Таҥха кэмин туһунан кэпсэтиэхпит иннинэ тылдьыттары көрүөхпүт, өйдөбүллэри чопчулуохпут. “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар” (Новосибирскай, X туом, 2013) “Таҥха” диэн өйдөбүл маннык быһаарыллыбыт: “Ороһуоспаттан Кириһиэнньэҕэ диэри кэмҥэ ким эмэ дьылҕатын Таҥха (Дьылҕа) Хаан Тойон туох диэн билгэлиирин истэн сэрэбиэйдэнии”. Дьэ, онон, Таҥха Хаан Тойон. Кини кимий? Тоҕо Дьылҕа Хаан Тойону кытта бииргэ тутулунна? Тоҕо Ороһуоспаттан Кириһиэнньэҕэ диэри кэми “Таҥха иһиллиир” диэн ааттыыбытый?
Ити ыйытыыларга чопчу хоруйдары Өксөкүлээх Өлөксөй үлэлэригэр булабыт. 1979 сыллаахха Дьокуускайга бэчээттэммит “Научные труды” диэн үлэтигэр кини Таҥха Хаан Тойону маннык ойуулаабыт: “Бог рока и судьбы, предугадывающий и предопределяющий судьбу человека. При рождении человека он уже записывает его судьбу в своих небесных “сурук” – письменах. В сказках говорится, что судьба человека – предопределяется коллегиально всеми богами”. Таҥха Хаан Тойон тоҕо Дьылҕа Хаан Тойону кытта бииргэ тутулларын Өксөкүлээх Өлөксөй маннык быһаарбыт: “Дьылҕа Хаан Тойон – бог, аналогичный и тождественный по функциям с Таҥха Хаан Тойоном. Его имя употребляется всегда, как синоним, наряду с именем Таҥха Хаан Тойона и ему приписывается та же роль. Однозначность их до того велика, что некоторые употребляют имя первого, как определение к имени второго и наоборот: “Дьылҕаһыт Таҥха Хаан” или “Таҥхаһыт Дьылҕа Хаан”.
Ол да иһин “Дьылҕа Хаан дьылҕата, Таҥха Хаан таҥхата”, “Дьылҕата билиэ” диэн өс хоһоонноох эбиппит. Филология билимин хандьыдаата Никита Григорьев 1974 сыллаахха бэчээттэммит “Саха тылын сомоҕо домоҕун тылдьыта” диэн үлэтигэр “Дьылҕата билиэ” диэн өс хоһоонун көрдөөтөхпүтүнэ – “Сиргэ түспүт силик, окко түспүт оҥоһуу” диэн сомоҕо домоҕу көрөрбүтүгэр “сүбэлэнэр”. Ити сомоҕо домох быһаарыыта маннык: “Туох эмэ мүччүргэннээх суолу оҥороору туран, биитэр инники туох буолуоҕа кыайан биллибэт буоллаҕына итинник этэллэр”.
Аны “Чыҥыс Хаан ыйааҕа, Одун Хаан оҥоһуута” диэн өс хоһооно баар. Өксөкүлээх Өлөксөй Чыҥыс Хаан уонна Одун Хаан ааттара ити өс хоһоонугар туттуллаллар диэн быһаарбыт. Үөһэ ааттаммыт үлэҕэ кини нууччалыы быһаарыытын ааҕыаҕыҥ: “Пословицу употребляют тогда, когда желают выразить неизбежность рока или судьбы и отождествляют с более древней пословицей “Таҥха Хаан таҥхата, Дьылҕа Хаан дьылҕата”. Онон ити да өс хоһоонугар Таҥха Хаан – Чыҥыс Хааҥҥа уонна Одун Хааҥҥа сыһыары тутуллар. Өс хоһооннорун туһунан кэпсэппиччэ өссө маннык баарын сыһыары тутабыт: “Ытык ыйаах, одун оҥо.
Далан “Тыгын Дархан” арамаанын дьоруойдара Чыҥыс Хаан уонна Одун Хаан ааттарын элбэхтик ахталлар. Ити айымньыга, холобур, манныгы ааҕабыт: “Икки илии тастаах эмис сылгы ойоҕоһун сиэн биликтии олорон, Боло Күүлэкээн дьиэлээх тылын эмиэ сөбүлүү истибитэ: “Биһиги эмиэ Одун Хаантан оҥоруулаах, Чыҥыс Хаантан дьылҕалаах дьон ахан буоллахпыт дии”; “Хаҥыл, бардам майгылаах халыҥ удьуор хаҥаластар кырдьык даҕаны Урааҥхай Саханы баһылыырга Одун Хаантан оҥоһуллубут удьуордар буоллахтара: ким кинилэргэ киһи-сүөһү, баай-талым өттүнэн тэҥнэһиэй?!”
Өксөкүлээх Өлөксөй Чыҥыс Хаан диэн кимин быһаччы сабаҕалыыр: “Чыҥыс Хаан есть, по-видимому, исторический Чингис Хан”. Оттон Одун Хаан төрдүн-төбөтүн билээри Багдарыын Сүлбэ “Сири-халлааны кыйа анааран” диэн үлэтин көрүөҕүҥ. Онно ааҕабыт: “Туох суолталаах тылый бу одун? Туох ханнык иннинэ киһи өйүгэр “Одун Хаан оҥоһуута, Чыҥыс Хаан ыйааҕа” диэн үйэлэри уҥуордаан кэлбит сомоҕо домохпут көтөн түһэр. Маны көппөт-ааспат суолуҥ, буолуохтаах буоллаҕа диэн өйдөбүлгэ туттабыт. Дьылҕаҥ, оҥоһууҥ эбит, үөһэттэн быһаарыллыбыт суол диэн буолар”.
Багдарыын Сүлбэ ити үлэтиттэн Арҕаа Хаҥалас улууһугар Иккис Одуну диэн нэһилиэк баар буола сылдьыбытын билэбит. Билигин, билэрбит курдук, Горнай улууһугар Одуну нэһилиэгэ диэн баар. Өссө Бүлүү улууһугар баар Түҥ салаата Дьыыппа үрэххэ Одун диэн сир баар эбит. Далан үөһэ ахтыллыбыт айымньытыгар Таҥха диэн ааттаах үрэх элбэхтик ахтыллар. Итинник ааттаах үрэх Саха сиригэр баарын 1987 сыллаахха Москубаҕа бэчээттэммит “Словарь географических названий Якутской АССР” диэн тылдьыт бигэргэтэр. Алдан өрүс хаҥас салаата итинник ааттаах эбит.
Биллиилээх топонимист-учуонай “одун” диэн тылы быһаарыытыгар төннүөҕүҥ. “Одун төрүт суолтатынан бэрт дириҥ, ыраахха тиийэр уруулаах-таймалаах эбит, – диэн суруйбут Багдарын Сүлбэ үөһэ ахтыллыбыт үлэтигэр. – Монгуолларга тиэрдэр. Ол курдук монгуол тылыгар сулуһу одун дииллэр. Одун уонна монгуол тыллаахтарга барыларыгар баар, суолтата биир – сулус. Буряттар одон, калмыктар одн дииллэр”. Кырдьык даҕаны диэххэ айылаах, Одун Хаан – Таҥха Хааны уонна Дьылҕа Хааны кытта бииргэ тутуллар буоллаҕына, кини мэҥэ халлааны кытта сибээстээҕэ соһуппат, хата, чопчулаан биэрэр. Аныгы олоххо билгэҕэ сыһыаннаан “сулустар кэпсииллэр” диэн тылы элбэхтик туттабыт. Олоҥхоҕо, ырыаҕа-тойукка “одун халлаан” диэн хоһуйууну элбэхтик истэбит.
Былатыан Ойуунускай айымньыларыгар мохсоҕолу “одун кыыл” диэн ааттыыр. Ити да олус өйдөнөр, мохсоҕол мэҥэ халлааҥҥа кыырайа көтөр “одун кыыл” буоллаҕа.
Ойуунускай этнографияҕа да сыһыаннаах үлэлэрдээх. Холобур, 1927 сыллаахха “Саха кэскилэ” сурунаалга олоҥхону олус дириҥник ырыппыт ыстатыйата нууччалыы тылынан бэчээттэммитэ. Онно “Гадание (танха) и его значение” диэн анал түһүмэх баар. Ити түһүмэххэ хайдах суруллубутун тылбааһа суох аҕалабыт: “Богатырь, едущий на борьбу, обычно свою первую и любимую стрелу, закляв, вбивает в коновязь. Если из-под стрелы потечет кровь, родные узнают о его поражении или об угрожающей ему опасности. Если стрела сгниет и отломится от коновязи – узнают, что их богатырь погиб или пленен. Если стрела зарастет конскими волосами – значит он победил. От древнего слова “танха” происходит современное подслушивание под окном, у проруби и т.д.”
Бу матырыйаалга таҥха билгэлэрин эридьиэстиир сыалбыт-сорукпут суох, онон таҥха кэмин сүрүн дьоруойа “сүллүүкүн” туһунан кэпсэтэ түһүөхпүт. Бастаан эмиэ тылдьыттары көрүтэлиэҕиҥ. 1994 сыллаахха “Бичик” кинигэ кыһатыгар бэчээттэммит “Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьытыгар” сүллүүкүнү “сүлүүкүн” диэн суруйбуттар. Быһаарыыта маннык: “Урут саха өйдөбүлүнэн уу анныгар дойдулаах, кыһыҥҥы улахан тымныы эрэ саҕана үөһэ тахса сылдьан баран төннөр иччилэр”. Оттон “Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар” (Новосибирскай, IX туом, 2012): “Былыргы саха өйдөбүлүнэн, уу анныгар дойдулаах, кыһыҥҥы улахан тымныы эрэ саҕана (Ороһуоспа буолар түүнүттэн Кириһиэнньэҕэ диэри) ууттан үөһэ тахса сылдьан баран төннөр иччилэр”.
Бары үлэлэргэ “сүллүүкүттэр дьоҥҥо майгынныыллар, арай хаастара эрэ суох” диэн суруйаллар. Биир үһүйээҥҥэ маннык этиллэр: “Сүллүүкүттэр бараммат баайдаах, бүппэт үптээх, аллараа ууга олохтоох, хааһа суох, хатыр маҕан дьоннор, кинилэр наһаа дьылҕаһыттар, өлөрү-сүтэри,байары-тайары барытын толору ыйан-кэпсээн биэрэр дьоннор диэн саха өйдүүр”.
Аны туран, “сүллүүкүн” диэн тылбыт силиһэ-мутуга олох ырааҕынан тайаан, киэҥ-нэлэмэн Евразия устун бара турар эбит. Ити тылдьыкка маннык быһаарыы баар: “Ср. русск. шиликун, шулюкун, ряженый; нечистый дух’ коми шилейкин, водяной; тат. диал. шүлген, злой дух; якут. уу луо-хаан; кит. шуй-луҥ-хуан, великий владыка, дракон вод”.
– “Сүллүүкүн” диэн тылбыт силиһэ-мутуга Кытайтан саҕаланар, – диэн кэпсиир биир идэлээҕим, суруналыыс Егор Карпов. – Кытайга уу луотун (дракону) шуй-луҥ-хуан диэн ааттыыллар эбит. Ити тыл Сибиир норуоттарыгар шүлген, шилейкин диэн уларыйан кэлэр. Владимир Даль киэҥник биллэр тылдьытыгар “шиликун” диэн тыл баар. Быһаарыыта: “Нечистый дух, злой домовой, ряженый”, – диэн. Онон нууччалар эмиэ туттар тыллара. Тус бэйэм “сүүлүк” (шулер) диэн тылбыт эмиэ кытайдар “шуй-луҥ-хуан” диэн тылларыттан төрүттээх дии саныыбын. Биһиги үһүйээннэрбитигэр, номохторбутугар сүллүүкүттэр хаартыны сөбүлүүллэрин туһунан элбэхтик кэпсэнэр дии.
Дьэ, кырдьык, дьикти буолла: “сүллүүкүн” диэн тылбыт ыыра ыраатта. Аны мин тус архыыппар оччотооҕу Сунтаар оройуонун “Ильич уоттара” хаһыатыгар (от ыйын 31 күнэ, 1990 сыл) Багдарыын Сүлбэ суруйбут “Сүллүү” диэн ыстатыйата баар. Кини онно: “Бу тыл күннээҕи кэпсэтиигэ киэҥник туттуллар ээ. Ол гынан баран, тоҕо эрэ билиҥҥи тылдьыттарга киллэрбэт буолаллар эбит”, – диэбит. Багдарыын Сүлбэҕэ ити тылы кырдьаҕастар маннык быһаарбыттар: “Үрэх да, дойду да сирдэр уулара түһэр сүрүннээх буолаллар. Ону сүллүү диибит”. Биллиилээх топонимист-учуонай түмүгэ маннык: “Сүллүү – туох эрэ устар, ааһар, хамсааһын тахсар аартыга, хайаҕаһа, куоллараана, үүтэ, куоһааҕа, суола”. Онон сүллүүкүн диэн тылбыт сүллүүнү кытта сибээстээх буолуон сөп эбит.
Ити курдук уугар-хааргар киирэн бардаххына, бииртэн биир арыллан иһэр. Сүллүүкүттэр тустарынан анаан-минээн кэпсэтиэххэ наада быһыылаах. Манан түмүктээн эриэҕиҥ, тоҕоостоох түгэн көһүннэҕинэ, бу тиэмэҕэ эргиллиэхпит.
Федор РАХЛЕЕВ.
