Бу ыйга В.Путин 2012 с. “ыам ыйынааҕы” диэн ааттанар ыйаахтара тахсыбыттара 9 сылын туолла. Ол быһыытынан учууталлар хамнастара сыл аайы эрэгийиэн орто хамнаһын кытта тэҥнэһэ үүнэн иһиэхтээҕэ. Ыйаах хайдах туолан иһэрин туһунан “Учуутал” диэн үөрэх үлэһиттэрин эрэгийиэннэрдээҕи боропсойууһун анал дакылаата бу күннэргэ таҕыста. Кинилэр ыйааҕы былаастар официальнай ыстатыыстыканы манипуляциялаан толороллор диэбиттэр.

Боропсойуус соһутар дакылаата

Боропсойуус быйыл муус устарга Росстат 2020 с. үөрэх эйгэтин үлэһиттэрин хамнастарын таһаарбыт дааннайдарыгар олоҕуран суруйбут. Онно эрэгийиэннэр пед-үлэһиттэрин 25,9% хамнастара ортотунан 30 тыһ. кыайбат, 43,5% – 30-40 тыһ., 15,3% – 40-50 тыһ., 15,3% 50 тыһ. үөһээ буолбут эбит. Москубаҕа, Москуба уобалаһыгар, С-Петербурга уонна Уһук Хоту эрэгийиэннэргэ эрэ учууталлар 50 тыһ. тахса солк. ылаллар эбит.

Ыйаах туолла диэн, бастаан 2018 с. отчуоттаммыт. Оттон боропсойуус 2020 с. ырытан баран, Путин ыйааҕын былаастар официальнай ыстатыыстыканы манипуляциялаан толорон олороллор диэн кириитикэлээбит. 2014 с. кириисис кэнниттэн 2015 с. “орто хамнас” оннугар “үлэттэн орто дохуот” диэн өйдөбүлү киллэрэн, ыйаах туолуутун отчуотугар туттуллар көрдөрүү кээмэйин аҕыйатан, ыйааҕы тутуһан төлөнөр хамнаһы кыччаппыта дииллэр. “Ыйаах бастаан хайдах ылыллыбытынан туолбут дуо?” диэн, 2015 с. диэри туттуллубут ньыманан аахпыттара Москуба, Белгород, Ленинград уобаластарыгар уонна Севастопольга туолан иһэр. 2020 с. былаастар ыйаах 103% туолла дииллэрэ, уруккунан аахтахха, туолбатах – Арассыыйа орто хамнаһын 85,47% тиийэр.

Саҥа ньыманан аахтахха, дойдуга 2020 с. учуутал хамнаһа ортотунан – 42 366 солк., оттон уруккунан 51 083 с. буолуохтаах эбит. Аны туран, урукку уонна саҥа ньыманан ааҕыы икки арда улаатан иһэрэ учуутал хамнаһын эбии аҕыйатар диэбиттэр. 2015 с. ити икки хамнас араастаһыыта, ол аата учуутал ситэ ылбатах хамнаһа 11% буоллаҕына, 2020 с. 21% тиийбит.

Былаастар ыйааҕынан учуутал үрдүк эппиэттээх үлэтин мэктиэлиир дьоһуннаах хамнастанар усулуобуйатын тэрийбэтэхтэрин түмүгэр, бэл, биир оскуола, эрэгийиэн оскуолаларын иһигэр учууталлар хамнастарын араастаһыыта улахан буолбут. Аһаҕас отчуокка административнай үлэни сэргэ учууталлыыр үлэҕэ кыттыһар оскуола салалтатын хамнаһа хайдах ааҕыллара суох, кистэлэҥ. Онон ыйаах чуолкай туолуутун сыаналыыр уустугун ыйбыттар. Оскуолаларга билигин саамай улахан иирсээн чаас (хамнас онтон ааҕыллар) былдьаһыытыгар тахсар. Дойду үрдүнэн учууталлар 2/3-рэ 1,5 ыстаапкаҕа үлэлииллэр Итинник ноҕуруускалаах учуутал оҕолорго үчүгэй билиини биэрбэтэ чахчы.

Үлэ кэлэктииптэрэ көҕүлүүр төлөбүр былдьаһыгар ыһылла сылдьаллар, күнүүлэһии баар. Ити төлөбүрү дириэктэр быһаарар буолан, ким тойоҥҥо чугас да, ол элбэххэ тиксэр. Маннык балаһыанньаҕа настаабынньыктааһын, эдэр учууталлары оскуола үрдүк сыаннастарыгар иитии кыаллыбат диэн түмүк оҥорбуттар.

Балаһыанньаны көннөрөргө боропсойуус федеральнай таһымҥа учуутал 18 чаас иһин хамнаһын эрэгийиэннэргэ хамнас алын кээмэйин (МРОТ) иккитин саҕа акылааты мэктиэлиир сокуону ылыахха диир. Оттон кэмпэнсээссийэлиир төлөбүрдэр, надбавкалар ити акылаакка баайыллыахтаахтар. Ити төлөбүрдэр федеральнай бүддьүөккэ киириэхтээхтэр. Эрэгийиэннэргэ пед-үлэһиттэр хамнастарын бэйэлэрин бүддьүөттэриттэн үрдэтэр эрэ быраап бэриллиэхтээх.

Экэниэмикэ мөлтүөн ким сэрэйиэй?

Дойду экэниэмикэтин 2014 с. кириисиһин кэннэ буулаабыт кыһалҕа Путин ыйаахтара туолалларыгар улаханнык мэһэйдээбитэ чахчы. Иннигин тымтыктанан көрбөккүн. Бэрэсидьиэн ити ыйааҕынан учууталлар хамнастарын үрдэтэн олохторун тупсарар баҕалааҕа. Кини дьоһун хамнастаах учууталлар дойдуга элбэх үрдүк билиилээх, экэниэмикэни күүскэ сайыннарар эдэр дьону үүннэриэхтэрэ диэн үтүө санааттан ол ыйааҕы таһаарбыта өйдөнөр.

2012 с. Путин бэрэсидьиэнинэн талыллар, ыам ыйынааҕы ыйаахтарын таһаарар кэмигэр аан дойду экэниэмикэтин туруга үчүгэйэ. Өр кэм тулхадыйыа суох курдуга. 2012 с. кулун тутарга 1 баррель ньиэп 125 $ буолан, дойду экэниэмикэтин сарсыҥҥыта чаҕылхай курдуга. 2012 с. дуоллар сыллааҕы орто кууруһа 31,09 солк. этэ.

Сылы быһа ньиэп сыаната, итини бигэргэтэрдии, 105-115 $ атыылана турбута. 2011 с. саҕаламмыт ньиэптээх араап дойдуларын өрөбөлүүссүйэлэрин, сэриилэрин содулугар оҕустардар да, 2013 с. ньиэп сыаната бөҕөх этэ – 108,56 $ буолбута.

2014 с. кириисиһиттэн ньиэп сыаната түһэн барбыта. Аны Кырыымтан омуктар сааҥсыйалара киирэн барбыта. Онон 2016 с. ньиэп сыаната 40-45 $ тиийэ түспүтэ. Ол түмүгэр Арассыыйа, эрэгийиэннэр дохуоттара кыччаан, ыктаран барбыттара. 2020 хамсыктаах сылга Арассыыйа Urals мааркалаах ньиэбэ 41,73 $ түспүтэ. Билигин ыам ыйын 10 к. Urals 43,64$, Брент – 68,21 $ атыыланаллар. 2020 с. 1 дуоллар – 71,94 солк., 2021 с. ыам ыйын 11 к. – 74,1 солк. үрдээн кэллэ. 2012 с. тэҥнээтэххэ, икки төгүл улааппыт.

Сорох экэнэмиис ааҕарынан, импилээссийэ нэһилиэнньэ дохуотун 2009-2010 сс. таһымнарыгар түһэрбит.

Сахастат тугу кэпсиирий?

2013 с. Саха сирэ федеральнай СМИ-лэргэ ыам ыйынааҕы ыйааҕы толорууга, Арассыыйаҕа учууталлар хамнастарын биир саамай улаханнык үрдэппит эрэгийиэн быһыытынан атыттарга холобур буола сылдьыбыттаах. Ол эрээри СӨ бүддьүөтүн кээмэйэ биллэр. 2014 с. кириисис, ньиэп сыаната түһүүтэ, дуолар ыарааһына барыта эрэгийиэҥҥэ харчы тиийбэт балаһыанньатын үөскэппитэ. Онон аатыран бүппүппүт.

Дохуот кыра да, орто хамнас, ол иһигэр учууталлар киэннэрэ дойду, Саха сирин үрдүнэн улаата турар. Итини бу табылыыссаҕа көрөбүт.

Таб.1 Саха сиригэр нолуога суох ааҕыллыбытынан, орто хамнас үүнүүтэ (тыһ. солк.)

Табылыыссаны көрдөххө, үөрэх эйгэтэ өрөспүүбүлүкэ орто хамнаһын ситэр кыаҕа суох. Саха сирин үгүс олохтооҕо орто хамнас кээмэйин “халлаантан ылыллыбыт сыыппара” диэн сөбүлэспэт. Ол эрээри, судаарыстыба отчуота экэниэмикэ бары салаатын хамнастарын эбэн баран ортотун таһаараллар. Саамай элбэх хамнаһы сир баайын хостооччулар ылаллар. Кинилэр харчылара аан дойдуга сырьеҕа сыана халбаҥнаабат, өссө үрдүүр буолан, хамнастарын сыл аайы импилээссийэнэн улаатыннаран иһэллэр. Ол суотугар өрөспүүбүлүкэ орто хамнаһа сиэрэ суох улахан.

Оскуолаҕа эмиэ оннук: “балыыһа орто тэмпэрэтиирэтин” курдук үрдүк хамнастаах дьаһалта, намыһах хамнастаахтар бары эбиллэн ортото тахсар. Оскуолаҕа хамнас түҥэтэр былаас дириэктэргэ бэриллибитэ быыбардарга тустаах дьону таларга туһалыыра чахчы. Онон учуутал хамнаһа бэлиитикэҕэ кубулуйбут курдук. Былырыын куорат оскуолаларын дириэктэрдэрэ төһө хамнастаахтара интэриниэккэ тахсан, уопсастыба “тыый, феодаллар былаастара төннүбүт дуу?” диэн уҥа сыспыта. Онон дойду былааһа учууталлар боропсойуустарын дакылаатыгар болҕомто ууран, бэрэсидьиэн туруорбут ыйааҕын соругун ситиһиигэ дойду кэскилин көрөн, учууталлар хамнастарын саҥалыы сааһылаан, сокуон ылан бэрээдэктиэн наадата чахчы буолла.  

Кыахтаах ыччат омук сиригэр барар

Билигин былаас бэйэтэ да учуутал хамнаһа мэхэньиичэскэйдик үрдүүрэ сыыһа, көдьүүһэ көстүөхтээх диэн этэллэрэ дорҕооннонон иһэр. Кырдьык, аныгы оскуоланы бүтэрбит оҕо интеллектуальнай сайдыытын, олоҕу, устуоруйаны билбэтин, үлэлиэн баҕарбатын эҥин туһунан аһаҕастык, кытаанахтык кэпсэтиллиэхтээх, хаачыстыба ирдэниэхтээх. Судаарыстыба үөрэххэ биэрбит харчыта көдьүүстээх үлэһиттэри, исписэлиистэри иитэн таһаарыахтаах. Ол эдэр дьон экэниэмикэни түргэтэтиэхтээхтэр. Ити сааһыланар санаа тылтан, дьыалаҕа хаһан киирэрэ биллибэт.

Путин ыйаахтара туолбакка “моһуогурбуттарын” туһунан быйыл олунньуга буолбут бэрэсидьиэн билимҥэ уонна үөрэххэ сэбиэтин мунньаҕар Новосибирскай эдэр учуонайа А.Проскурина хамнаһа кыратын, 32 тыһ. эрэ ыларын үҥсүбүтэ. Бэрэсидьиэн дьиктиргээн, “Проскурина 78 тыһ. солк. ылыахтааҕа тоҕо туолбатын быһаарыҥ” диэн миниистирдэргэ сорудахтаабыта. Ол эрээри бүтэһигэр федеральнай, эрэгийиэн чунуобунньуктара кыыс онто суох элбэҕи ыларын, сымыйанан үҥсэр диэн “төттөрү дакаастаан” барбыттара. Силиэстийэ эҥин ыытыллыах курдуга да, кэлин ити дьыала букатын да сүттэ.

Итинник сыһыантан эдэр дьон, учуонайдар кыраныысса таһыгар бараллара тохтообот. 2021 с. муус устарга буолбут Арассыыйа билимин акадьыамыйатын уопсай мунньаҕар РАН учуонай сэкирэтээрэ Н.Долгушкин сыл аайы кыраныысса таһыгар барар үрдүк кылаастаах исписэлиистэр, учуонайдар ахсааннара 2012 с. 14 тыһ. киһи буоллаҕына, билигин 5 төгүл улаатан, 70 тыһ. тиийэр буолла диэбитэ. Уонна дойдубут хаһан сайдар?

Саха тылын учууталын хамнаһа

Норуоппут бүгүҥҥү саамай ыарыылаах боппуруоһа – глобальнай дьайыыттан саха тыла сүтэр кутталламмыта. Тылбыт дьылҕата саха тылын учууталыттан улахан тутулуктаах. Онон “Бэлэм буол+” хаһыатынан 4 боппуруостаах анонимнай ыйытык ыыттыбыт.

1. Ханна үлэлиигиний (тыаҕа дуу, куоракка дуу)?                                                                                                            

2. Тыаҕа олорор саха тылын учууталларын хамнастара сыл аайы улаатар дуо?

3. Хамнаһы илиигитигэр хаһы ылаҕытый?

4. Саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталын хамнаһа тоҕо үрдээбэт дии саныыгытый?

Саха тылын учууталларын эппиэттэрэ:

Мария.

1. Тыаҕа.

2. Оҕобут ахсааныттан тутулуктаах, тыа сиригэр оҕо аҕыйаҕынан улаатымыан сөп.

3. Хамнаһым 42 тыһ. солк.

4. Бэйэбит тылбытыгар болҕомто уурбаппыт, билиҥҥи үйэҕэ саха оҕото тылын оскуолаҕа эрэ үөрэттэҕинэ, тыл тыыннаах хаалар дии саныыбын. Онон оскуолаҕа үөрэтии чааһын эптэххэ, хамнас да үрдүө, оҕо да сахалыы саҥарара элбиэ этэ.

Наталья.

1. Тыаҕа.                                                                                                      

2. Хамнас улааппат. Сыл аайы кыччыыр, саха тылын чааһа аҕыйаан иһэр                                                                                                                                  

3. Илиибэр 30-ча тыһ. солк.                    

4. Сыл аайы чааспыт чахчы аҕыйыыр. Холобур, быйыл барыйаанын уларытан, саха литэрэтиирэтэ 1 эрэ чаас буолбута.

Лариса.

1. Тыа.

2. Улааппат, кыччаабыта.

3. Хас чаастааххыттан, категорияттан тутулуктаах. 40-ча тыһ. солк.

4. Саха тылын учуутала эрэ буолуо дуо, барыта кыра. Биир ыстаапкаҕа 30-тан эрэ тахса тыһ. солк. буолар. Техперсонал хамнаһыттан эрэ үгүөрү.

Галина.

1. Тыаҕа үлэлиибин.                                                                                                            

2. Биир тэҥ курдук.                                                                                                                                  

3. Чааһым элбэх, ол иһин хамнас үчүгэй.                        

4. ...

Ирина.

1. Куоракка үлэлиибин

2. Хамнас улаатарын билбэппин, кылаабынайа, хамнас буолбатах, билиҥҥи оҕо төрөөбүт тылынан кэпсэтэрэ, суруйара наада.

3. Мин аҕыйах чаастаахпын.

4. Биэнсийэлээхпин, хаһан да хамнас туһунан толкуйдааччым суох. Билиҥҥи көлүөнэ олох мучумааныгар харчыга наадыйар дии саныыбын.

Полина.

1. Тыа.

2 Мин көрдөхпүнэ, хамнас үрдээбэт.

3. Быйыл 24 чааска илиибэр 39 тыһ. ылабын.

4. Саха тыла оҕону иитиигэ суолталаах биридимиэккэ киирсибэт. Сүрүн биридимиэттээх учууталлар үрдүгү ылаллар. Саха тыла сурунаалга саамай бүтэһик “иккис суолталаах” биридимиэттэр (физкультура, изо, муусука) кэннилэриттэн турар. Төрүт култуураны ФГОС суох гыммыта.

Матрена.

1. Тыа сирэ

2. Суох, үрдээбэт.

3. 36 тыһ. солк. (саха тыла 10 чаас + 10 чаас уруок таһынан)

4. Кылааска оҕо ахсаана аҕыйах.

Софья.

1. Тыа сирин учуутала.

2. Хамнаспыт улааппат.

3. 28 тыһ. солк.

4. Чааспыт аҕыйах, саха тыла оҕону иитиигэ суолтата кыра биридимиэккэ киирсэр, онон учуутал хамнаһа кыра.

Татьяна.

1. Тыаҕа.

2. Суох, хамнас үрдээбэт.

3. 56 тыһ.

4. Билбэтим.

Саргылаана

1. Тыаҕа үлэлиибин.

2. Улахан уларыйыы суох

3. 60 тыһ.

4. Саха тыла суолталаах биридимиэккэ киирбэт.

Надежда

1. Тыаҕа олоробун.

2. Хамнас эбиллибэт.

Быйыл 10 уонна 11 кыл. саха тыла киирбит буолан, чаас эбилиннэ.

3. 48-50 тыһ.

4. Чаас бырайыактарга, кылааһы таһынан үлэҕэ бэриллэр. Оҕолор талбаттар.

***

Балаһыанньа бүгүн маннык. Саха тыла оҕону иитиигэ “иккис суолталаах” биридимиэттэр кэннилэригэр турар “үһүс суортаах” буолбут буоллаҕына, сайдар кыаҕын бэйэбит сарбыйар эбиппит буолбатах дуо?

Владимир Степанов.