Егор Жирков: национальнай идиэйэ буолбута Төрүт оскуола кэнсиэпсийэтин 30 сылыгар

Сотору кэминэн саханы саха дэппит, үрүҥ тыыммытын өллөйдөөбүт, оҕобутун-ыччаппытын төрөөбүт норуотун диэки хайыһыннарбыт Национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ олоххо киирбитэ 30 сылын туолар. Эттэххэ дөбөҥ. Бүгүн бу үөрүүлээх күнү бэлиэтээри олорон, Национальнай кэнсиэпсийэни төрүттээччи, иилээччи-саҕалааччы, олоххо киллэрээччи, оччолорго Саха Өрөспүүбүлүкэтин үөрэҕириитин миниистирэ Егор Петрович Жиркову кытта кэпсэтэбит.

– Егор Петрович, төһөнөн ыраатан иһэр да, соччонон киһи сөҕөр эбит. Дьэ, эт эрэ, Кэнсиэпсийэ маҥнай туох санааттан, хайдах быһыыга-майгыга үөскээбитэй? Уопсайынан, “Төрүт оскуоланы саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ” диэн өйдөбүл уонна тыл бастаан сурукка-бичиккэ хаһан тахсыбытай?

–Итинник санааны, дьи­ҥинэн, мин өрүү даҕаны иитиэхтээн илдьэ сырыттаҕым. Ол санаам ааспыт үйэ 80-с сылларыгар, Уларыта тутуу кэмигэр, ордук күүһүрбүтэ. Сэбиэскэй Сойуус биһигиттэн тутулуга суох сууллубутун кэннэ, онно олорор омуктарга барыларыгар саҥаттан өйдөнүү кэмэ саҕаламмыта. 1990 сылга холобура, үөрэх тылын быһыытынан баара-суоҕа 40 омук тыла туттуллар эбит этэ. Тэҥнээн көрдөххө, 1932 сыллаахха сэбиэскэй оскуолаҕа үөрэх 132 тылынан ыытыллара биллэр.

Дьэ, онон аҥаардастыы биир халыып оскуола, биир үөрэх тылынан салгыы барда­ҕына, өссө элбэх омук тыына быстара чуолкай диэн өй­дөөбүтүм. Оннук санааттан ити саҥа санаа саҕыллыбыта буолуо. Иитиллибит ийэ тыл салгыы оҕону иитии, оскуо­ла­ҕа ыччаты үөрэтии тыла буоллаҕына эрэ, саха, эбээн, эбэҥки, дьүкээгир, чукча тыла, төрүт култуурата тыыннаах хаалыа, омукпут дьылҕата быстыа суоҕа, куппут-сүрбүт бөҕөргүө диэн кэскиллээх өйдөбүлүнэн сиэттэрбитим.

Ол эрээри чопчу идиэйэ бы­һыытынан биһиги өрөспүү­бүлүкэбитигэр маннык наада диэммин, 1989 сыл бэс ыйын 23 күнүгэр “Социалистическая Якутия” хаһыакка аан бастаан таһаартарбыт ыстатыйабар суруйбутум. Онно Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин сүрүн бириинсибинэн саха, атын хотугу омук оҕото-ыччата төрөөбүт тылынан үөрэнэр уонна иитиллэр төрүт быраабын олоххо киллэрии буолуохтаах диэбитим.

–Кэнсиэпсийэни национальнай идиэйэ диэххэ сөп этэ дуо?

– Сөп бөҕө буол­лаҕа! Төрүт оскуоланы саҥардан сайыннарыы кэнсиэпсийэтэ оччо­тоо­ҕу кэмҥэ, чах­чы, барыларын хабар национальнай идиэйэ буола сылдьыбыта. Билиҥҥи кэмҥэ тыл, омук дьылҕатыгар кы­һал­ҕа суох диэбэппит буолуо. Ол эрээри национальнай идиэйэ диэн, дьон-сэргэ киэҥ араҥата уопсай долгуйуутуттан тахсар, норуоту-омугу түмэр өй-санаа буоллаҕа. Ол быһыытынан кэнсиэпсийэ норуоту түммүт национальнай идиэйэ этэ.

– Ханнык баҕарар дьыаланы сокуон-быраап өттүнэн оннун буллардахха, нуорма-быраап хонуутугар сөп түбэһиннэрдэххэ, соргулаахтык сайдар. Оччотугар ыйытыы – бу кэнсиэпсийэни туттулла сылдьар үөрэх бырагырааматын кытта хайдах дьүөрэлээбиккитий? Ол хайдах сатаммытай?

– Билигин санаатахха, ол олус уустук курдук эбит да, оччолорго оргуйа сылдьар эрчимнээх дьон буоламмыт буолуо, туохтан да толлорбут, иҥнэн турарбыт суох курдуга. Кэнсиэпсийэ бастаан биир киһи көрүүтүн быһыытынан, онно үгүс энтузиаст кытты­һан, кинилэр көрүүлэрин эбэн, ситэрэн-хоторон кылгас кэмҥэ сылдьыбыта. Ол эрээри, үөрэтии-иитии киэҥ эйгэ буоллаҕа, тиһиктээх көрүүнү, сыһыаны эрэйэр. Онон сотору барыта наарданан, ситимнээн көрүү үөскээбитэ. Ситэри-хотору толкуйдаан, сэттэ сүрүн бириинсиби, балаһыанньаны чөкөтөн, орто оскуола сөптөөх үөрэх былаанын барылын оҥорон, мин 1990 сыл кулун тутар 7 күнүгэр Национальнай оскуоланы саҥардан сайыннарыы барылын бастаан өрөспүүбүлүкэ педагогическай уопсастыбаннаһыгар дьүүлгэ таһаарбытым.

Онно соһуччу кэлэн, оччо­тооҕу Үрдүкү Сэбиэт салайааччыта М.Е. Николаев кыттыбыта. Онтон уталыппакка, ол сыл ыам ыйын 16 күнүнээҕи уурааҕынан, Үрдүкү Сэбиэт салайар Бүрүсүдьүүмэ Кэнсиэпсийэ барылын дьон дьүүлүгэр, норуот киэҥ араҥатыгар ырытыыга таһаарбыта. Оччотооҕу бырабыыталыстыба бу кэнсиэпсийэни үөрэтэр кинигэ, учуобунньук, каадыр, үп-харчы, тутуу өттүнэн хааччыйар кэлим бырагырааманы бэлэмнииргэ сорудах ылбыта.

Биир сыл кэриҥэ ырытыы-үөрэтии ыытыллан, мин санаабар, Национальнай кэнсиэпсийэ Саха сирин дьонун көрүүтэ, дьиҥнээх норуот кэнсиэпсийэтэ буолбута. Хайа да былаас таһыма, үөрэх эйгэтин үлэһиттэрэ, салайааччылара ону умнуо суохтаахтар. Дьэ, ол кэннэ, оруобуна отут сыллааҕыта – 1991 сыл ыам ыйын 23 күнүгэр – бырабыыталыстыбаҕа көрүллэн аны Миниистирдэр Сэбиэттэригэр уурааҕынан бигэргэнэн, бырабыыталыстыба ылыммыт кэнсиэпсийэтэ буолбута. Ол олох чахчыта, билиҥҥи кэмҥэ итинник дьоһун сыһыан, таһымнаах быһаарыы тахсыа этэ дуо диэтэххэ, киһи өйө хоппот...

– Кэнсиэпсийэни олоххо киллэрэргэ үөрэх-үбүлээһин өттүнэн хаачыллыыта хайдах ситиһиллибитэй? Ити буолуо дии биир саамай уустуга.

– Өссө биир сыл күүс­тээх, кимэн киириилээх үлэ түмүгүнэн 1992 сыл бэс ыйын 19 күнүгэр Саха Өрөс­пүүбүлүкэтин бырабыыталыстыбата Анал бырагырааманы бигэргэппитэ. Бу суолтата туох этэй диир буоллахха, бырабыыталыстыба маннык дьаһалынан Национальнай кэнсиэпсийэни быдан далааһыннаах уонна үрдүк таһымҥа таһаарбыта. Национальнай кэнсиэпсийэни мантан ыла судаарыстыба бэлиитикэтин быһыытынан былаас систиэмэтигэр, үлэтигэр киллэрбитэ.

Ол уураах аатыттан да көстөрө. “Национальнай эрэгийиэннээҕи хабааннаах үөрэх судаарыстыбаннай систиэмэтин олохсутууга уонна сайыннарыыга Саха Өрөспүүбүлүкэтин Анал бырагыраамата” диэн ааттаах, дьоһун суолталаах уураах... Дьэ, ити курдук, биһиги бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев салайарын тухары Национальнай оскуола тулхадыйбакка, биир да таһым түспэккэ, олоххо киирбитэ, уһун тыыннаммыта.

– Оччотооҕу федеральнай таһымҥа биһиги Национальнай кэнсиэпсийэбитин улаханнык сэҥээрэн ылыммыттара баара дии? Итинтэн сиэттэрэн туох эмэ хамсааһын тахсыбыта дуо? РФ Үөрэҕин сокуонугар национальнай оскуола уратыта көрүллүбүтэ дуу, суох дуу?

– Академик Геннадий Никандрович Волков диэн Сэбиэскэй Сойуус норуоттарыгар этнопедагогика ийэтэ уонна аҕата диэн биллибит учуонайдыын, иккиэн кыттыһан бүттүүн дойду омуктарыгар сыһыаннаах Арассыыйа национальнай оскуолатын кэнсиэпсийэтэ диэн барылы оҥорон таһаара-тэнитэ сатаабыппыт. Хомойуох иһин, онтубутун академическай, ол аата учуонайдар эйгэлэриттэн атын ханна да сэҥээрбэтэхтэрэ диэххэ сөп.

Атын омуктар хаамыыларын көрдөххө, ордук Татарстан, Башкортостан бэйэлэрин омуктарын быраабын күүскэ өрө туппуттара, үгүс ситиһиилэммиттэрэ. Биһиги кэнсиэпсийэбитин национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ сэргээбиттэрэ, үгүстэр холобур оҥостубуттара. ЮНЕСКО таһымыгар национальнай оскуолабыт, ол идиэйэтэ, бириинсиптэрэ биһирэбили ылбыттара.

Саҥа Арассыыйаҕа мин Госдума дьокутаата буолар кэммэр, 90-с сылларга даҕаны, үөрэх эйгэтигэр федеральнай таһым сүрүн бириинсиптэри уонна төрүт буолар балаһыанньалары биэрэр диэн этэ. Онон ким даҕаны “эһиги бэйэҕит маннык бырагыраамалааххыт, итинник кэнсиэпсийэлээххит” диэн оччолорго баайсыбат этэ. Үөрэх-иитии эйгэтин бэйэҕит үбүлүүгүт да, сокуон эҥин өттүн бэйэҕит быһаарыҥ диэн балаһыанньаҕа олорор этибит. Ол үчүгэй курдуга.

– Кэлин туохтан сылтаан Национальнай кэнсиэпсийэ күттүөннээхтик үлэлээбэтэ, туох харгыстар баалларай эбэтэр, этэллэрин курдук, бу “биирдиилээн энтузиастар дьыалалара” буолан, умулунна дуу?

– Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтинэн сиэттэрэн үлэлээһин, онно туһаайыллар бэлиитикэ уота-күөһэ суох ыытыллар диэн көрөбүн. Национальнай эрэгийиэннээҕи киллэһик (национально-региональный компонент) диэммитин Ил Түмэнинэн көмүскэтэммит, ис хоһоонун хааллартарбыппыт. Ис хоһооно баар эрээри, национальнай итиэннэ култуурунай, эрэгийиэннээҕи уратыны учуоттааһыҥҥа кубулуйбута. Оҥоһуллубут учуобунньук, үөрэтэр босуобуйа сороҕо туттуллара буолуо, сороҕо суох.

Кэлин национальнай оскуола ис хоһоонугар болҕомто мөлтөҕө, сыһыан сыппаабыта баар суол. Хомойуох иһин, ол төрүөтэ, сүрүннээн, тастан да, истэн да буолбатах. Үөһэттэн бэлиитикэ дьайыытыттан, дьиҥинэн, Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин олохсуппут, систиэмэҕэ киллэрбит биир да уураах көтүллүбэтэҕэ даҕаны, сотуллубатаҕа даҕаны. Оскуола бырааба билигин да баһаам. Оттон мин бигэ санаам – саха, хотугу омуктар тылбыт уонна төрүт култуурабыт тыыннаах хаалар, салгыы сайдар кэскилэ, хайа да омук сир сирэйиттэн симэлийбэт суос-соҕотох мэктиэтэ – оҕону кыратыттан, онтон оскуолаҕа төрөөбүт тылынан иитии-үөрэтии.

– Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин 30 сылынан “Кыым” ааҕааччыларыгар туох баҕа санааҕын тиэрдиэҥ этэй?

– Кэнсиэпсийэ отут сылын ахтан-санаан ааһарбыт олус үчүгэй. Кэнсиэпсийэ ылыныллар, үлэлиир кэмнэрэ биһиги өрөгөйдөөх кэммит этэ. Ону бэлиэтээһин, ахтан-санаан ааһыы биир күнүнэн бүтэн хаалбата буоллар. Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин суолтатын ситэ өйдүү сатыаҕыҥ, саҥа кэлбит-тахсыбыт көлүөнэҕэ сырдатыаҕыҥ.

Баҕар, аны кү­һүн балаҕан ыйын 10-11 күн­нэригэр үөрэх сыла аһыл­лыбытын кэннэ, Кэнсиэпсийэ олоххо киириитэ са­ҕаламмыта 30 сылын саныаҕыҥ, кэпсэтиигэ кыт­тыаҕыҥ. Быстах бы­һыыга-толкуйга иҥни­бэккэ, ычабытын кыччаппакка, ыраас санаабытын ыһыктыбакка, Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин киэҥ кэскиллээх суолтатын арыйан, эдэрдэргэ тиэрдэн Саха сирин дьоно салгыы дьоһуннаахтык дьаһаныаҕыҥ, сайдыы суолун тутуһуоҕуҥ!

– Барҕа махтал, Егор Петрович!

Кэпсэттэ

Нина ГЕРАСИМОВА.