Владимир Ильич Ульянов-Ленин Арассыыйа импиэрийэтин Симбирскэй куоратыгар (билигин Ульяновскай) 1870 с. муус устар 22 күнүгэр төрөөбүтэ. Революционер, марксизм бөдөҥ теоретига, сэбиэскэй бэлитиичэскэй уонна судаарыстыбаннай диэйэтэл, бассабыыктар баартыйаларын, Өктөөп улуу өрөбөлүүссүйэтин тэрийээччи, аан дойдуга бастакы социалистыы судаарыстыбаны – Сэбиэскэй Социалистыы Өрөспүүбүлүкэлэр Сойуустарын – төрүттээччи.
Ленин туһунан билиҥҥи саха уопсастыбатыгар туох санаа-оноо баарый, кинини дьон хайдах сыаналыырый?
Андриан Борисов, устуоруйа билимин дуоктара:
– Ленини сыаналаан бөҕө буоллаҕа дии.. Оччотооҕу Арассыыйаҕа эрэ буолбакка, аан дойдуга барытыгар ытыктаныллар, билиниллэр киһи. Кини аҥаардас революционер эрэ буолбакка, 20-с үйэ саҕаланыытыгар аан дойдуга үөскээбит социальнай сайдыы, прогресс сонун сүүрээннэрин түмэн олоххо киллэрбит улуу бөлүһүөк, бэлиитик.
Аан дойдуттан, киин Арассыыйаттан Саха сиригэр кэлэр Ленин хомуньуустуу идеологиятын биһиги дьоммут: Ойуунускайдаах, Аммосовтаах уо.д.а. – бигэтик ылыммыт буоллахтарына, оччотооҕу манна баар оппозиция: эсердэр, меньшевиктэр, федералистар сойуустара (сүрүннээн, бэлитиичэскэй сыылынайдар)... – эмиэ чугастык ылыммыттара. Туох эрэ хайдыһыы баар да эбит буоллаҕына, ол күннээҕи тактика эрэ өттүгэр буолуон сөп...
Билигин, олохпут уларыйбытын кэннэ, ол буолан ааспыт устуоруйа драматыгар буруйу барытын Лениҥҥэ уонна Сталиҥҥа сүктэрэ сатыыр үгэс баар. Устуоруйа докумуоннарын уларытыы-токурутуу, “ньиэмэс үспүйүөнүттэн” саҕалаан була сатаан хараардыы, дьиҥинэн, тохтуон да сөп этэ. 20-с үйэ саҕаланыытыгар дойдубут барытын үрдүнэн буолан ааспыт булкуллууга, хаан тохтуутугар хомуньуустар, Лениннээх эрэ буруйдаах буолбатахтар. Буруйу бары тэҥҥэ үллэстэн сүгүөхтээхтэр, буруйдаах дьон.
Уопсайынан, 20-с үйэ саҕаланыытыгар ыраахтааҕылаах Арассыыйа импиэрийэтэ үрдүттэн да, анныттан да дэлби сатарыйан, ыһыллан-тоҕуллан, бэлитиичэскэй, байыаннай, экэнэмиичэскэй да өттүнэн эстэн бүтэн эрэр этэ. Ону Ленин салайааччылаах бассабыык баартыйата бэрт кылгас кэм иһигэр хомуйан, чөлүгэр түһэрэн, норуоттары түмэн саҥа судаарыстыбаны тутан таһаарбыта. Ол элбэх үлэттэн, сыраттан тахсыбыта сэрэйиллэр.
Биллэрин курдук, саагыбар түмүгэр Ленин ыараханнык бааһыран, 1920-с сыллар саҥаларыттан ыла улахан бэлиитикэнэн дьарыктанар да кыаҕа суох буолбута. Онон ити кэмтэн ыла кини өлүөр диэри кининэн сирэйдэнэн атын дьон араас дьыалалары оҥорбуттара. Дьиҥинэн, Ленин өрөбөлүүссүйэ кэннэ саатар 5-10 сыл тигинэччи үлэлээбитэ буоллар, букатын атын суолунан барыахпытын сөп этэ. Ленин, балаһыанньатыттан көрөн, бэрт имигэстик дьаһанара. Холобур, өлүөн иннинэ НЭП бэлиитикэтин киллэрэн дойду экэниэмикэтин туруктаах оҥоро сатаабытын билэбит.
Кинини “кыһыл террорга” буруйдууллар эрээри, кини үөскээн турар балаһыанньаны онтон атын суолунан быһаарар да кыаҕа суох курдуга. Ыраахтааҕыны, улахан чунуобунньуктары, генераллары өлөрүүнү, террору “олохторун уобараһа” оҥостон кэбиспит, Ленини бэйэтин өлөрө сыспыт, кини соратниктарын Урицкайы, Володарскайы өлөрбүт дьону утары онтон атын хайдах ньыманан охсуһуо этэй... Холобур, Ленин тыһыынчанан киһилээх, ол иһигэр хара баһаам саа сүгэһэрдээх саллааттар, миитин иннигэр туох да харабыла суох тахсан тыл этэрэ – бэйэтин идиэйэтигэр, кырдьыгар уонна ону бар дьон ылынарыгар бүк эрэллээҕин туоһута.
Ленин, 20-с үйэ биир бастыҥ бэлиитигин, чулуу идеологын быһыытынан сыаналаныахтаах дии саныыбын. Мин кини туһунан, сүнньүнэн, итинник “положительнай” санаалаахпын.
Дьулустаан Осипов, “Алтан” IТ оскуола салайааччыта, уопсастыбанньык, эдэр киһи:
– Ленини революционер уонна Волга үрдүгэр баар Симбирскэй куоракка төрөөбүт киһи быһыытынан билэбин. Хомуньуустуу идиэйэни олоххо киллэрбит, тарҕаппыт киһи. Чуолаан, кини тылга сыһыаннаах суруйууларын аахпытым. Ленин “Сэбиэскэй Арассыыйа үрдүнэн биир баһылыыр-көһүлүүр судаарыстыбаннай тыл диэн суох буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, биир тыл атыттартан ордук балаһыанньаланна, статустанна да, атыттар бары баттанар дьылҕаланаллар” диир эбит этэ. Ону таһынан, үлэлэриттэн аахтахха, оччотооҕу Арассыыйа састаабыгар киирэр кыра омуктарга аһара ытыктабыллаахтык сыһыаннаһара, өрө тутара.
Кини туһунан үчүгэй эрэ өйдөбүллээхпин.
Лена Керемясова, теле-араадьыйа суруналыыс, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ:
– “Ленин мин олохпор быһаччы сыһыаннаах” да диэтэхпинэ улахан омнуо буолбат. Тоҕо диэтэххэ, мин кинини кытта биир күн төрөөбүппүт. Төрөппүттэрим миигин ол иһин “Лена” (Елена буолбатах) диэн ааттаабыттар, кини араспаанньатыгар чугаһатан.
Бу сибилигин Новосибирскай куоракка сылдьабын. Манна куорат киинигэр Ленин баараҕай пааматынньыга турар. Соҕотох да буолбатах, аттыгар саллаат, оробуочай уонна бааһынай тураллар. Ону көрөн ураты иэйии үөскүүр.
Биһиги оҕо сылдьан, Ленин холобурунан, “Күн Ленин” диэн тыллаах улааппыппыт. Кини дьиэ кэргэнэ, олорбут олоҕо, охсуһуута барыта сэбиэскэй кэмҥэ дьон батыһар хомуньуустуу идеалыгар кубулуйбут. Ленини ол курдук өрө тута үөрэммит буоламмын, кэлин кинини үөҕэн-баһааҕырдан суруйаллара миэхэ букатын да дьайбат. Кулгааҕым таһынан ааһар. Кини сырдык уобараһын өлбөөдүппэт.
Арай, Ленин төрөөбүт күнэ кини кэриэһигэр анаммыт хомуньуустуу субуотунньук күнүгэр кубулуйбут буолан, мин бэйэм төрөөбүт күнүм мэлдьи субуотунньук күн түбэһэрэ бэрдэ суох буолара. Үгэс курдук, төрөөбүт күммүн субуотунньуктаан кэлэн эрэ баран ыларым.
Лениҥҥэ былыргыттан быйылга диэри үчүгэй эрэ сыһыаннаахпын.
Ульяна Винокурова, социология билимин дуоктара, уопсастыбанньык:
– Лениҥҥэ, эн күүтэриҥ курдук, олус үчүгэй сыһыаннаах киһи буолбатахпын.
Дьиҥинэн, Ленини оҕо эрдэхпититтэн ыла “бүгүн Володя Ульянов төрөөбүт күнэ” диэн курдук, олохпутугар ханна да арахсыбакка батыһа сылдьар, аттыбытыгар баар киһи курдук санаан улааппыппыт. “Ол сыһыаным устудьуоннуу сырыттахпына уларыйбыта” диэхпин сөп. Ленинградка университекка үөрэнэ сылдьан кини үлэлэрин “первоисточниктартан” көрөн ырытарбыт, үөрэтэрбит. Онно кини олус хабыр, аһынары билбэт суох тыйыс суруйууларын ааҕан, дьон олоҕун туохха да уурбатын, сыаналаабатын билэн соһуйбуттааҕым. Киһини барытын тэҥ бырааптыыр курдук судургу, чуолкай уонна өйдөнүмтүө идиэйэни олоххо киллэрэр туһугар тоҕо итиччэ элбэх киһини сиэртибэлиэхххэ сөп этэй!
Холобур, аан дойду таһымнаах улуу социолог Питирим Сорокин үлэлэринэн үөрэммитим да, онно туох да куһаҕан, омнуо баарын билбэт этим. Оттон Сорокин – Лениннээх батарбакка тас дойдуга куоттарбыт киһилэрэ. Ити туһунан сэминээрдэргэ эҥин аһара элбэх боппуруоһу биэрэр, ыйыталаһар буолан, “Научнай коммунизм” эрэ диэн биридимиэккэ “4”-дү ылан турардааҕым.
Аны туран, ол саҕана билим үлэтэ, курсовойтан саҕалаан диссертациятыгар тиийэ, тоҕо барыта Ленин этиитигэр сигэниилээх буолуохтааҕа өйдөммөтө, толоос курдук буолара.
1990-с сылларга архыыптар аһыллыбыттарыгар, Ленин ааптардаах “расстрелять”, “вешать”, “не церемониться” диэннээх докумуон бөҕө күөрэйэн тахсыбыта. Ол докумуоннар кырдьыктаахтара кыратык да саарбахтаммат.
Уопсайынан, киһи аймах сайдыытын тэргэн суола ханнык да күүһүлээһини, өлөрүүнү-дьарыйыыны кытта сибээһэ суох киһилии суолунан барыахтаах диэн өйдөбүллээхпин. Ленин идиэйэлэриттэн төһөнөн түргэнник босхолонобут да, уопсастыбаҕа соччонон ордук.
Ноев Афанасий, Ил Дархан пресс-сэкэрэтээрэ:
– Оскуола паартатын саҕаттан “Үөрэниэххэ, үөрэниэххэ уонна өссө үөрэниэххэ” диэн Ленин ыҥырыытынан, кини идиэйэтинэн улааппыт дьон буоллахпыт. Туох да диэбиттэрин иһин, Ленин – сүдү Арассыыйа импиэрийэтигэр өрөбөлүүссүйэни оҥорбут сүдү тэрийээччи. Улуу киһи. Уонунан мөлүйүөн киһини биир идиэйэҕэ түмэн, итэҕэтэн-ылыннаран, аан дойду таһымнаах хамсааһыны таһаарбыта. Кини – идиэйэтин дьоҥҥо сатаан тиэрдэр улуу араатар, бастыҥ тэрийээччи эрэ буолбакка, үйэлэр устата өлбөккө-сүппэккэ барар идиэйэни сүрүннээбит киһи.
Климент Иванов, СӨ Верховнай Сэбиэтин бүтэһик бэрэссэдээтэлэ, СӨ Бочуоттаах гражданина:
– Ленин – ханнык баҕарар норуот, судаарыстыба дьылҕатыгар эриэккэскэ кэлэн ааһар сүдү киһи.
Дьон-норуот туһугар кыһаллар, долгуйар, киһи киһини баттаабат, дьон тэҥ бырааптаах судаарыстыбатын, уопсастыбатын тутар туһугар үлэлээбит киһи. Маннык дьону умнууга хаалларар сыыһа.
Мин саныахпар, кини дьыалатын салҕааччылар алҕаһаабыт буолуохтарын сөп. Ленин мэлдьи этэрэ, “күн-дьыл, балаһыанньа уларыйарынан көрөн биһиги ыытар бэлиитикэбитин эмиэ уларытан иһиэхтээхпит” диэн... Ол эбэтэр, “биир хамсаабат, уларыйбат догмаҕа киирэн хаалыа суохтаахпыт” диирэ. Кэлиҥҥи салайааччылар ону кыайбатахтарын түмүгэр дойдубут ыһыллыбыта диэн өйдөбүллээхпин.
Холобур, Кытай норуодунай өрөспүүбүлүкэтэ күн-дьыл балаһыанньатыттан көрөн уларыйан биэрбитин түмүгэр, билигин аан дойдуга инники күөҥҥэ сылдьар судаарыстыбаҕа кубулуйда. Кытай экэнэмиичэскэй реформатын сүрүннээбит Дэн Сяопин “куоска хайдах өҥнөөҕө суолтата суох, кини кутуйаҕы эрэ тутуохтаах” диэн бириинсиптээҕэ. Чахчы. Экэниэмикэ конкуренцията суох хайдах сайдыаҕай? Кытайдар ону таба туһанан сайда олороллор. Биһиги Политбюробут ону кэмигэр таба өйдөөбүтэ буоллар, биһиги сайдыыбыт букатын атын суолунан салаллыан сөп этэ.
Билиҥҥи Арассыыйа судаарыстыбаннай олигархия суолунан баран иһэр. Дойдубут баайа нэһилиэнньэҕэ барытыгар тэҥник аттарыллыбат буолла, 1990-с сыллардааҕы ыра-баҕа санааларбыт олоххо киирбэтилэр. Быһата, олигархия ытарчатыттан босхолонуохпутун наада буолла...
Иван Гаврильев.
