Тыл судаарыстыбаннай ыстаатыһа уонна туттуллар эйгэтэ: манна туох кыһалҕа баарый? Муус устар 23 күнүгэр “Ил Түмэн” хаһыат көҕүлээһининэн, “Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай тыллар туттуллар эйгэлэрин билиҥҥи туруга уонна ону кэҥэтии тирээн турар боппуруостара” диэн төгүрүк остуол буолан ааста.
Бэрт интэриэһинэй кэпсэтии буолан ааста. Кытыннылар: Ил Түмэн үөрэххэ, билимҥэ, култуураҕа, СӨ Конституционнай суутун судьуйата Алексей Ефимов, СМИ уонна уопсастыбаннай дьыалаларга сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева, СӨ Тыл бэлиитикэтигэр управлениетын салайааччыта Римма Жиркова, СӨ Үөрэҕин министиэристибэтин эппиэттээх үлэһитэ Туйаара Абрамова, СӨ Киһи быраабын боломуочунайа Сардана Гурьева, ГЧИ учуонайа, тыл билимин хандьыдаата Анатолий Нелунов, ХИФУ тылбааска кафедратын үлэһитэ Юлия Борисова, албакаат Ольга Тимофеева, РЛИ дириэктэрэ Иван Шамаев, юрист Макар Яковлев, ону кытта бу тиэмэҕэ ыалдьар билим, үөрэх, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ зуум нөҥүө кытта, чаакка ыйытыылары биэрэ, санааларын үллэстэ олордулар. Төгүрүк остуолу дьокутаат Мария Христофорова ыытта: “Быйылгы бырагыраамабыт хаһааҥҥытааҕар даҕаны киэҥ хабааннаах уонна үбүлээһиннээх олоххо киирээри сылдьарын бэлиэтээн туран, бу көрүллүбүт үп-харчы көдьүүстээхтик туһаныллара буоллар диэн баҕарабыт”, – диэтэ.
Ф.В. Габышева Ил Түмэн кэмитиэтин мунньаҕар өрөспүүбүлүкэтээҕи тыллар сайдыыларын туһунан бырагыраама хайдах туолан иһэрин, тирээн турар саамай суолталаах түгэннэри, ону кимнээх толоруохтаахтарын ыйан туран, дьүүллэспиттэрин, түргэтэтэр инниттэн тугу гыныллыахтааҕын кэпсэппиттэрин аҕынна. Атын субъектарга, Татарстаҥҥа, Башкортостаҥҥа, о.д.а., дьыала хайдаҕын билсэр, федеральнай таһымҥа ханнык стратегическай докумуоннар ылыллалларын үөрэтэр наадатын ыйда.
Дьокуускайга уон оскуола тутуллан киириэхтээҕин, киин куораты сайдыы “драйверын” курдук көрүллүөхтээҕин тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Холобур курдук, полилингвальнай, ол эбэтэр, хас да тылы үөрэтэр оскуолалары аҕалла: Саха гимназиятын, 26 №-дээх оскуоланы. Мииринэйгэ оннук кылаастары арыйар сөбүн туһунан эттэ. Улуус кииннэригэр нуучча оҕолоро бааллар эрээри, сахалыы эрэ оскуолалар баалларын ыйда. Дьокутаат онон “аҥаардастыы биир өттүгэр эрэ охтуу буолуо суохтаах” диэн эттэ. Төрүт тыллар 10 сыллара ыытылла турарын, өрөспүүбүлүкэҕэ литэрэтиирэ сайдыытын, национальнай СМИ сайдыытын уо.д.а. эттэ. Феодосия Васильевна бу олох сотору кэминэн Национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтин 30 сыла туоларынан, түмүк ылынар уонна инники соруктары туруорар наадатын ыйда.
***
Бу кэккэ сыллар тухары тылы үөрэтии, сайыннарыы, эйгэтин кэҥэтии туһунан кэпсэтэн-кэпсэтэн, дьүүллэһэн-дьүүллэһэн кэллибит. Ол барыта биир халыып буолан хаалла. Ситиһиилэри сэргэ төрөөбүт тыллары үөрэтиигэ уустук түгэн баарын, ол туох дьайыылааҕын барытын көрө-истэ сылдьабыт.
Тыл сайдыытын бырагырааматын сүрүн толорооччута – СӨ Үөрэҕин министиэристибэтэ. Т.С. Абрамова, министиэристибэ эппиэттээх үлэһитэ, бырагыраама туолуутун маннык билиһиннэрдэ:
–Тыл бырагырааматыгар 57 мөл. угулунна, бу улахан суума курдук даҕаны, саамай наадалаахха эрэ тиийииһи. Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы С.В. Местников таһымыгар оробуочай бөлөх тэриллибитэ. Онно билим, үөрэхтээһин, култуура, СМИ, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрэ киирбиттэрэ. Бырагыраама үөрэхтээһиҥҥэ, тыллары үөрэтиигэ эрэ буолбакка, билигин атын хайысхаларга эмиэ туһаайыллар, атын толорооччулары, кыттааччылары эмиэ хабан туран. Бырагыраама тэрээһиннэрэ баар нормативнай докумуоннарга уларыйыылар киирэллэрин ирдиир. Онуоха үбүлээһин “целевой” кодтара уларыйыахтарын наада, бастакы кыбаартал үлэтэ ити үлэҕэ, норматив базатын бэлэмнээһиҥҥэ ананна.
Иккис бэлиэ өрүтэ, бырагыраама чэрчитинэн норуот интэриэһиргиирин араас гранынан көҕүлээһин көрүлүннэ. Итиннэ СӨ Ыччат министиэристибэтин нөҥүө Ил Дархан граныгар кыттыыны киллэрдибит, онно 3,5 мөл. солк. ананна. Билигин бастыҥ бырайыактары өйүүр кыахтаныахпыт: холобур, мультипликация киинэлэрин, уус-уран киинэлэри, о.д.а. Үсүһүнэн, информационнай-коммуникационнай технологиялары өйөөһүн. Төрөөбүт тыллары үөрэтэргэ ананар сүрүн портал суоҕа куһаҕан, онон быйыл бу үлэни ыытан эрэбит.
У.А. Винокурова, социология билимин дуоктара: “Бу боппуруоһу икки хайысхаҕа арааран көрөр наада. Судаарыстыба көмөтө ханнык өрүттэринэн көстүөн сөбүй диэн уонна дьон-сэргэ ханнык уопсастыбаннай инициативалары бэйэтин кыаҕынан уонна көҕүнэн кыттарын туһунан кэпсэтиэххэ сөп. Судаарыстыбаннай өйөбүл туһунан эттэххэ, өрөспүүбүлүкэҕэ ЮНЕСКО хамыыһыйата үлэлиир, уонча сылы быһа “Куйаар” диэн элбэх тыллаах саайты арыйан турабыт Үөрэх министиэристибэтин көмөтүнэн. Билигин онуоха ханнык даҕаны көмө оҥоһуллубат буолла. Дьиҥинэн, тыллары сайыннарыыга ити саайт эмиэ көмө-өйөбүл буолуон сөп этэ”, – диэтэ.
Ульяна Алексеевна өссө олунньуга Николай Павлов-Халаны, сахалыы бикипиэдьийэ ааптарын, бириэмийэҕэ түһэрбиттэрин олох даҕаны көрбөккө сылдьалларын санатта. “Өскөтүн биһиги судаарыстыбаннай, төрүт тылларбытын аан дойду ситимигэр киэҥник тарҕатар уопсастыбаннай көҕүлээһини өйөөбөт буоллахпытына, кими уонна тугу өйүүбүт, тылбытын хайдах сайыннарабыт? Туһааннаах дьон, салалтаҕа тылгытын тиэрдэргит буоллар”, – диэн көрдөстө.
У.А. Винокурова судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллар үлэлиир эйгэлэрэ муниципальнай дьаһалталар кыахтарынан барарын эттэ. Ордук чуолаан киин куоракка сыһыаннааҕын бэлиэтээтэ. Кини: “Киин куорат – биһиги судаарыстыбаннаспыт киинэ. Онно муниципальнай таһымынан ханнык тыл бэлиитикэтэ ыытылларый диэн докумуон баар дуу, суох дуу? Суох буоллаҕына, биһиги “Языковое образование и воспитание в столице г. Якутске” диэн анал докумуону ылыныахха. Куорат ханнык түөлбэтигэр, ханнык оскуолаларга төһө састааптаах үөрэнээччилэрдээҕий, төрөппүттэрэ ханнык тылынан үөрэттэрэр баҕалаахтарый – биһиги барытын ону научнай төрүт быһыытынан көрдөрүөхпүтүн наада. Оччоҕо дьэ муниципальнай таһымҥа судаарыстыбаннай уонна официальнай тыллары өйүүр, билимҥэ олоҕурар уонна уопсастыбаннай өттүнэн көмөлөөх бэлиитикэни ыытар кыах баар буолуо. Онуоха бүгүҥҥү мунньах олук ууруон сөп этэ”, – диэтэ.
Төгүрүк остуолга сахалыыттан–нууччалыы, нууччалыыттан–сахалыы тылбаас кыһалҕалара көрүлүннэ. Манна СӨ Тыл сайдыытыгар управлениетын салайааччыта Римма Жиркова тыл этиититтэн быһа тутан аҕалабыт.
Р.Р. Жиркова Тыл сэбиэтэ диэн баарын, оттон улуустарга барытыгар тыл хамыыһыйалара тэриллибиттэрин туһунан эттэ. Кинилэр тыл бэлиитикэтин олоххо киллэрэр үлэлэрин СӨ тыл сайдыытын управлениета иилиир-саҕалыыр диэтэ.
Тылбаас туһунан бэлиэтээн, Римма Романовна нууччалыыттан сахалыы уонна сахалыыттан нууччалыы тылбаас боппуруостара систиэмэлээхтик ситэ толкуйдана иликтэрин аҕынна. Аҕыйах ахсааннаах үлэһиттээх управление Ил Дархан, бырабыыталыстыба, Ил Түмэн таһаарар докумуоннарын, туһаайыыларын, дакылааттарын, отчуоттарын – барытын тылбаастыы олорор эбит. Ону таһынан гражданнар да киллэрэр туруорсуу суруктарын, үлэ-социальнай сөбүлэһинэриилэри да тылбаастыыллар. Бүтүн Арассыыйатааҕы 2020 сыллааҕы биэрэпис докумуоннарын бэрэбиэркэлээбиттэр.
2020 сылга барыта 2083 сирэйдээх тылбааһы оҥордубут диэтэ Р.Р. Жиркова. Итини таһынан кини Арассыыйа норуоттарын тылынан тахсыбыт уус-уран литэрэтиирэ айымньыларын тылбаастыырга уонна таһаарарга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн субсидия-өйөбүл көрүллүбүтүн аҕынна. Ол курдук, аҕыйах ахсааннаах омуктар 36 араас ааттаах кинигэлэрэ нууччалыы тылбааһа оҥоһуллан тахсыбыт эбит. Р.Р. Жиркова каадырынан хааччыллыы, тылбаасчыттары бэлэмнээһин туһунан боппуруоска тохтоото. Судаарыстыбаннай, официальнай тыллары туттар икки тыллаах эйгэҕэ барытыгар тылбаасчыттар наадалар. Ол эрээри судаарыстыбаннай тыллар ыстаатыстарын туруорсан үлэлии сылдьар тылбаасчыттар үлэ өттүнэн бырааптара көмүскэлэ суох диэн тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Терминология боппуруоһугар үлэ ыытарга оробуочай хамыыһыйа тэриллиэхтээҕин эттэ. Суут-сокуон эйгэтигэр үлэлиир тылбаас каадырынан хааччыйыы наадата турар. Ону кытта РФ Үлэҕэ министиэристибэтэ тылбаасчыт диэн ыстандаарт оҥоһуллубутун туһунан эттэ.
РБА СС Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар проблемаларын институтун учуонайа, билим хандьыдаата, 2002 сыллаахха тахсыбыт РФ Холуобунай кодексын эрэдээктэрэ уонна тылбаасчыта Анатолий Гаврильевич Нелунов санаатын эттэ. Кини “бу сүрдээх кэскиллээх уонна улахан боппуруос көтөҕүллэн эрэр” диэтэ. Урут да көрүллэр этэ гынан баран, олоххо киллэриитэ соччо-бачча кыаллыбат этэ. “Судаарыстыбаннай тыл эйгэтин кэҥэтии” диэн улахан өйдөбүл. Төһө да кириитикэлэстэрбит, судаарыстыбыннай тыл ыстаатыһын ылыммыппыт кэннэ хамсааһын таҕыста. Урут оптуобуска да төрөөбүт тылынан кэпсэппэт кэмнэрбит баар этилэр, онно холоотоххо, улахан уларыйыы буолла. Онон син үлэлиир буоламмыт, уларыйыы киирдэҕэ. Судаарыстыбаннай тыл өрөспүүбүлүкэбит наадыйыытын барытын толоруохтаах. Тыл киһи курдук. Ону, холобур, судаарыстыбаннай ыстаатыстаах саха тылбыт сорох эйгэҕэ туттуллубат эбэтэр саҥа туттуллар буолан эрэр. Эбэтэр туттарга ыарахан, тыл киирэ илик эйгэлэрэ бааллар.
Холобур, суут-сокуон эйгэтигэр сүрдээх уустук, тылбаас элбэх сыраны, үлэни эрэйэр. Тылбаас араас көрүҥнээх: көҥүл, уус-уран, олортон суолтатынан саамай ыарахаттара – сокуон тыла. Тоҕо диэтэххэ, итиннэ киһи дьылҕата быһаарыллар. Сатаан тылбаастаабатаххына, хайдах баҕарар өйдүөххэ сөп. Онон итиннэ үчүгэй тылдьыт тахсыан наада. Холобур, урут кыра “Сахалыы юридическай тылдьыт” диэни эрэдээксийэлээбитим. Ол эргэрдэ, тиэрминнэрэ нууччалыылар. Уонна Арассыыйа Федерациятын Холуобунай кодексын балачча уһуннук, бары кыттыһан оҥорбуппут. Билигин оннук тылбаастар наадалар, оттон ол биһиэхэ кыалла илик.
Саха сиригэр суукка киһи төрөөбүт тылынан көҥүл туттар, көмүскэнэр буолуохтаах. Ити өйдөнөр ээ. Төрүт да сокуоҥҥа ол туһунан этиллэ сылдьар. Ол да буоллар, кистии-саба дуу, хайдах дуу, национальнай тыллар туттуллууларын соруйан кыччатар бэлиитикэ ыытыллар курдук. Онтон тыл хайа эрэ эйгэҕэ туттуллубат буолла да, ыалдьан, буомуран барар. Оччоҕо биһиги хайдах тыл туттуллар эйгэтин кэҥэтэбит диибитий?
Онон бу ханнык эйгэҕэ саха тыла кыайан киирэ илигэр болҕомтону ууран, элбэх күүһү түмэн үлэлиэххэ. Итиннэ чуолаан, суут-сокуон боппуруостарыгар үлэлииргэ, ол докумуоннарын тылбаастыырга, сахалыы таһаарарга үлэлиэххэ. Тылбыт кыайан киирэ илик эйгэтигэр болҕомто ууруохха, онно саба түһүөххэ. Аһаран истибит да, кэлин тылбыт ыалдьан барыа, устунан симэлийиэ даҕаны...
Кодекстары тылбаастыыр наада
Юлия Михайловна Борисова, ГЧИ саха тылын салаатын үлэһитэ, филология билимин хандьыдаата, ону таһынан 2009 сылтан тылбааһынан дьарыктанарын эттэ. Ону 2018 сылга диэри СӨ Ис дьыалатын министиэристибэтин уорганнарыгар, Дьокуускай куораттааҕы суукка урбаанньыт быһыытынан, тылынан даҕаны, суругунан даҕаны тылбаас оҥоро сылдьыбытын кэпсээтэ. Кини: “Билигин урбааммын саппытым, бириэмэбиттэн көрөн, суругунан тылбаастары ылабын. Урбаанньыт буолбутум төрүөтэ диэн, СӨ Ис дьыала уорганнарыгар тылбаас өҥөтүн оҥоруу иһин 36% туталлар этэ. Билигин да оннук. Суут эйгэтигэр оннук суох. Ол эрээри син биир бэлиэтээн этэр наада, тылбаас өҥөтүн төлөбүрэ олус кыра. Суругунан тылбааска 1800 бэлиэҕэ – 200 солк. Бу суума 2009 сылтан, ол да инниттэн уларыйбакка турар. Ону таһынан ыксаллаах, бырааһынньык кэмигэр үлэ, хойут баҕайы, түүн үлэлииргэ эбии төлөбүр көрүллүбэт. Тылбаасчыттар полиция үлэһиттэрин кытта күннэри-түүннэри тэҥҥэ дьыаланы арыйыыга сылдьыһаллар. Онон силиэстийэ уорганнарыгар суут үлэтин тылбааһынан дьарыктаныан баҕарар дьон аҕыйыы турар, уопуттаах тылбаасчыттар тиийбэттэр. Тылбаасчыт тиийбэт түгэнигэр, ыксаан бэйэлэрэ билэр дьоннорун тылы эрэ баһылыыр диэн кытыннараллар. Ол онтон тылбаас хаачыстыбата мөлтүүр. Холуобунай кодекс, Холуобунай-процессуальнай кодекс тылбааһыгар олус наадыйабыт. Мин санаабар, ол тиэкистэр тылбаастарын куруутун үлэлэһэр тылбаасчыттар, наука үлэһиттэрэ, ону кытта юристар кыттыһан оҥоруохтаахтар, биир бөлөххө киирэн үлэлиэхтээхтэр. Холуобунай тылбааска исписэлиистэр олус наадалар. Холобур, М.С. Петрова диэн силиэстийэ уорганнарыгар уонтан тахса сыл тылбаасчыттаабыт исписэлиис баар, түүн даҕаны уһугуннардахха. Ханнык ыстатыйаны ыйытаҕын, ону тылбаастаан биэриэн сөп. Оннук уопуттаах тылбаасчыттары кытыннарар наада. Бастаан тахсыбыт Холуобунай кодекс олус эргэрдэ. Силиэстийэ, суут да дьыалатыгар элбэх мөккүөрдээх түгэн тахсар, онуоха тирэҕирэр докумуон наада. “Тиэрминнэр сөпкө туттуллубуттар, бу тыл улахан докумуоҥҥа оннук сылдьар” диэн тирэҕирэр наада. Онон мин тылбаасчыт даҕаны, билим үлэһитин да быһыытынан, тиэрминнэр тылдьыттара, кодекстар тылбаастара саҥаттан тахсара олус наада диэн этэбин.
Хамыыһыйа ыстарааптыыр
Феликс Антонов, Дьокуускай куораттааҕы административнай хамыыһыйа салайааччыта: “1992 сыллаахха киирбит “Тыл туһунан” сокуон баар. Онно географическай уонна атын даҕаны суол бэлиэлэрин, судаарыстыбаннай былаас уонна атын даҕаны уорганнар, биэдэмистибэлэр, эбэтэр биир сиргэ түмсэн олорор олохтоох төрүт омуктар сирдэригэр биллэриилэрэ бэйэлэрин тылларынан эмиэ суруллар диэн этиллэ сылдьар. Сокуон кэһиллэр түбэлтэтигэр ыстарааптанар. Бу уларытыы 2020 сылга киирбитэ, ааспыт сылга 10 эбийиэк ыстарааптаммыта. Быйыл эмиэ хамыыһыйа тэрийэн, үлэ салҕаныа диибит”, – диэн Дьокуускай куорат административнай хамыыһыйата таах олорбутун эттэ.
Полковник Климов суругун туһунан
Төгүрүк остуол үһүс боппуруоһунан СӨ ИДьМ солбуйааччы миниистирэ, полковник Климов суруга буолла. Бу сурук социальнай ситимҥэ тарҕаммытын билэн-көрөн олоробут. Омос көрдөххө, сурукка туох даҕаны оннук баһыылаах этиллибэт. Арай боротокуолу нууччалыыга тылбаастыыр ирдэнэр диэн этиллэр. Ол эрээри министиэристибэ улахан тойонун көннөрү суруга олохтоох полиция уорганнарыгар, учаастактарга бирикээс курдук тиийэр. Боростуой үлэһит ону “биһиги салалтабыт боротокуолу нууччалыы эрэ толорору ирдиир” диэн өйдүүр. Оттон сорох холуобунай дьыаланы силиэстийэлээһин, суут сахалыы ыытыллыбакка, төһөлөөх киһи кыайан көмүскэммэккэ хаалбыта биллибэт.
“Бу дьыаланы быһаарсаары биһиги ИДьМ миниистирэ Прокопенкоҕа ыҥырыы ыыппыппыт да, кэлбэппит диэн аккаастаатылар. Бу кэмҥэ федеральнай уорганнар кыттыылаах мунньаҕы ыытабыт диэтилэр. Оттон биһиги сарсыарда 11ч.00 мүн. ыытабыт ээ – Москубаҕа ол сарсыарда 5.00 чаас”, – диэтэ мунньаҕы ыытар дьокутаат М.Н. Христофорова. Санатар буоллахха, ааспыт пленарнай мунньахха Ил Түмэн дьокутааттарыгар отчуоттаан баран, миниистир Прокопенко тоҕо эрэ суһаллык баран хаалбыта. Дьокутааттар миниистиргэ элбэх ыйытыылаах этилэр да, киһилэрэ онно оҥос. Онон кимиэхэ, туохха бас бэринэр ИДьМ эбитэ буолла? Парламены баардылаабат, саха судаарыстыбаннай тылын хам баттыы сатыы олорор тойон.
Төрөөбүт тылы туттууга киһи бырааба күөмчүлэниитэ
Сардана Гурьева, СӨ киһи быраабын боломуочунайа, кэпсэтии ис хоһооно дириҥин бэлиэтээн туран, Саха Өрөспүүбүлүкэтин сокуоннара, Төрүт сокуон мэктиэлиирэ туолуохтаахтар диэтэ. Онуоха киһи быраабын араҥаччылыыр уорган тугу үлэлии-хамныы сылдьарын билиһиннэрдэ. “Устуоруйаны көрдөхпүтүнэ, 2014 сыллаахха, ИДьМ көҕүлээһининэн Ил Дархан уонна АГИП кыттыылаах бу тиэмэ көтөҕүллүбүтэ. А.М. Ефимов, мин иннибинэ үлэлээбит боломуочунай, дакылаатыгар сөптөөх боппуруоһу туруоран, тылбаас үлэтэ барыахтаах диэбитин өйөөбүппүт. Итиннэ судаарыстыбаннай бырагыраама тылбааһа киириэхтээх диэн этии киллэрбиппит. Онно үп-харчы көрүллүбүтэ. Онно туһааннаах бырагыраама баар этэ диэн этиллибитэ. Онон 2014 сыллаахха бырабыыталыстыба оннук миэрэни ылыммыт эрээри, туолуута уһаан хаалбыт диэн бүгүҥҥү кэпсэтиини өйдүөххэ сөп эбит. Ол иһин оробуочай бөлөх тэриллэрэ, Р.Р. Жирковалыын, М.М. Яковлевтыын сүбэлэһэн, систиэмэ, мэхэньиисим өттүнэн улахан үлэ барыаҕа диэн эрэнэбин”, – диэтэ.
Национальнай тыллары күөмчүлүүр сүүрээн
А.М. Ефимов, СӨ Төрүт сокуонун суутун судьуйата: “Бүгүҥҥү кэпсэтии федеральнай сокуону араҥаччылыыр уонна суут-сокуон уорганнарыгар аналлаах. Үөрэтиини ханнык тылынан ыытар, судаарыстыбаннай уонна муниципальнай былаас уорганнарыгар докумуоннары ханнык тылынан толорор, суут-сокуон дьыалатын ханнык тылынан ыытар, толорор бу боппуруостар хаһан баҕарар сытыытык тураллар. Ордук биһиги курдук элбэх омуктар олорор федеративнай судаарыстыбаларыгар”, – диэн саҕалаата.
Салгыы кини сурукка тохтоон тыл этиитин толору аҕалабыт: “Социальнай ситимнэргэ, медиа-ресурстарга ИДьМ полковнига, солбуйааччы миниистир Климов кулун тутар 24 күннээҕи суругун кэннэ холуобунай дьыаланы көрүү докумуоннарыгар саха тылын туттуу туһунан ырытыы саҕаланна. Мин ити сурук туһунан араас санааны биллим: юристар даҕаны, атын даҕаны үлэһиттэр киэннэрин. 30 сылтан тахса борокуратуура уорганнарыгар үлэлээбит, Дьокуускай куорат борокуруорун уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи борокуратуура учаастагын начаалынньыгын быһыытынан, холуобунай дьыаланы көрүүгэ сокуон туттуллуутун кэтээбит буолан, бу боппуруоска хоруйдуохпун сөп. Итини кытта СӨ киһи быраабын боломуочунайынан 4 сыл үлэлээбитим. Онно эмиэ тылы туһаныы боппуруоһун гражданнар көтөҕөллөрө баар буолааччы. Ол биһиги көрүүбүтүгэр киирэн, сыл аайы өрөспүүбүлүкэтээҕи омбудсмен дакылаатыгар көрүллэрэ. Арассыыйа эрэгийиэннэрдээҕи омбудсменнарын мунньаҕар 2013 сыллаахха дакылааттаан турабын. Ол кэннэ оччолорго Арассыыйа омбудсмена Владимир Лукин холуобунай производствоҕа национальнай тыллары туттууну күөмчүлүүр хамсааһын тахсан эрэр диэн бэлиэтээбитэ”.
Сокуон хараҕынан
А.М. Ефимов сокуоннарга сигэнэн, бу сурук ис хоһоонугар этиллэри арыйан биэрдэ: “СӨ Төрүт сокуонун 46 ыстатыйатынан өрөспүүбүлүкэҕэ икки судаарыстыбаннай тыл көрүллэр: саха уонна нуучча тыла. РФ Холуобунай кодексын 18 ыстатыйатыгар олоҕуран, холуобунай производство нуучча тылынан, ону кытта РФ-га киирсэр олохтоох судаарыстыбаннай тылынан барыан сөп диэн этиллэр.
Итиннэ манныгы өйдөтөр наада: суут производствотыгар суут кэмигэр эрэ быһаарсыы буолбакка, “предварительнай” силиэстийэ, “дознание” эмиэ киирэллэр. Салгыы УПК 18 ыстатыйатын 12 чааһа этэр: “РФ Үрдүкү суутугар, уопсай юрисдикция апелляция уонна кассация сууттарыгар, ону кытта байыаннай сууттарга дьыала нууччалыы эрэ тылынан барар” диэн. Ол эбэтэр, атын сууттарга барытыгар, ол эбэтэр бастакы инстанция сууттарыгар уонна “предварительнай расследование” уорганнарыгар производство нууччалыы даҕаны, РФ субъегын атын судаарыстыбаннай тылынан да барыан сөп.
Итиннэ УПК 18 ыстатыйатын 2 чааһыгар холуобунай суут кыттыылаахтара: ол эбэтэр, нуучча тылын үчүгэйдик билбэт буруйдаахтар эрэ буолбакка, эмсэҕэлээччилэр, туоһулар барытыгар төрөөбүт тылларынан көрдөрүүнү биэрэр, матырыйааллары бэйэлэрин төрөөбүт тылларынан билсэр, суукка тыл этэр бырааптаахтар диэн этиллэ сылдьар.
СӨ ИДьМ солбуйааччы миниистирэ Климов бэйэтин суругар холуобунай дьыаланы эбэтэр олох нууччалыы, эбэтэр икки тылынан ыытары ирдиир: өскө буруйданар киһи нууччалыы үчүгэйдик билбэт буоллаҕына диэн. Сурукка суут дьыалатын кыттыылаахтара сайабылыанньаларын уонна быһаарыыларын эрэ сахалыы тылынан киллэрэллэрэ наада диир.
Климов суругар РФ Төрүт сокуонун 1 ыстатыйатын 4 пуунугар, ону сэргэ “РФ судаарыстыбаннай тылын туһунан” Федеральнай сокуон 3 ыстатыйатыгар сигэнэр. Онно нуучча тыла ханнык сууттарга туттулларын туһунан этиллэр. Онуоха солбуйааччы миниистир суруга РФ Холуобунай-процессуальнай кодексын кытта сөп түбэспэт. Оттон ол кодекс “приоритет” буолар. Тоҕо диэтэххэ, сокуоннарга туох эмэ коллизия – өйдөммөт мөккүөрдээх түгэн тахсар түбэлтэтигэр, бастатан туран, анал сокуон ону быһаарар.
Климов ирдиирин курдук, ханнык да суут дьыалата икки тылынан ыытыллыбат. Тоҕо диэтэххэ, “аутентичнай”, эбэтэр саамай дьиҥнээх докумуонунан соҕотох докумуон ааҕыллар: ол эбэтэр нууччалыы, эбэтэр иккис судаарыстыбаннай тылынан суруллубут матырыйаал. “Процессуальнай” докумуоннар хайа эрэ тылга официальнай тылбаастара – бу көмө матырыйаал эрэ быһыытынан туттуллар курдук ааҕыллаллар (ол эбэтэр, дьиҥнээх процессуальнай докумуон буолбатах диэн). Холобур, холуобунай дьыала сахалыы барбыт буоллаҕына, ону ким да ааһынарга биэрбэтэҕинэн, ол дьыала матырыйаала соннук тылбааһа суох суут архыыбыгар хаалар диэн буолар.
Иккиһинэн, “сайабылыанньаны эрэ сахалыы тылынан ыларгыт ирдэнэр” дииллэрэ эмиэ төрдүттэн сыыһа. Дьиҥинэн, манна көҥүллэнэр буолбакка, булгуччулаах бэрээдэк дьайар. Онон төрөөбүт тылы туттары күөмчүлээһин, бу – киһи конституционнай быраабын кэһии буолар. Үсүһүнэн, ИДьМ салалтата төрөөбүт тылынан силиэстийэни, суут дьыалатын ыытар иһин начаалынньыктары дисциплинарнай эппиэккэ тардыллыаххыт диирэ – сокуону кэһии”.
Токурутууларга тиэрдиэн сөп
А.М. Ефимов: “Судаарыстыбаннай тыл туһунан“ РФ сокуонун сыыһа өйдөөһүн ханнык токурутууларга аҕалыан сөбүй? Бастакытынан, үгүс силиэдибэтэл уонна дознаватель чэпчэки суолунан бараары, гражданнар конституционнай бырааптарын күөмчүлүүллэр. Нууччалыы үчүгэйдик билбэт буруйданааччылары, уорбаланааччылары холуобунай дьыалаларын нууччалыы ыытарга “сөбүлэһиннэрэллэр”. Биһиги кэллиэгэлэрбит судьуйалар кэпсииллэринэн, суукка кэлэн, ол буруйданааччылар суут быһаарсыытын сахалыы ыытарга хадатаайыстыбалыыллара баар. Сууттар кинилэр хадатаайыстыбаларын толорон, салгыы суут саха тылынан барар.
Иккиһинэн, гражданин сахалыы саҥарар, төрөөбүт тылын туттар бырааба күөмчүлэнэрэ, силиэстийэ уонна суут алҕаһыгар-сыыһатыгар тиэрдэр. Оттон ол дьон дьылҕатыгар дьайара өйдөнөр. Холобур, ыраах улууска түбэлтэ тахсыбыта. Полиция үлэһитэ, буруйу оҥоруу бырыһыанын үрдэтээри, холуочук туруктаах сылдьан суотабай төлөпүөнүн сүтэрбит гражданин быһаарыытын соруйан уордарбыт курдук суруйан баран, олох туох даҕаны сыһыана суох киһини буруйдуу сатаабыта. Атын даҕаны дьыала тахсара элбэх. Федеральнай сокуон уорганнара гражданнар конституционнай бырааптарын тутуһалларын күөмчүлүө суохтаах.
Мин этиилэрим: “Бастакытынан, СӨ ис дьыалатын миниистирэ Прокопенкоҕа кини солбуйааччыта Климов суругун сыыһанан уонна гражданнар конституционнай бырааптарын күөмчүлүүрүн билинэн туран, көтүртэрэргэ. Иккиһинэн, СӨ борокуруорун э.т. А.Ивановка бу сурукка быраап өттүнэн сыанабыл биэрэригэр көрдөһөн суруйарга”, – диэтэ.
Кыахпытын, бырааппытын да сатаан туттубаппыт
Өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр албакаат Ольга Тимофеева: “Биһиги, быраабы туһанааччы юристар: албакааттар, силиэдэбэтэллэр, борокуруордар бу суут систиэмэтин иһигэр эргичийэ сылдьабыт. Онон суут систиэмэтин иһиттэн суут дьыалатыгар тылы туттуу хайдах барарын кэпсиэхпин баҕарабын. Кырдьык, биһиги үлэбитигэр тыл үстүрүмүөнүн туттабыт. Ол эрээри биһиэхэ сүрүн кыһалҕабыт диэн – сороҕор биһиги баар бырааппытын, мэктиэлэнэр кыахтары даҕаны туһаммаппыт. Алексей Михайлович эттэ: “Судопроизводство барар дьыалата уонна дьыала производствота үрдүкү сууттарга уонна апелляционнай, кассационнай сууттар Арассыыйа судаарыстыбаннай тылынан, ол эбэтэр нууччалыы бараллар”, – диэн. Оттон бастакы инстанция сууттара, мөрөбүөй суут, барыллаан силиэстийэ өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылынан барыан сөп, ол эбэтэр – сахалыы. Ол эрээри быраактыкаҕа ол баар дуо? Суох. Тоҕо диэтэххэ, дьыала-куолу барыта өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай тылынан барбытын да иһин, кэнники суут матырыйаала Үрдүкү инстанцияларга үөрэтилиннин диэн, тылбаастаммыт буолуохтаах. Онон тылбаас кыһалҕата итиннэ күөрэйэн тахсар. Саамай сүрүн кыһалҕабыт диэн – ол сөптөөх “үстүрүмүөннэр” суохтара буолар. Биһиги кодекстарбыт суохтар – Холуобунай, Гражданскай, Холуобунай-процессуальнай уо.д.а. Урут РСФСР эргэ кодекса сылдьарын көрөн аһарбытым. Хас да сыллааҕыта “Холуобунай кодексы уонна Холуобунай-процессуальнай кодексы тылбаастыахтар үһү” диэн иһиллибитэ да, хаптайбыт быһыылаах: боппуруос кыаллыбакка турар. Оттон саамай сүрүн кыһалҕа – ити тылбаастаммыт кодекстар суохтара. Оттон ити трагическай даҕаны түмүккэ аҕалыан сөп. Онуоха элбэх холобур баар. Сыыһа тылбаас олох атын түмүккэ аҕалбыт дьыалалара тахса тураллар. Билигин нууччалыы үчүгэйдик билбэт киһи силиэстийэҕэ саха тылын туттар бырааптаах, итиннэ туох даҕаны күөмчүлээһин суох. Суут производствотыгар төрөөбүт тылы туттуу – бу конституционнай быраап. Сүрүн кыһалҕа – кодекстар суохтара уонна тылбаас суоҕа. Билигин тылбаасчыт диэн филолог идэлээх ким баҕарар буолуон сөп курдук. Оттон, дьиҥинэн, уопуттаах тылбаасчыттар бааллар эрээри, кодекстар суохтар.
Онон бу урукку сырыыларга хаһан да көтөҕүллэ илик тиэмэ диэҕи, син туох эрэ кэпсэтиилэр, бэл, үбүлээһиннээх боппуруостар көтөҕүллэ сылдьыбыттар эбит. Төгүрүк остуолга ону салгыыр, үлэни сэргэхситэр, быһаарыллыбакка сылдьыбыт боппуруостары быһаарар туһунан элбэх этии киирдэ. Олор бары төгүрүк остуол түмүк эрэкэмэндээссийэтигэр учуоттаныахтара, киириэхтэрэ. Оттон ИДьМ солбуйааччы миниистирэ Климов суругунан Ил Түмэн дьокутааттара миниистир В.Прокопенко аатыгар сурук суруйуох буоллулар. Бу улахан, уустук боппуруос көтөҕүллүбүтүнэн, үлэ салҕаныа, оробуочай хамыыһыйа тэриллиэ, тылбааска уустук түгэн быһаарыллыа диэн эрэнэбит. Эрэкэмэндээссийэҕэ киирбит этиилэри хайаан даҕаны сырдатыахпыт.
Н.Герасимова.
