллун, эмэн буоллун – табахтарын уоба сылдьаллар. Онон табаахсыт омуктар диэн өйдөбүл бигэтик үөскээтэ.
Хамсыгынан сибээстээн, харантыын биллэрилиннэ
Сэтинньи ый 18 күнүттэн саҕалаан сорох хааччаҕы, аа-дьуо да буоллар, өрөспүүбүлүкэ иһигэр киллэрэн испиттэрэ. Ол курдук, киинэ тыйаатырдара сыл бүтүөр диэри сабыллыбыттара. Спортивнай күрэхтэһиилэр көрөөччүтэ суох ыытыллар буолбуттара. Үөрэхтээһин эйгэтигэр, оскуола оҕолоругар уонна устудьуоннарга дистанционнай үөрэҕи сыл бүтүөр диэри киллэрдилэр. Ускуустуба кииннэрэ, түмэллэр, бассыайыннар, успуорт былаһааккалара сабыллыбыттара.
Сэтинньи ый ортотун диэки Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтин дааннайынан, Турцияҕа барыта 11.704 киһи хоруона хамсыгар ыалдьан, олохтон туораабыт. 421 тыһыынча киһи CОVID- 19 ыарыыга ыалдьыбыт.
Атын дойдуттан кэлбит туристарга кэмэндээн чааһын кэмигэр хааччах көрүллүбэт. Ахсынньы 1 күнүттэн өссө кытаанах миэрэ ылыллан, олохтоохторго субуота, баскыһыанньа күн кэмэндээн чааһа бээтинсэ киэһэ 21 чаастан бэнидиэнньик сарсыарда 5 чааска диэри биллэриллэн турар. Оттон 20 сааһыгар диэри ыччат, 65 сааһыттан үөһээ саастаах кырдьаҕастар уопсастыбаннай тырааныспарынан (оптуобуһунан) сылдьаллара хааччахтанан турар. Оптуобуска бырайыас сыаната үрдээн, 36 солкуобай буолбут. Билигин Турцияҕа кафелар, эрэстэрээннэр үлэлэрэ тохтотуллубута. Арай астары тустаах сиргэ тиэйии, сакааска үлэлииллэрэ эрэ көҥүллэнэр. Онон тас дойдуттан кэлбит туристарга сынньаналларыгар балачча харгыс баар буолла.
Ассоциация тэринэн үлэлии сылдьабыт
Мэҥэ Хаҥалас улууһун Майатыттан төрүттээх, Турция сахаларын түмэр М.А. Егорова туһунан бу дойдуга олорор биир дойдулаахтара бэрт истиҥник ахталлар. Сытыы-хотуу, киириилээх-тахсыылаах кыыстарын астыналлар, киэн тутталлар. Сааһа 46-та. Аҕатынан – Амма, ийэтинэн Уус Алдан уонна Мэҥэ Хаҥалас Лоомтукатыттан сыдьааннаах. “Наһаа үчүгэй аймахтардаахпын, кинилэринэн киэн туттабын, дьоллоох киһибин” диэн сэмэйдик санаатын үллэстэр.
Матрена Алексеевна Егорова, Стамбул куорат SEALINES, Sealine Denizcilik ve Gemi Acentaligi A.S. Норуоттар икки ардылары-нааҕы муоратааҕы тиэйии-таһыы кэмиэрчэскэй хампаанньа үпкэ-харчыга дириэктэрэ, Турция Стамбул куоратыгар Саха Дьыалабыай түмсүүтүн култууратын уонна биир санааланыытын ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ:
– Бэйэм туспунан кылгастык билиһиннэрдэххэ, Стамбул куоракка олохсуйбутум 26 сыл буолла. Кэргэним Башкирияттан төрүттээх. Манна үөрэнэ сылдьан, билсиһэн холбоспуппут. Инженер идэлээхпин. Туроктыы, аангылыйалыы билэбин. Икки оҕолоохпут.
2017 сыл алтынньы ыйга Турция Стамбул куоратыгар Дьокуускай куорат култууратын күнэ үрдүк таһымҥа ыытыллыбыта. Манна бочуоттаах ыалдьытынан Саха сирин 1-кы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев кыттыбыта. Түгэни туһанан, Турцияҕа олорор сахалар Михаил Ефимовиһы кытта көрсүһүү оҥорбуппут. Кини бу көрсүһүүгэ “манна олохсуйан олорор сахалар, бары бииргэ түмсэн, үлэлээн дойдугутугар көмөлөһүөххүтүн наада” диэн этии киллэрбитигэр, онтон санаа саҕыллан, бу Ассоциация тэриллибитэ. Култуурунай тэрээһиҥҥэ сылдьан, манна олорор биир дойдулаахтарбытын билсэн-көрсөн, үөрүү-көтүү бөҕөтө буолбуппут. Ол кэнниттэн Стамбулга уонна Турция атын куораттарыгар олорор сахалар быдан түмсүүлээх буоллубут.
2018 сыл ахсынньы 21 күнүгэр Ассоциациябыт тэриллибитэ. Билигин 23 чилиэннээхпит. Ол иһигэр биир дойдулаахтарбыт дьиэ кэргэттэрэ эмиэ бааллар. Дойдубут дьоно бары да сүрдээх талааннаахтар. Онон бары биир сыалга түмсэн үлэлиибит. Ассоциациябыт тэриллибит сүрүн соруга Сахабыт сирин олоҕун-дьаһаҕын, култууратын Турция олохтоохторугар билиһиннэрии, маны сэргэ дойду икки ардыгар дьыалабыай сибээһи бөҕөргөтүү буолар. Тэриллиэҕиттэн Турция араас куоратыгар ыытыллар тэрээһиннэргэ төрүт омук быһыытынан бэйэбит култуурабытын, сиэрбитин-туоммутун дириҥник көрдөрөр, тиэрдэр туһугар үлэни ыытабыт.
Сонун хайысхалаах инбэстииссийэлээх бырайыактары кэпсиибит, быыстапкаларга кыттабыт. Саха сирин туһунан үксүн Турцияҕа олорор тюрколог үөрэхтээхтэр эрэ үчүгэйдик билэллэр. Онтон боростуой олохтоох нэһилиэнньэ соччо билбэт. Үксүлэрэ биһигини казах, кыргыыс омук дии саныыллар, оннук да өйдөбүллээхтэр. Манна олорор сахалар хас биирдиибит, дойдубут туһугар үлэлиир кыахтаахпыт уонна оннук баҕарабыт. Ыытар тэрээһиннэрбитигэр биир дойдулаахтарбыт кэллэхтэринэ, Сахабыт сиригэр баран кэлбит курдук сананабыт. Онтон олус үөрэбит, дьоллонобут. Дойдубут ахтылҕанын таһаарыы, ис сүрэхтэн кэпсэтии, ис кут аһыллыыта, дьэ, маннык көрсүһүүлэргэ буолар.
Ассоциация баар буолан, сотору-сотору бииргэ түмсэн көрсөбүт, сахалыы кэпсэтэн дуоһуйабыт. Дойду ахтылҕана ураты күүстээҕэ биһигини сомоҕолуур. Бу сыл пандемияттан сылтаан биир да тэрээһин ыытыллара көҥүллэммэтэ. Холобур, Л.Р. Кулаковская бырайыагынан “Дьобуруопа ыһыаҕа” Анталья куоратыгар бу сайын ыытыллыахтаах этэ. Аны сайын ыһыахпытын ыытар былааннаахпыт, онно эрэлбит улахан. Бырайыага барыта оҥоһуллан, бэлэм. Атын дойдулартан, ону таһынан Сахабыт сириттэн биир дойдулаахтарбытын кэтэһэбит. Инникитин үлэлиирбитигэр былааммыт киэҥ. Интэриэһинэй, сонун бырайыактар олоххо киириэхтэрэ. Сотору кэминэн үлэбит түмүгэ көстөн иһиэ дии саныыбын. Сахабыт сирин олохтоохторун кэлэн иһэр Саҥа 2021 сылынан, Турцияҕа олорор сахалар ааттарыттан эҕэрдэбитин тиэрдэбит. Чөл куттаах, доруобай буолуҥ.
Инбэлиит дьоҥҥо сөптөөх усулуобуйа барыта баар
Надежда Михайловна Павлова, Ньурба улууһун Маалыкай нэһилиэгиттэн төрүттээх. Дьокуускай куоракка үөрэммитэ. Билигин саха дьонугар “Турчанка Якутянка” диэн аатынан биллэр блогер. Сүрүн дьарыга “онлайн бизнес”. Туроктыы үчүгэйдик билэр. Анталья куоракка дьиэнэн 2017 сыл атырдьах ыйыгар көһөн кэлбиттэр. Кыыһа турок оскуолатыгар үөрэнэр, оҕолору кытта холкутук кэпсэтэр.
– Турция сирэ-уота, олоҕо-дьаһаҕа уонна сымнаҕас килиимэттээх буолан, доруобуйаларыгар хааччахтаах, инбэлиит дьоҥҥо үчүгэй сабыдыаллаах. Кыһынын күммүт-дьылбыт сымнаһыар. Онон манна кылгас кэмҥэ кыстыы кэлбит дьон муора салгынын тыынан, эт-хаан өттүнэн чэбдигирэн, астына сынньанан бараллар.
Олохтоох омуктар ким туох кыһалҕалааҕынан көрөн, көмөлөһөр үтүө үгэстээхтэр. Омугуттан тутулуга суох, кими да туората көрбөттөр. Кэлээскэлээх инбэлиит дьоҥҥо харгыһа суох сылдьалларыгар усулуобуйа барыта баар. Ол курдук, уопсастыбаннай тырааныспарга кыһалҕата суох сылдьыахтарын сөп. Манна киирэллэригэр-тахсалларыгар анал пандустаахтар. Уулусса тротуардара эмиэ оннук оҥоһуллубут. Метроларга, аэропортарга, улахан атыы-эргиэн кииннэригэр, тэрилтэлэргэ сөптөөх “подъемниктар” бааллар. Бу сыл саҥа арыйыыта – куораппытыгар кэлээскэлээх дьон муораҕа сөтүөлүү киирэллэригэр анаан саҥа сөтүөлүүр сир (пляж) баар буолла. Бу тустаах дьон кыһалҕатын төһөлөөх чэпчэппитэ буолуой... Анал тэрилинэн (механизмынан) муораҕа түһэрэн сөтүөлүүр тэрил оҥорон, тустаах дьон кыһалҕалара быһаарыллыбытыттан киһи эрэ үөрэр. Цивилизация баар дойдута диэтэхпинэ, бука, сыыспатым буолуо. Ол иһин Арассыыйаттан доруобуйаларыгар хааччахтаах, инбэлиит дьон көһөн кэлиилэрэ кэлиҥҥинэн үксээтэ.
Хааччах туристарга сыһыана суох
Адолатмо Тойтонова, Үөһээ Бүлүү улууһун Нам нэһилиэгиттэн төрүттээх. Сааһа 27-тэ. Стамбулга олохсуйбута 5-с сыла. Стамбуллааҕы университет күнүскү салаатыгар тюрколог, кэтэхтэн туризм салаатыгар үөрэнэр. Кини миигин Стамбул куорат кэрэ миэстэлэригэр сырытыннарбытыгар сүрдээҕин астыммытым. Туроктыы холкутук кэпсэтэр. Үлэтигэр нууччалыы, туроктыы, казахтыы билэр буолан, ыҥырыкка сылдьар бастыҥ үлэһит эбит.
– Турция Стамбул курдук улахан куоратыгар туризм хайысхатыгар үлэлии сылдьаргын сэҥээрэ көрдүм. Сахаҥ сирин дьонугар үлэҥ хайысхатын туһунан кылгастык сэгэтиэҥ дуу?
– Туризм эйгэтигэр үлэлээбитим 3 сыл буолла. Наһаа интэриэһинэй үлэ. Күн аайы араас дойдуттан сонун дьону кытта билсэбин. Дьоҥҥо көмөлөһөрбүн олус астынабын. Аэропорка киирэн көрсөн, түһүөхтээх гостиницаларыгар илдьэн туттарабын. Сынньана кэлбит туриска барытыгар тус болҕомтобун уурарга кыһаллабын. Ким тугу көрүөн баҕарарын, ханна сылдьыахтарын сөбүн көрөн экскурсиялары кэпсиибин. Ким эрэ олохтоох омук култууратын, былыргы устуоруйатын сэргиир, сорох ыалдьыттар кэлбит куораттарын олоҕун-дьаһаҕын, олохтоох омуктар тугунан тыынан олороллорун сэҥээрэллэр. Сорохтор олохтоох производство оҥорон таһаарар бородууксуйатын биһирээн, “анаан атыылаһа” диэн оҥостон кэлэллэр. Манан көрөн турист күннээҕи былаанын оҥорон кэбиһэбин. Сорохтор бөлөҕүнэн сылдьаллар, атыттар биирдиилээн кэлэн сынньанан бараллар. Сорох дьон “дикарем” кэллэхтэринэ, гостиница булалларыгар, трансферынан сылдьалларыгар (таксыы өҥөтө) көмөлөһөбүн.
Турция хаачыстыбалаах тирии таҥаһынан аатырар. Стамбул куоракка тирии баабырыката элбэх. Манна кэлбит туристар үксүлэрэ, хаачыстыбалаах таҥаһы-сабы атыылаһан, үөрэн-көтөн бараллар. Дойдуларыгар тиийдэхтэринэ, сылдьыбыт сырыыларыттан махтанан суруйаллара, миэхэ улахан наҕараадаҕа тэҥнэһэр.
– Стамбулга, сахалар, төһө элбэххитий?
– Кэлиҥҥи сылларга Стамбул куоракка сахалар элбээтибит. Атын да куораттарга бааллар. Бэйэбит ассоциациялаахпыт, онон сибээһи тутуһа олоробут. Стамбулга Александр Павлов оҥорбут сэргэтин аттыгар, кырасыабай айылҕалаах сиргэ сылын аайы ыһыахтыыбыт.
– Арассыыйа олохтоохторо тоҕо эрэ Азия дойдуларыттан ордук Турцияны ордороллор дии. Эн көрүүҥ?
– Турция – туристыырга аналлаах дойду. Онон элбэх турист сынньанан барар. Илэ харахтарынан көрөн, эт кулгаахтарынан истэн, бу дойдуну сөбүлээн бараллар. Аан дойду үрдүнэн уһулуччу үчүгэй сервистээх сынньалаҥынан биллэр. Ол иһин дьыл хайа да кэмигэр туристар кэлиилэрэ тохтообот. Оттон олохсуйа кэлээччилэр, бу дойду айылҕатын, ыраас салгынын уонна олох бары эйгэтигэр сыана удамырын иһин көһөн кэлэллэр. Мин биир бэйэм олохтоох омук “менталитетын”, олоҕун-дьаһаҕын, култууратын олус сөбүлүүбүн. Сири-дойдуну кэрийэр интэриэс уруккуттан баара.
Билигин манна кэлиэхпиттэн олоҕу көрүүм уларыйан, Стамбултан атын сиргэ барыахпын баҕарбат эбиппин. Европа сиригэр интэриэһим сүппүт.
– Саҥа дьылбыт чугаһаата. Үгүс дьон кыһыҥҥы сынньалаҥнарын тас дойдуга атаарар үгэстээхтэр. Төһө да пандемия кэмэ турдар, сорох дьон Турцияҕа барар санаалаах сылдьар буолуохтаахтар. Эн тугу сүбэлиэҥ этэй?
– Хас биирдии киһи тус интэриэстээх. Мин үлэм эйгэтинэн көрдөхпүнэ, дьон-сэргэ кыһыҥҥы кэмҥэ Стамбул куоракка кэлэн саҥа сылларын көрсөн барар. Киэһээҥҥи Босфорга хараабылынан уста сылдьан, Саҥа дьылы көрсүү бэйэтэ туһунан арамаантыка. Туристар кэллэхтэринэ, ханна баҕарбыт сирдэригэр сырытыннарар – мин үлэм. Онон Сахам сириттэн дойдум дьоно кэллэхтэринэ, үөрүүнэн көрсүөм. Баҕарбыт сирдэригэр сырытыннарыам. Олус астынан барыахтара дии саныыбын.
– Турция бэрэсидьиэнэ Реджеп Эрдоган, пандемиянан сибээстээн, хааччах бөҕөтүн киллэрдэ дии. Ол тас дойдуттан сынньана кэлэр туристарга сабыдыаллыа суоҕа дуо?
– Бу – бүтүн аан дойдуга ааҥнаабыт кыһалҕа. Ону ол диэбэккэ, бүгүҥҥэ диэри туристар кэлэ тураллар. Үчүгэйэ диэн, бу хааччах туристарга улаханнык сабыдыаллаабат. Ол эрээри, туристары түһэрэр гостиницалар анал систиэмэнэн үлэлииллэр.
Ахсынньы 25 күнүттэн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн вакцинация саҕаланыахтаах. От ыйыттан мааската суох олоххо төннүөхпүт диэн сабаҕалааһын баар. Кэмэндээн чааһа субуота уонна өрөбүл күннэргэ биллэриллибитэ. Бу хааччах туристарга сыһыана суох. Биир дойдулаахтарым, Стамбул куоракка кэлэр күннээх буоллаххытына, миигин кытта сибээһи тутуһуҥ. Туризм эйгэтигэр үлэлиир буоламмын, дойдум дьонугар кырата суох сэмэй кылааппынан көмөлөһөр баҕалаахпын. Ханна да буоларын курдук, атын сиргэ сынньана кэлэр ыарахан буолааччы. Онон манна кэллэххитинэ, сахам дьонун үөрэ-көтө көрсүөм.
Сардаана БАГЫНАНОВА,
Дьокуускай-Анталья-Дьокуускай.
