Өрөспүүбүлүкэҕэ ийэ тылга анаммыт араас таһымнаах тэрээһин буола турар. Онтон биир дьоһуннаахтара, “Кыым” хаһыат уонна Ил Түмэн билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, СМИгэ уонна уопсастыбаннай дьыалаҕа кэмитиэтэ тэрийбит төгүрүк остуола буолла. Кэпсэтии “Тыл бэлиитикэтин олохтоох былаас таһымыгар олоххо киллэрии тирээн турар кыһалҕалара” диэн тиэмэҕэ таҕыста.
Кимнээх олоххо киллэрэллэрий?
Биһиги хаһыаппыт, уопсастыбаннас да тыл туһунан араас бэйэлээх мунньаҕы, кэпсэтиини ыытан-ыытан кэллибит. Мэлдьи “тыл бэлиитикэтэ ол аата, үөрэх эйгэтин кыһалҕата” диэн өйдүүрбүт. Хайаан да үөрэх үлэһиттэрин ыҥырыынан, кинилэр санааларын, отчуоттарын истиинэн муҥурданар этибит. Оттон уустук боппуруоһу быһаартараары, бастаан Үөрэх министиэристибэтигэр эбэтэр Ил Түмэн сис кэмитиэтигэр тиийэрбит.
Улуус салайааччыларын, баһылыктарын, бэрэстэбиитэллээх былаас уорганнарын, олохтоох бэйэни салайыы салайааччыларын “тыл бэлиитикэтигэр быһаччы кинилэр эппиэттииллэр” диэн, кэпсэтиибитигэр ыҥырбыппыт суоҕа. Улуус баһылыктара бэйэлэрэ даҕаны онно соччо-бачча кыттыһа сатаабаттар этэ. Тыл туһунан сылга биирдэ Тыл ыйыгар санаан, улуустарын тэрээһиннэригэр кытталлара буолуо, онон бүттэҕэ.
Ол эрээри кэнники кэмҥэ сорох улууска төрөөбүт тылы харыстыырга, чөл илдьэ сылдьарга, сайыннарарга туһуламмыт бэртээхэй хамсааһын тэриллэн, чахчы, долгун баран эрэрэ бэлиэтэнэр. Ол иһин “улуустарга тыл бэлиитикэтэ хайдах олоххо киирэ сылдьарый? Онно тирээн турар туох кыһалҕа баарый?” диэн санааттан төгүрүк остуол ыытан балаһыанньаны билэргэ сананныбыт.
***
Төгүрүк остуолга СӨ Бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, Ил Түмэн вице-спикерэ Антонина Григорьева, СӨ үөрэх миниистирин солбуйааччы Владимир Тихонов, Ил Түмэн дьокутаата Павел Ксенофонтов, Чурапчыттан улуус Мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ Афанасий Захаров салайааччылаах дэлэгээссийэ, Таатта, Сунтаар улуустарыттан баһылык солбуйааччылара Изабелла Сивцева, Ульяна Дмитриева, Үөһээ Бүлүүттэн, Ньурбаттан үөрэх управлениетын салайааччылара, солбуйааччылара Спиридон Борбуев, Данил Федоров, учууталлар, уопсастыбанньыктар, Нерюнгриттан Арктика оскуолатын дириэктэрэ М.Н. Руфова кытыннылар.
Мунньаҕы Ил Түмэн дьокутаата, билим, үөрэх, култуура, СМИ уонна уопсастыбаннай дьыалаҕа кэмитиэтин солбуйааччы бэрэссэдээтэлэ, “Ил Түмэн” издательскай кыһа генеральнай дириэктэрэ Мария Христофорова иилээн-саҕалаан ыытта.
Сергей Местников: “Тыа сирэ – ийэ тыл биһигэ”
Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Местников кэпсэтиигэ кыттан, чаатынан бэриллэр ыйытыыларга сиһилии хоруйдаата. Кини: “Бүгүн дьүүллэһэр боппуруостарбыт сүрдээх суолталаахтар. Муниципальнай тэриллиилэр тыл бэлиитикэтин миэстэтигэр олоххо киллэрэ сылдьааччы буолаллар. Аны 1/3 тыа сиригэр олорор, онон төрөөбүт тылы илдьэ сылдьар дьон – тыа дьоно. Тыа сирэ – төрөөбүт ийэ тыл биһигэ, култууратын, төрүт үгэстэрин оҥкула. Биһиги ону харыстыах, сайыннарыах тустаахпыт”, – диэн, ийэ тыл суолтатын өйдүүрүн, кыһалҕатын чугастык ылынарын биллэрдэ.
“Дьэ, онно муниципальнай тэриллиилэр тугу үлэлии-хамныы сылдьалларый? Үөрэх да өттүгэр, иитии да өттүгэр? Тыл боппуруоһун аҥаардастыы үөрэхтээһин эрэ санныгар сүктэрэр итэҕэс дии саныыбын”, – диэтэ бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. Кини тылга уһуйуу, бастатан туран, дьиэ кэргэнтэн, төрөппүтү, эбэни-эһэни кытта алтыһыыттан саҕаланар диэн санаатын эттэ.
Төрүт сокуоҥҥа – этиилэри
Ил Түмэн вице-спикерэ Антонина Григорьева тыл этиитигэр тыл сокуонун үгүс кыһарыйтарыылаах, кыһалҕалаах өттүгэр тохтоото. СӨ Төрүт сокуона уларыйаары турдаҕына, бу хайысхаҕа саҥа этиилэр киирэллэрэ олус наада диэтэ. Арассыыйа Федеральнай сокуона ылылларыгар 2018 сылга Е.П. Жирков, Е.Х. Голомарева уонна А.А. Григорьева буолан үлэлэспиттэрин түмүгэр 7-с ыстатыйа: оҕону төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии хааччахтаммат, сокуоҥҥа көмүскэнэр буолбутун санатта. Ол эрээри билигин даҕаны кыһалҕа баарын эттэ: алпаабыт, таба саҥарыы, тиэрмин сахатыйыыта, киирии тыллар, оскуолаҕа саха тылын үөрэтии, каадыр кыһалҕата, о.д.а.
Тыа сирин кыра оскуолаларын кыһалҕата
А.А. Григорьева чуолаан тыа сирин кыра оскуолаларыгар болҕомтону туһаайда. 393 оскуолаҕа 590 саха тылын учуутала үлэлии сылдьар. Тыа сирин аҕыйах кэмпилиэктээх оскуолаларын туруктара олус мөлтөөбүт. 207 оскуолаттан түөрт сыл иһигэр, 97 оскуола аччыгый кэмпилиэктээх буолбут. Тоҕо итиннигий? Нэһилиэнньэ куораттарга уонна бөдөҥ бөһүөлэктэргэ көһө турар. Хомойуох иһин, кыра оскуолаларга үчүгэй бэлэмнээх учуутал тиийэрэ сэдэх буолбут. Онон үрдүк таһымнаах учууталлары бэлэмнииргэ, үлэлии сылдьар учууталлар таһымнарын үрдэтэргэ улахан болҕомто ууруллуохтааҕын санатта. (Бу Үөрэх министиэристибэтин, ХИФУ, ИРОиИПКРО быһаччы үлэлэрэ буолуохтаах – НГ).
Саҥа технологияларга болҕомто
Сүбэни холбоон, ийэ тылбыт энчирээбэтин туһугар ону өйүүр, сайыннарар, ситимнээх үлэҕэ ылсыахха диэн ыҥырабын диэтэ. “Тыл туһунан сокуону олоххо киллэрэр үлэ сыыйа, олох хаамыытынан, сайдыы тэтиминэн олохтоохтук барыахтаах”, – диэн дьокутаат түмүктээтэ.
“Эркээйи” эргийдэ!
Владимир Тихонов, СӨ үөрэҕин миниистирин солбуйааччы, “Эркээйи-2” эрэгийиэннээҕи бырагыраама туһунан сиһилии кэпсээбититтэн кылгастык: “Эркээйи-2” бырагыраама кэнсиэпсийэтэ ааспыт сыллаахха бигэргэммит. Бастакы “Эркээйигэ” тирэҕирэн, биһиги өрөспүүбүлүкэбит сүрдээх улахан үлэни ыыппыта. Тохтуу сылдьан баран, билигин бу бырагырааманы аныгы кэм ирдэбиллэригэр эппиэттиир гына оҥорон, салҕаан, “Эркээйи-2” диэни бигэргэтэн, олоххо киирэр торумун оҥорбуттар. Бу бырагыраама туохха олоҕуран оҥоһулунна, туох кыһалҕаҕа туһаайылларый? Онуоха биир сүрүн сорук – аныгы сайдыы кэмигэр өрөспүүбүлүкэбит төрүт олохтоох омуктарын төрөөбүт тыллара симэлийбэтин уонна кинилэр тыыннара уһуурун уонна дириҥиирин туһугар үлэни ыытыы.
“Айылҕаны батыһан, айылҕабытыгар дьүөрэлээн, олохпутун-дьаһахпытын оҥостуохтаахпыт. Онно бэлэмнээх оҕону, ыччаты иитэн таһаарыахтаахпыт диэн сыал-сорук турда. Ол иһин 0 сааһыттан, оҕо төрүү илигиттэн даҕаны (-9 диэн) ааҕан, 24 сааһыгар диэри ыччаты хабан, “Эркээйи-2” бырагырааманан үлэни саҕалыыр кэнсиэпсийэ оҥоһулунна. Ол аата, иитии бары кэрдииһи барытын хабар.
“Эркээйи-2” хас да улахан докумуоҥҥа олоҕурда. Итиннэ туох саҥаны көрөбүтүй? Тулалыыр эйгэтэ хайдаҕый да, оҕо оннук сайдар. Онон, бастатан туран, оҕо сайдар эйгэтин үөскэтиэхтээхпит. “Эркээйи-1” кытта тэҥнээтэххэ, оҕо төрүөҕүттэн саҕалаан, 24 сааһыгар диэри саастарынан тыыран, онно хайдах, туох үлэ барыахтааҕын, туох ситиһиллиэхтээҕин ыйан биэрдибит.
Үсүһүнэн, дьиэ кэргэн, ийэ-аҕа буолуу оруолугар болҕомтону туһаайдыбыт. Бу – оҕо сайдар эйгэтин саамай улахан бырыһыанын ылар. Саҥа кэнсиэпсийэ көрүүлэригэр 80% тэҥнэһэр диэн этиллэр. Ону таһынан оҕо тус бэйэтин сайдыытын суолугар (“траектория”) болҕомто ууруллар. Ол аата, оҕо хас биирдии түһүмэххэ хайдах сайдан иһиэхтээҕин туһунан чопчулаан, быһаарыы оҥорон биэрдибит, 24 сааһыгар диэри тиэрдэн, салгыы олоххо атаарар курдук “траектория” оҥордубут. Сүрүн сыал-сорук – ыччат киһилии киһи буола, олох олоро үөрэниэхтээх.
Министиэристибэ оробуочай бөлөҕү тэрийдэ. “Дорожнай каартата” оҥоһулунна. Өрөспүүбүлүкэни биэс зонаҕа: киин, арҕаа, Бүлүү бөлөх, хотугу, бырамыысыланнай улуустарга хайыттыбыт. Ити зоналарга биирдии оҕо саада, биирдии оскуола уонна орто анал үөрэх кыһата “Эркээйи-2“ бырагыраамаҕа тирэх үөрэх тэрилтэтэ буолуохтаах. Онуоха бу ый 15 күнүгэр диэри сайаапкалары хомуйан, кэлэр ый 1 күнүгэр диэри анал хамыыһыйаҕа көрөн быһаарыллыа. “Эркээйи-2” олоххо киириитин итинник былааннаан олоробут. Улуустарга, холобур, Тааттаҕа үчүгэй үлэ холобура баарын бэлиэтиир наада.
Оҕо элбэх, оскуола тиийбэт...
Алексей Семёнов, Дьокуускай куорат үөрэҕин управлениетын салайааччыта, саха тылын учууталларын хамнаһа намыһаҕын туһунан чаатынан ыйытыыга хоруйдаан: “Итиннэ оскуола кэлэктиибэ педсоветтаан, уопсай мунньахтаан, устаабыгар суолта биэрэр боппуруоһу атын-атыннык туруоран биэрэн, балаһыанньаттан тахсар кыахтаах”, – диэтэ.
Дьокуускай куоракка саха нэһилиэнньэтэ элбии турарын, тыаттан миграция улаата турарын санатта. “Оҕо ахсаана олус элбэх: 48 тыһыынчаттан тахса, оттон оскуола миэстэтэ 25 тыһыынча эрэ. Инньэ гынан төрөппүттэр нуучча оскуолатын талаллар”, – диэтэ. Ол биир төрүөтэ – кинилэр үлэҕэ сылдьар буолан, оҕолоругар ситэ-хото болҕомто уурбаттарыгар. Оҕолор бүүс-бүтүннүү ютубка, интэриниэккэ олороллор. Онон ити “контеҥҥа” болҕомто уурар наада.
Сахалыы үөрэтиигэ наадыйыы баар эрээри, итиннэ эмиэ кыһалҕа баар. 2012 сыллаахха 86 саха бөлөҕө уһуйааннарга баар буоллаҕына, билигин 183 бөлөх баар. Ол эрээри уһуйаантан тахсалларыгар, оҕолор биир оскуолаҕа барбакка, куорат оскуолаларынан ыһыллан хаалаллар. Инньэ гынан саха тыллаах кэлэктиип үөскээбитэ таах хаалар түбэлтэтэ тахса турар. Дьокуускайга сахалыы тыллаах биэс уһуйаан, 6 сахалыы үөрэтэр оскуола баар.
Таатталар олоҥхоҕо ситиһиилэрэ
Улуу суруйааччылар дойдулара – Таатта улууһа – тылга мэлдьи даҕаны улахан болҕомтотун уурар, биир тиһиктээх үлэни ыытар. Ол туһунан улуус баһылыгын социальнай боппуруоска солбуйааччыта Изабелла Сивцева кэпсээтэ:
– Биһиги ааспыт үйэтээҕи дьон эйгэтин, кинилэр тылларын-өстөрүн өрөспүүбүлүкэ оҕолоругар, ыччаттарыгар тиэрдэр соруктаах араас хайысхалаах үлэни ыытабыт. Бу күннэргэ биһиэхэ “Тыас. Дорҕоон. Тыл” диэн улахан тэрээһин буолан эрэр. Атын улуус дьоно-сэргэтэ кэлэн көрөр гына тэрийбиппит үһүс сыла буолла. Сүрдээх элбэх оҕо кэлэн кыттар.
Бастатан туран, биһиэхэ Олоҥхо ассоциацията улахан үлэни ыытарын бэлиэтиир наада. Култуурабыт эйгэтигэр маны илдьэ сылдьар, тэрийэр, дьоҥҥо тиэрдэр, эрэнэр дьонноохпут. Инньэ гынан биһиги олоҥхо, фольклор өттүгэр үлэбит ордук таһаарыылаах. Биэс сыл иһигэр нэһилиэк аайы олоҥхоҕо бөлөхтөр, дьиэ кэргэн бөлөхтөрө тэрилиннилэр. Ону ааһан уонча биирдиилээн толорооччу баар буолбута – бу улахан ситиһии, онно хас киһини быйыл таһаардыбыт, хас киһини салгыы таһаарабыт диэн былааннаах үлэ барар. Олоҥхону ыччакка, оҕоҕо тиэрдэр сорук өссө даҕаны күүскэ турар.
Иккиһинэн, өрөспүүбүлүкэ 100 сыллаах үбүлүөйүн көрсө үлэбит-хамнаспыт саҕаланна. Бүгүн “Оҕо үөскээһинэ уонна төрөөһүнэ” диэн ырытыы бара турар. Педагогика, тыл, социальнай билим, мэдиссиинэ, итэҕэл өттүттэн ырытан, күн сарсын 4 чааска түмсэммит түмүктүөхтээхпит.
Билигин гаджет бэйэбит бэлэмэ суох олорон биэрбиппитин толорон эрэр. Бэйэбит тылбытынан ахсааны, өҥнөрү, тыллары үөрэтэр араас “контент” баара буоллар, оҕолорбут итиннэ аһара киириэ суохтар этэ. Ону куоттаран кэбистибит, итини түргэнник ситэр сорук турар. Түргэнник үп-харчы көрүллэн, итэҕэһи толоро охсон, аҕыйах сылынан сыалбытын ситиһэрбит буоллар.
Түмэллэр сабыллар кутталлаахтар
Маны таһынан И.В. Сивцева Хадаайытааҕы литэрэтиирэ түмэлэ П.А. Ойуунускай түмэлин кытта холбоһор, атын түмэллэр үптэрэ-харчылара, штаттара сарбыллан эрэрин хараастан туран кэпсээтэ. “Бу биһиги устуоруйабыт кэрэһиттэрин, ураты түмэллэрбитин көмүскүөх туох сокуоннар баалларый эбэтэр баар буолуохтарын сөбүй?” – диэн ыйытта. Үпкэ-харчыга ыктаран, тэриллибит баайбытын-дуолбутун өрөспүүбүлүкэ – 100, Суорун Омоллоон төрөөбүтэ 115 сылын көрсө кум-хам тутан кэбиһэрбит сатаммат диэтэ.
Тугун кыайбаппыт?
И.Сивцева: – “Эркээйи” саҥалыы тыыннанан эргиллэн эрэрэ олус үчүгэй. Биһиги тугун кыайбакка сылдьабытый? Тыл диэтэххэ, биһиги тыллары эрэ түмэбит. Оннук буолуо суохтаах. Саха үөрэҕэ, эйгэтэ бары бэйэ-бэйэлэрин кытта алтыһаллар. Кинилэр бары кыттыахтарын наада. Ону кытта психологтарбыт, логопедтарбыт күүскэ үлэлэспэтэхтэринэ, сарсын бу үлэни кыайбат кутталлаахпыт. Итини сүрүннүүр уонна түмэ тардар наада.
Судаарыстыбаннай тыл ыстаатыһа үрдүк дуо?
Чурапчы улууһун борокуруора Иван Ядреев сүгэ-балта курдук тыл эттэ. Биһиги санаабытыгар, саамай сөпкө бэлиэтээтэ:
– “Муниципальнай тэриллии өттүгэр судаарыстыбаннай тылы туһаныы” диэн тиэмэҕэ аспырантыыраҕа, Генеральнай борокуратуура университетыгар үөрэнэ сылдьабын. Ол иһин ити боппуруостары атын субъектарга бара сылдьан, сиһилии билэн, тэҥнээн-үөрэтэн көрөбүн.
Ыйытыыга харда:
– “Үлэҕэ ыларга хайаан да икки тылы билиэхтээххин” диэн ирдэбил суох. Булгуччу нуучча тылын билиэхтээхтэр диэн ирдэбил баар. Атын тылы билиэхтээххин диэн нуорма киирдэҕинэ, борокуратуура ону “Федеральнай сокуоҥҥа суох” диэн утарыаҕа.
Биһиги сахабыт тыла судаарыстыбаннай ыстаатыстаах. Ол иһин онно сыһыан эмиэ оннук буолуохтаах. Онон төрөөбүт тыл диэн өйдөбүл буолбакка, судаарыстыбаннай тыл диэн сыһыан баар буолуохтаах. Холобур, мин оҕо эрдэхпиттэн нууччалыы эрэ кэпсэтэр буоллахпына, ол аата, мин төрөөбүт тылым нуучча тыла буолан хаалар дуо? Ол аата, саха тылын кыһалҕатыгар кыттыспат курдук буолан тахсабын дуо? Дьэ, ол иһин “саха тыла аҥаардас сахалар эрэ боппуруостара буолбатах. Бу – бүтүн Саха сирин олохтоохторун дьыалата буолуохтаах, онон судаарыстыбаннай тыл курдук туруорсуохтаахпыт” диэн өйдөбүл киириэхтээх диибин.
Тыл бэлиитикэтин олоххо киллэриигэ кыһалҕа сүрдээх элбэх. Сылтан сыл сахалыы саҥарар киһи, оҕо аҕыйаан иһэр. Ону утарсар кыахпыт суох курдук. Билигин суһаллык күүстээх миэрэни ылыахпытын наада. Бастатан туран, тыл туттуллар эйгэтин кэҥэтиэхтээхпит. Итиннэ күүстээх судаарыстыбаннай бэлиитикэ наада. Иккиһинэн, икки саха көрсөн баран бэйэ-бэйэлэрин кытта нууччалыы кэпсэтэллэрэ – ол тыл “престиһэ” намтаабытын туоһута. Онон тылбыт “престиһин” көтөҕөр үлэни ыытыахтаахпыт.
“Итини хайдах быһаарыахха сөбүй?” диэн, этиибин түөрт түһүмэххэ араардым. Бастатан туран, тыл сокуонун үгүс нуормата үлэлээбэт, сороҕо эрэ үлэлиир диэн аһаҕастык этэр наада. Үс сыллааҕыта суол бэлиэтэ барыта сахалыы суруллуохтаахтар диэн нуорма киирбитэ. Тыл сокуонугар. Билигин көрдөххө, хайдаҕый? Сорох эрэ сиргэ сахалыы сурук-бичик баар. Суолу оҥорооччулар ону тутуспаттар, нууччалыы суруйа олороллор. Ол аата, ити нуорма үлэлээбэт. Иккис түгэн, дьыала-куолу толоруутун, докумуон таһаарыытын өттүгэр: сахалыы докумуон таһаарыахха сөп диэн этиллэр даҕаны, биир даҕаны нууччалыы саҥарар киһитэ суох уһук дэриэбинэҕэ да дьыала-куолу нууччалыы толоруллар, докумуоннары нууччалыы эрэ таһаараллар.
Онон тыл туһунан сокуон уларыйыан наада. Сокуон сорох формулировката сокуону көдьүүстээхтик туттарга эппиэттээбэт. Мин 21 өрөспүүбүлүкэ тылларын сокуонун тэҥнээн, үөрэтэн көрөн баран, былырыын ”Евразиятааҕы юридическай сурунаалга” (Уфа, Башкортостан) ыстатыйа суруйбутум. Онно түмүк курдук, “Арассыыйа Федерацията уопсай сокуонунан киллэрэн, бу маннык-маннык эйгэлэргэ эһиги тылгытын туттуоххутун сөп диэн көҥүллээбитин, биһиги туттубакка олорор эбиппит” диэбитим. Ол иһин итини туттар курдук үлэни ыытан, бу сокуону онно сөп түбэһиннэрэн, уларытыахха наада.
Холобур, Казаҥҥа тиийдэххэ, хайа да сурук-бичик татаардыы тылбааһа баар. Биһиэхэ ол туһунан сыл ахсын боппуруос көтөҕүллэр эрээри, тоҕо эрэ олох хамнаабат. Оҕо эйгэтэ, оскуолаҕа сахалыы үөрэтэбит диибит, сахалыы гаджет оҥоро сатыыбыт. Ол эрээри оҕобут таһырдьа таҕыстаҕына, биир да сахалыы биллэриини, маҕаһыын ааныгар суругу көрбөт, аахпат. Ол аата, киниэхэ эйгэтэ суох. Дьокуускайга эрэ буолбатах, ол – Чурапчыга да баар көстүү. Оттон саха тыла судаарыстыбаннай тыл быһыытынан туттуллар, информацияны тиэрдэр тыл буолуохтаах эбээт! Холобур, ити оптуобуска сахалыы тохтобуллары биллэрэллэр эрээри, “выход” диэн тыл сахалыыта тоҕо эрэ суох. Итинтэн тыл престиһэ түһэр, кэпсэтэр, туттуллар эйгэтэ аччаан иһэр.
Саха сирэ атын уобаластартан туох уратылааҕый? Холобур, Амыр уобалаһын ылыахха, нэһилиэнньэбит араа-бараа. Ол эрээри кинилэр биһиги курдук, бэйэлэрин омуктарын уонна тылларын тыыннаах хаалларар сыаллара-соруктара суох. Мин кими даҕаны кириитикэлиэхпин баҕарбаппын. Ол эрээри бу судаарыстыбаннай тыллары биһиги салайааччыларбыт федеральнай уорганнар иннилэригэр эмиэ көмүскүөхтээхтэр. Холобура, суут боппуруоһун ылар буоллахха, 2020 сылтан сахалыы суут сабылынна: Тааттаҕа, Чурапчыга, Уус Алдаҥҥа. Ити боппуруоска СӨ Бырабыыталыстыбата кыттыспатаҕына, ким да кыттыспат. Ол иһин ити ыарахан боппуруостарга күүстээх бэлиитикэ, туруорсуу наада.
Саха тылын көмүскүүр, саха тылын судаарыстыбаннай таһымҥа туттуллуутун туруорсар, ДьУоХХҕа баран, “тоҕо сахалыы саҥаран, кэпсэтэн, төлүө суохтаахпыный?” диэн ирдэһэр кыахтаах уопсастыбаннай күүс эмиэ суох. Тоҕо киинэ тыйаатырыгар киирдэххэ, “Туалет – уҥа” диэн сахалыы сурук суоҕуй? Сити курдук, ирдэстэххэ, бүтүн дьапталҕа тахсан кэлэр. Уопсастыбаннай фронт баара буоллар, “бу маҕаһыыҥҥа сахалыы суруктара суох эбит. Бу эрэстэрээн сахалыы суруга суох эбит” диэн көрөн, хонтуруоллуур уорганнарга ону тиэрдэр курдук үлэлиэн сөп этэ. “Бенеттон” диэн маҕаһыыҥҥа атыыһыт саха кыыһыттан “тоҕо сахалыы кэпсэппэккин?” диэбиккэ “миигин сахалары да кытта сахалыы кэпсэтиэ суохтааххын диэн боппуттара” диэбитин саныыбын. Итинник түгэннэри уопсастыбаннай күүс быһаарыан сөп этэ.
Биир эрэ биридимиэт эмсэҕэлиир – саха тыла
Спиридон Борбуев, Үөһээ Бүлүү үөрэҕин управлениетын салайааччыта: “Оҕо ахсаана улууска аҕыйыы турар, оскуолабыт үксэ кыра кэмпилиэктээх буолан эрэр, оннук көстүү эбиллэ турар. Оттон тыл сүмэтин илдьэ сылдьааччы – тыа сирэ. Онон итиннэ күүстээх болҕомто ууруллуон наада.
Оскуолаҕа саҥа биридимиэттэр киирэ турдахтарына, эмсэҕэлиир биир эрэ биридимиэт баар. Ол – саха тыла уонна литэрэтиирэтэ, төрүт омуктар култууралара. Атын “приоритеттаах” дэнэр биридимиэттэр тыытыллыбаттар. Биһиги саха тылын суотугар саҥа киирэр уруоктарга миэстэ босхолуурга күһэллэбит. Онон саха тылын көмүскүүр, тыыттарбат сокуоннар тахсыахтаахтар дии саныыбын.
Чурапчылар – инникилэр
Чурапчы улууһуттан, улуус Мунньаҕын салайааччыта Афанасий Захаров салайаачылаах бэрэстэбиитэллэр кытыннылар. А.А. Захаров:
–Биһиги былырыын өрөспүүбүлүкэтээҕи “Тыл – омук тыына” диэн пуорум ыыппыппыт. Элбэх этии кирбитэ. Алта түһүлгэнэн үлэлээбиппит. Бу С.А. Новгородов төрөөбүт сирэ-дойдута буоларынан, манна саха тылын үөрэтиигэ тугу эрэ хамсанар уолдьаста диэн санааттан тэриллибитэ. Биһиги бу хайысхаҕа саҥа технологиялартан куттаммакка, тылбытын эһэр буоллулар диэн дьаархаммакка, төттөрүтүн, ону күүскэ туһанан, сахабыт тылын сайыннарыахха диэн сүрүн санааны тутуһан сылдьабыт. Бу сотору эмиэ пуорум тэрийээри олоробут, зуум-былаһаакка нөҥүө. Бүгүҥҥү төгүрүк остуол уустук да, кыайыылаах-хотуулаах да өттүн арыйан биэрдэ диэн көрдүм.
“Арктика” оскуолатыгар – биэс тылы
Нерюнгрига “Арктика” диэн аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар тылларынан үөрэтэр соҕотох оскуола баар. Оскуола дириэктэрэ Мария Руфова кэпсиир:
– Биһиги 1995 сыллаахха бастакы бэрэсидьиэн М.Е.Николаев өйөбүлүнэн арыллыбыппыт. 25 сыллаах үбүлүөйбүтүн бэлиэтээри олоробут. Хомойуох иһин, билигин оскуолабыт обсерватор буолан, ыраахтан үөрэнэ сылдьабыт. Оҕолор, дистанционнайдык да буоллар, күөн күрэстэргэ, олимпиадаларга кытталлар. Оскуолаҕа хотугу норуот биэс оҕото үөрэнэр. Биһиэхэ 19 хотугу улуустан, атын эрэгийиэннэртэн эмиэ кэлэн үөрэнэллэр: Хабаровскайтан, Красноярскайтан, Бурятияттан.
Атын эрэгийиэннэртэн кэлэр оҕолор сахалыы билбэттэр, биһиги оҕолорбут үксүлэрэ саха тыллаахтар. Ол эрээри төрөппүттэрэ “биһиги бэйэбит төрөөбүт тылбытын үөрэтиэхпитин баҕарабыт” диэн оҕолорун аҕалаллар. Оннук усулуобуйаны биһиги тэрийэ сатыыбыт. Эбэҥки тылын учуутала К.И. Макарова төрөөбүт тылын үчүгэйдик билэр, сүрдээх уопуттаах учуутал элбэх оҕону тылга үөрэттэ. Састааппытын көрдөххө, 175 оҕоттон 60%-на – эбэҥки оҕото, эбээн оҕото – 28%. Мэтэдьиичэскэй босуобуйабыт, учуобунньуктарбыт тиийбэттэр эрээри, итиннэ үлэлэһэбит. Оҕолорбут эбэҥки, орочоон тылыгар олимпиадаларга кыттан, призёр буолаллар. Оттон оройуоммутугар ыытыллар саха тылын олимпиадаларыгар оҕолорбут мэлдьи миэстэлэһэллэр.
Түгэни туһанан, оскуолабытыгар эбээн норуотуттан бастакы учуонай А.М. Мыреева аатын иҥэрээри 2016 сыллаахха докумуон хомуйбуппут. Ону бастаан көрбүт хамыыһыйа “присвоить” диэн түмүк таһаарбыта. Онтон иккистээн хомуйан киллэрбиппитигэр “придумать иную форму увековечивания” диэн түмүктэнэн тахсыбыт. Биһиги ону хос туруорсаары гынабыт.
Баһылык иилиир-саҕалыыр
Данил Федоров, Ньурба улууһун үөрэҕин управлениетын салайааччытын солбуйааччы:
–Биһиги бэйэбит үөрэнээччилэрбитигэр, иитиллээччилэрбитигэр сахалыы тыыны иҥэриигэ араас хайысхалаах үлэни ыытабыт. Сүрдээх элбэх уопсастыбанньыктаахпыт. Саха тылыгар, төрөөбүт тылга бэринии диэн дойдуга бэриниини сэргэ ураты болҕомтоҕо сылдьар. Улууспут баһылыга көҕүлээн, “Мин Ньурба оҕотобун” диэн 1 кылааска киирбит оҕолору оробуочай тэтэрээтинэн хааччыйабыт. Онно Ньурбаттан төрүттээх киэн туттар дьоммут, биир дойдулаахтарбыт, биллэр-көстөр ытык сирдэрбит, айылҕа көстүүлэрэ киирэллэр. Оҕо түөрт сыл устата ону кэтээн көрөн, толорон, илдьэ сылдьар. Орто сүһүөх кылаастарга “Моя малая родина” диэн география биридимиэтин иһинэн Ньурба туһунан тиэмэ киирэ сылдьар. Билиҥҥэ диэри ону күүскэ туһана сылдьабыт.
Оскуолаҕа, уһуйааҥҥа төрөппүт ханнык тылынан үөрэтэргэ оҕотун биэрэрий диир буоллахха, син биир нуучча тыллаах оскуола элбэх буолан тахсар. Ити сүрүн төрүөтэ дьиэ кэргэҥҥэ дии саныыбын. Онон билигин биһиги Ыччат министиэристибэтин нөҥүө дьиэ кэргэҥҥэ, ыччакка аналлаах үлэни күүһүрдүбэтэхпитинэ, бу көстүү дьаалатынан бара туруон сөп.
Биһиги улууска аҕаларга, эр дьоҥҥо болҕомто ууруллан эрэр. Ону А.Я. Яковлев, улуус баһылыгын 1 солбуйааччыта, иилээтэ-саҕалаата. С.Васильев үбүлүөйүн көрсө, тыл ыйын декадатын чэрчитинэн “Сайдар эйгэни тэрийии” диэн тэрээһини ыытаары сылдьабыт. Дьахталлар түмсүүлэрэ уруккуттан күүскэ үлэлиир. Онно элбэх дьон, ыалдьыттар да кыттыахтаахтар. Улууспут борокуруорун ыҥырбыппыт.
М.Н. Христофорова: Элбэх өрүттээх үлэ барар эбит. Ону ким сүрүннүүрүй?
Д.А. Федоров: Улууска ыытыллар сүрүн үлэтин улууспут баһылыга А.М. Иннокентьев тус бэйэтэ салайар, хонтуруоллуур.
Экология утарсыыта уонна төрөөбүт тыл
Ирина Нифонова, Чинэкэ нэһилиэгиттэн улуус Сэбиэтин дьокутаата, Бүлүү улууһа.
– Сахабыт тылын салгыы сайыннарарга күүскэ үлэлэһэ сылдьар дьон манна мустан олороллор. Саамай сөптөөх этиини Чурапчы улууһун борокуруора И.В. Ядреевтан иһиттибит. Икки судаарыстыбаннай тыл баар эрээри, биһиги биир-икки атын тыллаах дьон баар буолла да, мунньахтарбыт нууччалыы бараллар. Оттон сахалар бэйэбит эрэ мустан олорор буоллахпытына, туруорсуубутугар, нууччалыы ыйытыылары киллэрэрбит татым буолан хаалар дии саныыбын. Татымын ааһан өссө атын баҕайы ис хоһооннонон тылбаастаммыт буолар.
Бэйэҕит да билэҕит – өрөспүүбүлүкэҕэ экология боппуруоһа сытыытык турар. Биһиэхэ бөх полигона тутуллар диэн, икки публичнай истии буолбута. Сири аныыр мунньах боротокуолугар нэһилиэнньэ эппитэ биир эрэ, туох да суолтата суох этии киирэн хаалбыта улаханнык оҕуста. Мунньах сахалыы барбыта, дьон бэркэ эппиттэрэ. Аҕам саастаах дьон тайахтаах кэлэн, улаханнык абаран-сатаран, долгуйан туран тыл эппиттэрэ боротокуолга биир-икки, суолтата суох этиинэн киирэн хаалбытыттан соһуйдубут да, сөхтүбүт даҕаны. Биһиги онно сөбүлэспит курдук буолан хааллыбыт. Онон быраап өттүгэр көһөммүт, аахса сатыы сылдьабыт. Ол кэнниттэн зуум нөҥүө буолбут публичнай истиилэргэ, сахалыы эппит дьон этиилэрэ киирбэтэх, нууччалыы эрэ тыл эппит дьон киэннэрэ киирбит. Онон мин тугу этээри гынабыный?
Биһиги салайааччыларбыт, исписэлиистэрбит икки тылы билэллэрин, суолталаах докумуоннары толорууга хас биирдии этии суолтатын сүтэрбэккэ, сиһилии сурулларын ситиһиэххэ. Мунньаҕы ыытыыга даҕаны, боротокуолу толорторууга да буоллун, болҕомто ууруллара наада.
***
Мунньах түмүгэр С.В. Местников этиилэри болҕойон истибитин, бэлиэтэммитин эттэ. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ тыл бэлиитикэтин ыытарга үгүс өттүгэр инники күөҥҥэ сылдьарын санатан туран, күнтэн күн саҥа кыһалҕа, “вызов” тахса турарын, ону быһаарсарга бэлэм буолуохтаахпытын эттэ.
Дьокутаат М.Н. Христофорова “бүгүн биһиги улуустарга сүрдээх элбэх үлэ ыытылларын иһиттибит. Муниципалитет таһымыгар үлэни иилииргэ-саҕалыырга туох эрэ киин тэриллиэн наада буолбут курдук. Ону таһынан олохтоох былаас таһымыгар үбүлээһин хайдаҕый? Биһиги бу кэпсэтиибит түмүгүнэн этиилэри бэлэмнээн, салгыы үлэлиэхпит” диэтэ.
Н.Герасимова.
