Ыарахан дьаҥ-дьаһах турбутунан сибээстээн, иккис сылбытын, сылы быһа күүтэр кэрэ бырааһынньыкпытын -- Ыһыахпытын -- бэлиэтээбэтибит. Хас биирдии сахалыы өйдөөх-санаалаах, тыыннаах киһи ыһыахтаабат буолбуппутуттан хомойоро баа буолбат. Ааспытын кэннэ санаатахха, наһаа да үчүгэй ыһыахтар буолан ааспыттар эбит. “Эбит...” диирбит тоҕо да куруһай?! Аны эргиллэн кэлиэхтэрэ дуо, ол кэрэ кэмнэрбит, кыһалҕата суох, туохтан даҕаны куттаммакка-долгуйбакка бары биир сомоҕо буолан ыһыахтыыр түгэммит! Чэ, ытыспытын сүрэхпит туһунан туттан баран, үтүөнү эрэ түстүөҕүҥ, ыраланыаҕыҥ!
Билигин үгүс дьиэ кэргэн тэлгэһэлэригэр илгэлээх астарынан: алаадьынан, кымыһынан -- айах тутан, сирдэрин-уоттарын аһатан, сири-дойдуну ил тыыннаан, айылҕаларын кытта алтыһаллар, кэлэр кэмҥэ үтүөнү ыралыыллар, кэрэни кэрэһилииллэр.
Ыйытык оҥорбут үгүс дьонум ыһыах буолбатыттан хомойоллорун, ол эрээри өбүгэттэн утумнанан кэлбит үтүө үгэс салҕанарыгар баҕа санааларын тиэртилэр. Оннук эрэ буоллун!
Сардана Сыромятникова, Дьокуускай куорат национальнай бибилэтиэкэтин үлэһитэ:
-- Мин тус бэйэбэр хамсык ыһыах туһунан элбэх саҥаны билэрбэр күһэйдэ. Тоҕо диэтэххэ, урут ыһыахха ыалдьыт, көрөөччү эрэ быһыытынан сылдьан, ис тутулун билэ сатаабат этибит. Онтон хамсык саҕаланан, дьиэбитигэр ыларга күһэллэммит, тэрээһини барытын чинчийдим, “алгыһы ким этэрий, туох тыллар этиллэллэрий, алгыс хайдах быһыылаахтык барарый?” – диэн. Ыһыахпытын бэйэбит тэрийэр буолан, ис суолтатын сиһилии үөрэтэн-өйдөөн, тэлгэһэбитигэр оҥорбуппут, онтон ютуб ханаалбытыгар укпуппут. Ыһыах туһунан матырыйаал, хомойуох иһин, интэриниэт ситимигэр олох суоҕун кэриэтэ этэ. Ол иһин culture-уakutia.com саайт арыйан үлэлэттибит. Онно ыһыах сиэрэ-туома, сынаарыйа, бэлэм оһуокай, алгыс тыла, таҥаһа-саба, аһа-үөлэ, күрэхтэрэ барыта киирдилэр. Холобур, биһиги көрдүүрбүт саҕана ити букатын суох этэ.
Ол курдук, “ыарыы туран, былыргы үгэстэрбитигэр төннөн, дьиэ кэргэнинэн ыһыаҕы ыла үөрэннибит” дии саныыбын. Былыр бары оһуокай этэллэрэ, сиэри-туому билэллэрэ – ити барыта бэйэ тэлгэһэтиттэн саҕаланар эбит.
Айта Мойтохонова, СӨ култууратын, үөрэҕин туйгуна, Н.И. Бойлохов аатынан Үөһээ Бүлүүтээҕи оҕо ускуустубаҕа оскуолатын фольклорга салаатын үрдүк категориялаах уһуйааччыта:
-- Ыһыах сиэрэ-туома саха норуотугар өйү-санааны саамылыыр, ыраастыыр аналлаах. Кырдьык, аныгы үйэ ситиминэн алгыс ылбыппыт тиийимтиэтэ кыра бөҕө буоллаҕа. Ол эрээри, бэйэни харыстаныы эмиэ наада. Ыһыаҕы суохтаатым, ордук оһуохайдаан тэйэрбин, туойан доллоһутарбын, доҕотторбун уонна биир идэлээхтэрбин көрсөммүн күлэрбин-үөрэрбин... Олус суохтаатым.
Ыһыах күн тиэргэҥҥэ дьиэ кэргэммин кытта аһаан, эҕэрдэлэһэн баран бүттүбүт. “Онлайн” күрэхтэргэ кыттаары сахалыы сайбаччы таҥна-таҥна, тиэргэммэр баар оту-маһы кытта, санаан кэлэ-кэлэ ыллаа да ыллаа... Эрдэ бэлэм уһуллубут оҕолорум ырыаларын, харчы төлүү-төлүү, ыыт да ыыт, интэриниэт ситиминэн. Биллэн турар, онтон күттүөннээх дуоһуйууну ылбатым. Оҕолорум да үөрэхтэрин хаачыстыбата быста мөлтөөтө. Дьиэҕэ олоро үөрэннибит. Бүтүннүү бары көмпүүтэргэ бас бэриннибит. Доруобуйабыт ол онтон өссө мөлтөөтө. Аны көрсүһэ түстүбүт даҕаны бары “бу ыарыыбыт хаһан бүтэр үһүнүй?” – диэн “дорооболоһор” буоллубут. “Эһиил, бээ, баҕар тупсуохпут” диэн бэйэбитин уоскутунабыт.
Ньургустан Тистяхов, Таатта, Ытык Күөл олохтооҕо:
-- Бу куһаҕан хамсык ыарыыта кэлэн саха дьонун, бүтүн аан дойдуну аймаабытын билэ, көрө олоробут. “Роспотребнадзордар” ыарыынан сылтаҕыран, хайыҥ охсунан, сэрэммитэ буолан, саха дьонун төрүт бырааһынньыгын – Үрүҥ тунах ыһыаҕы – боппуттара төрүкү сыыһа дии саныыбын. Аһаҕас халлааҥҥа үөрэ-көтө ыһыахтыыр саха дьонун саамай чыпчаал бырааһынньыга буоллаҕа. Сыллааҕы күүһү ылынан, алгыс иҥэринэн, ирэ-хоро кэпсэтэри бары даҕаны олус суохтаатыбыт.
Сахабыт сиригэр Олоҥхо ыһыаҕа Өлүөхүмэҕэ буолла (ситим нөҥүө да буоллар). Манчаары оонньуулара эмиэ көрөөччүтэ суох ыытыллар буоллулар. Хомолтолоох. Саатар вакцина ылбыттары киллэрэллэрэ буоллар. Быһыыны толору ылбыт буоламмын, Горнайга хайаан да тиийэр санаалаахпын.
Валентина Дмитриева, биэнсийэлээх, Бүлүү куоратын олохтооҕо:
-- Саха дьоно самаан сайыммытын көрсөр бырааһынньыкпыт ыытыллыбат буолбута олус хомолтолоох. Сүрдээҕин суохтаатыбыт. Ол эрээри, кыайхтаах-балаһыанньалаах дьон, тойоттор-хотуттар, артыыстар (ыллыыр-туойар, үҥкүүлүүр дьону этэбин) сири-сибиири тэлэһийэн ыһыахтыылларын тэлэбиидэнньэ сонуннарыгар эрэ көрөбүт. Сурах хоту иһиттэххэ, боростуой норуот кыанар-түгэнэр өттө сайылыктарыгар, даачаларыгар ыһыах күнүн бэлиэтээтилэр быһыылаах. Биһиги дьиэ кэргэн ыһыах диэни билбэккэ олоробут. Баһаартан тыыммыт-быарбыт ыгыллан, буруоҕа тууйуллан, харахпыт аһыйа олороохтуубут. Онон, быһата, “каждый за себя” сылдьабыт.
Римма Корякина-Хотууна, СӨ Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, “Чурапчы” айар-суруйар түмсүү салайааччыта, Чурапчы сэл.:
-- Аан хамсык хааччаҕа хаайан, элбэх үөрүүлээх тэрээһин тохтоото. Ол иһигэр, саха киһитэ барыта былыр-былыргыттан олоҕурбут, уһун тымныы кыһын кэнниттэн самаан сайыны көрсөр үрүҥ тунах ыһыаҕа эмиэ... Ыһыах – саха норуотун национальнай бырааһынньыга. Быйыл иккис сайыммытын субуруччу ыһыахтарбыт ыһыллыбаккалар -- ыһыаҕы суохтаатым. Ол да буоллар, аан ситим нөҥүө биирдиилээн ыаллар тэлгэһэлэригэр оҕолорун-урууларын кытта ыһыахтаабыт сурахтара иһиллэр. Ону биир бэйэм биһириибин. Эһиил хамсык хааччаҕа хаптайдаҕына, өбүгэбит төрүттээбит үтүө үгэһинэн, кырылыы кыынньыбыт кымыһынан айах тутан, алгыс тылынан амалыйан, үрүҥ тунах ыһыахпытын өссө туругуран туран ыытыахпыт диэн эрэнэ саныыбын.
Ыһыах ыытыллыбатын мөкү өттө: биһиги итэҕэлбит, биир бэлиэ үгэспит, уратыбыт күөмчүлэннэ. Ол эбэтэр өбүгэбит үгэһин тутуһан ыһыахтаабатыбыт, Айыыларбытыгар сүгүрүйэн, үҥэн-сүктэн, алгыс ылар сиэрбитин-туоммутун тутуспатыбыт. Бу биһиги сахалыы куппутун ханыннарыан, устунан кэҕиннэриэн сөп. Дьаҥ-дьаһах ааҥнаан, аан дойдуну сутуйа турдаҕына үөрүүлээх, элбэх киһи түмсүүлээх тэрээһиннэр тохтоотохторуна эрэ хара хамсык хаптайара буолуо. Баҕар ол буолуо, үтүө өрүтэ диэн.
Ульяна Скрябина-Умсулҕан Хотун, “Гражданскай көҕүлээһин туйгуна” анал бэлиэ хаһаайына, Дьокуускай куорат олохтооҕо:
-- Ыһыах – хайа баҕарар саха киһитигэр сиэр-туом тутуһуллар ытык күнэ. Үөһээҥҥи үрдүкү Айыылар сиргэ саамай чугаһаан турар кэмнэригэр түбэһиннэрэн, алгыс ылабыт. Өбүгэлэрбит ыһыаҕы итэҕэли кытары ыкса ситимнииллэрэ. Онон бу кэмҥэ алгыс олус суолталаах, тиийимтиэ, иҥимтиэ диэн бүк итэҕэйэллэрэ...
Бу дьаҥ-дьаһах дьаалатынан барбыт кэмигэр Үс Хатыҥҥа ыытыллар Улуу Туймаада ыһыаҕа бобуллан, номнуо иккис сылын ыытыллыбатаҕа олус хомолтолоох. Ол да буоллар, үөһээҥҥи салалтабыт дьонун-сэргэтин харыстаан оннук дьаһаннаҕа буолуо...
Чэ, ол гынан, маассабай ыһыах ыһыллыбатар даҕаны, хас биирдии саха ыала бу бэлиэ күн бэйэтин тэлгэһэтигэр, бас билэр сиригэр-уотугар күнү көрсөн, Үрдүку Айыыларыттан алгыс ыллаҕа буолуо.
Уопсайынан, кэлин ыытыллар ыһыахтары ырытан, анааран көрдөххө, ыһыах ис хоһоонугар, дьиҥ суолтатыгар, ол эбэтэр алгыһыгар, болҕомто ситэ ууруллубат буолла. Хайдах эрэ кэлин, ыһыах суолтата суураллан, “шоу” курдук тэрээһиҥҥэ кубулуйан эрэрэ киһини дьиксиннэрэр. Дьиҥинэн, бу ураты тэрээһини, ураты күнү, Үөһээҥи Айыыларга сүгүрүйүү ытык күнүн бүүс-бүтүннүү арыйан көрдөрүөх тустаах этибит. Дьоммутугар ыһыах суолтатын ситэри тиэрдэн, итэҕэлбитин сөхсүтэн, сиэргэ-туомҥа болҕомто ууруохха наада дии саныыбын.
Павел Мараказов, Муома улууһун, Улахан Чыыстай нэһилиэгин баһылыга:
-- Ыһыах -- саха киһитин саамай күүтэр, үөһээҥҥи айыыларга сүгүрүйэр, күүс-уох ылынар бырааһынньыга. Бу ыарыы сүгүнүнэн барбатаҕына, ыһыах өтөрүнэн буолбатаҕына, саха култууратын сайдыытыгар, былыргы үгэстэри тутуһуутугар улахан охсуулаах буолара буолуо дии саныыбын.
Дьон ыһыахха сахалыы таҥастаах-саптаах, өйдөөх-санаалаах, куттаах-сүрдээх кэлэн ыһыах алгыһын ылаллара үтүө үгэскэ кубулуйбута. Ыһыах күн сахалыы иһит-хомуос хото туттуллар, сахалыы ас-үөл тэнийэ тэлгэнэр. Маны тэҥэ, ырыа-тойук, оһуокай көҕүлүттэн тутуллар. Хайа уонна национальнай күрэхтэрбит бу эрэ күн муҥутуур чыпчаалга ыытыллан, күүстээхтэрбитин уруйдуур-айхаллыыр үтүө күммүт этэ буоллаҕа!
Дьон санаатын сурукка тистэ
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
