Омугунан туораталлар дуо?

Соторутааҕыта “Сахамедиа” урукку дириэктэрэ Алексей Чертков фейсбугар Саха сиригэр нууччалар бырааптара күөмчүлэнэрин, онтон сылтаан соҕуруу көһөн баралларын курдук иэҕэн суруйуута тахсыбыта. Быһата, Чертков быыбарга кыттарыгар оннук омугунан күөнтэһиилээх “куоһурдаах хаартыны” талан ылбыт диэххэ сөп.

А.Чертков ол суруйбут дааннайын “Гуманитарнай чинчийии уонна хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын үөрэтэр институт «Этносоциальные процессы в Якутии» (2020) диэн манагыраапыйатыттан ыллым” диэбит. Онон, биһиги эмиэ ол научнай үлэ нууччаларга анаммыт баһыгар туох туһунан этиллибитин көрүөҕүҥ. Манагыраапыйа – хас да сыллааҕы дааннайы, ыстатыыстыканы, Бүтүн Арассыыйатааҕы биэрэпис дааннайдарын үөрэппит, социология ыйытыктарын түмүктэригэр олоҕуран оҥоһуллубут дьоһун үлэ.

Нууччалар аҕыйыы

тураллар

Саха сиригэр бырамыысыланнаска урут-уруккуттан кэлии омуктар, сүрүннээн, нууччалар, украинецтар үлэлииллэрэ. Нууччалар ахсааннара аҕыйыы турарын 90-с сылларга Сэбиэскэй Сойуус сууллан, дойдуга төттөрү-таары кэлии-барыы, көһүү-төннүү саҕаламмытынан быһаарыахха сөп. Урут үлэлии турбут бырамыысыланнай тэрилтэлэр сабыллыбыттара, хамнас төлөммөт буолбута, ыһыллыы-тоҕуллуу саҕаламмыта. Биллэн турар, тастан кэлэн үлэлии сылдьыбыт атын омук дьоно Саха сириттэн барбыттара.

Сыыппаранан ыллахха:

1989 с. Саха сиригэр нууччалар 50,3%-ны ылаллара, 2002 с. – 41,3 %, 2010 с. – 37,8 %. Ол эбэтэр, 1989-тан 2010 сылга диэри нууччалар ахсааннара 550263 киһиттэн 353649 киһиэхэ тиийэ түспүт (-196614).

Сахалар ахсааннара ити кэмҥэ 365236-ттан 466492 киһиэхэ тиийэ элбээбит. Ол саха омук төрөөбүт дойдутугар олорон ахсаана элбээбитэ саха буруйа үһү дуо? Ханнык эрэ Чертков тоҕо онон сахалары сирэй-харан анньыахтааҕый?!

Дойдулаах дьон төннөллөр

Дьэ, онон, нуучча аҕыйааһынын төрүөтэ тугуй? Бастатан туран, ол – кэлии үлэһиттэр төннүүлэрэ. Маннааҕы нууччалар – бу үксэ Саха сирин бырамыысыланнай, уопсай култуурунай сайдыытыгар үлэлии, сорохторо хамнаһы сырсан кэлбит иккис эбэтэр атын хаһыс эрэ көлүөнэ миграннара. Кинилэр үгүстэрэ дойду олоҕурбут социальнай-бэлитиичэскэй систиэмэтэ төрдүттэн уларыйар кэмигэр соҕуруу төннөр суолу талбыттар.

Холобур, нуучча ахсаана Усуйаанаҕа – 38,7%, Өймөкөөҥҥө – 36,5%, Аллараа Халымаҕа 34% аҕыйаабыт. Атын да улуустарга эмиэ оннук хартыына. Саамай элбэх нуучча Анаабыр улууһуттан барбыт – 85,7 % (751-тэн 130 киһиэхэ тиийэ). Ити барыта, саарбаҕа суох, онно баар тэрилтэлэр тохтообуттарын кытта сибээстээх. Саха онно буруйа суох.

Дьокуускай кэнниттэн саамай элбэх нэһилиэнньэлээх куораттар: Нерюнгри – 74,0 тыһ., Мииринэй – 72,2 тыһ., Ленскэй – 37,1 тыһ., Алдан – 39,5 тыһ. киһи. Бу куораттарга нуучча элбэҕэ Хотугу сир индустриализациятын, экэниэмикэ саҥа салаалара сайдыыларын кытта ситимнээх. Алдаҥҥа, Ленскэйгэ, Нерюнгрига балаһыанньаны көрдөххө, мантан нууччалар эрэ буолбакка, украиналар, татаардар, армяннар, о.д.а. омуктар эмиэ бараллар. Олохтоох омуктар, сахалар, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар эмиэ көһөллөр: кыра нэһилиэктэртэн – оройуон киинигэр, куоракка, өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр даҕаны.

Оҕо төрөөһүнэ, ыал буолуу аҕыйыыр

Нууччаларга оҕо төрөөһүнэ сахатааҕар быдан намыһах. Оскуолаҕа үөрэнэр оҕо ахсаана – эмиэ. Сахаларга үлэлиир саастаах дьон элбэх буоллахтарына, нууччаларга ол көрдөрүү аҕыйыы турар. Учуонайдар “Саха сирин нууччаларыгар аҕыйах оҕолонуу, ону кытта оҕолорун илдьэ өрөспүүбүлүкэ тас өттүгэр көһөн барар сыал-сорук баһыйар” диэбиттэрэ итинник эмиэ бигэргэнэр.

Өскөтүн сахаларга кэргэннээх дьон бырыһыана элбэх эбит буоллаҕына, нууччаларга ол көрдөрүү – намыһах. Сахаларга арахсыбыт дьахтар ахсаана 7,4 % буоллаҕына, нуучча дьахталлара ордук чаастатык огдообо хаалар уонна арахсар эбиттэр –13,0 %. Быһата, көһөн барыы нуучча дьоно ыал буолууларыгар, төрөөһүннэригэр эмиэ быһаччы дьайбыт – бырамыысыланнай оройуоннарга оҕо төрөөһүнэ СӨ орто көрдөрүүтүнээҕэр намыһах. Нуучча эр дьоно сокуоннайдык буолбакка, дьахтары кытта көннөрү олороллоро, соҕотох сылдьары ордороллоро элбээбит.

Дохуот туһунан

2005-2017 сс. ыйдааҕы орто хамнас оройуоннарынан хайдах эбитий? “35 улууска барытыгар орто хамнас улаатта” диэбиттэр. 2005 с. –13 437 солк. буоллаҕына, 2017 с. – 62 206 солк. буолбут. Саамай намыһах орто хамнас көрдөрүүтэ – сахалар түөлбэлээн олорор киин улуустарыгар бэлиэтэнэр. Холобур, Намҥа 2005 с. ыйдааҕы орто хамнас – 7833 солк., 2017 с. – 39952 солк. (өрөспүүбүлүкэҕэ орто хамнас 62206 солк. эбит буоллаҕына).

Ыстатыыстыка көрдөрөрүнэн, 2017 с. Саха сирин нэһилиэнньэтин 70,4 %-нын хамнаһа 45 тыһ. солкуобайтан намыһах эбит. Ол эрээри, кэлии дьон олорор бырамыысыланнай оройуоннарыгар ыйдааҕы орто хамнас кээмэйэ онтон быдан үрдүк. Саамай үрдүк хамнас кээмэйэ – Мииринэй оройуонугар. Учуонайдар “бырамыысыланнаска үлэлээччилэр төһө даҕаны үрдүк дохуоттаммыттарын иһин, нэһилиэнньэ олоҕун уопсай таһымыгар ол дьайбат” диэбиттэр. Тоҕо диэтэххэ, саҥа тэриллэр улахан хампаанньаларга кэлии дьону үлэлэтэллэр. Олохтоох дьону үлэҕэ ылыыга мэһэйдэр баалларын туһунан мигрант-нууччалар да кэпсииллэр. Холобур, биир интервьюга Красноярскайтан Мииринэйгэ үлэлии кэлбитэ 9 ый буолбут нуучча эр киһитэ: “Мин алмааһы хостуур бырамыысыланнаска үлэҕэ киирэр маннык уустук буолуо дии санаабатаҕым. Сыыспыппын – баахтаҕа үлэлии кэлиэххэ баар эбит. Билигин суоппар быстах үлэтигэр киирдим. Алмааска үлэҕэ киирбэтэхпинэ, төннүөм”, – диэн кэпсээбит.

Национальнай боппуруос

Дьиҥинэн, өрөспүүбүлүкэттэн нууччалар уонна нууччалыы тыллаах атын омуктар эрэ буолбакка, сахаҕа чугас тыллаах-култууралаах омуктар эмиэ көһөн бараллар (татаардар, башкирдар, бүрээттэр). Дьон көһүүтэ үксүн кинилэр социальнай-экэнэмиичэскэй туруктарыттан, олохторун таһымыттан тутулуктаах. Ол эрээри, дөрүн-дөрүн да буоллар, “миграция төрүөтэ – дьон быраабын күөмчүлээһинтэн” диэн санаа иһиллэр. Оннук дуо? Этносоциология ыйытыгын көрдөххө, нуучча дьонун аҕыйах өлүүскэтэ эрэ инньэ диир эбит. Ыйытыкка кыттыбыт дьон 1/3-рэ “былааска, үчүгэй үлэҕэ, биисинэскэ тиксэргэ омугунан көрүү баар” диэбит. “Онтон мэһэйдэппиппит” диэччитэ – 12 %. “Ол иһин Саха сириттэн көһөн бардым” диэччи букатын кыра.

Ким ордук

баайый?

Дьокуускайга уонна Нерюнгрига ыытыллыбыт ыйытыктар түмүктэрин көрдөххө, “дьадаҥыбын” диир нуучча өлүүтэ сахатааҕар аҕыйах буолан биэрбит. Ыйытыкка кыттыбыт нууччаларга “баайбыт” диэн сананар дьон элбэх, сахаларга оннук көрдөрүү элбээбит эрээри, нууччаҕа холоотоххо, быдан намыһах. Ол эрээри киин куоракка “баай” нууччалар да, сахалар да элбээбиттэрэ бэлиэтэнэр.

Нерюнгрига “орто дохуоттаах” дьон ахсаана эбиллибит, “намыһах дохуоттаах” дьон аҕыйаабыт. Нууччалар матырыйаалынай өттүнэн бэйэлэрин “үрдүк дохуоттаахпыт” диэн сананаллара элбэх эбит. Уопсайынан, омук-омук олоҕун таһымын, дохуотун атын-атыннык сыаналыыр эбит. Холобур, нууччалар төһө эмэ кыахтаахтык олордоллор да, матырыйаалынай балаһыанньаларыттан астымматтар, “намыһах” дииллэр, сахалар төһө да дохуоттара кыра буоллар, олохторун таһымынан астыналлар...

Омуктар икки ардыларынааҕы сыһыаны нуучча уонна саха хайдах сыаналыырый? Ыйытык туоһулуурунан, нууччалар ону “үчүгэй” дии саныыллар. Омуктар сыһыаннаһыыларын “тыҥааһыннаах”, “ыарахан”, “куһаҕан” диэн сыанабыл биллэ аҕыйаабыт.

Ыйытыкка кыттыбыт сахалар 14 %-ра “омук быһыытынан бырааппытын күөмчүлэппиппит” диэбит буоллахтарына, ыйытыкка кыттыбыт нууччалар 4,4 %-ра эрэ оннук санаалаах.

***

Билигин үрдүк хамнаһынан да, үчүгэй усулуобуйанан да дьону хоту угуйар кыаллыбат. Дьон сарсыҥҥытыгар эрэллээх буоллаҕына эрэ кэлиэ, олохсуйуо. Холобур, учуонайдар “нууччалар сарсыҥҥы күннэригэр эрэммэттэр” диэбиттэр. Оттон ыйытыкка кыттыбыт нуучча дьонун 72 %-на “сарсыҥҥыбытыгар эрэллээхпит” диэбит. Ол аата, кинилэр улахан аҥаардара олохторун Саха сирин кытта сибээстииллэр.

Учуонайдар “омуктар икки ардыларынааҕы сыһыан бүгүҥҥү туруга – нуучча нэһилиэнньэтин социальнай туруга мөлтөөбүтүн туоһута. Ол эрэгийиэҥҥэ буолар социальнай-экэнэмиичэскэй уларыйыылартан нууччалар социальнай суолталара намтаабытын, судаарыстыба тирэҕэ буолар норуот (государствообразующий народ) олоҕун сыалын сүтэрэн эрэрин кытта сибээстээх” диэбиттэр. Онон, быһата, нууччалар “социальнай дискриминацияҕа олоробут” диэн санаалаах, сорохтор – интернационализм силигилээн турбут сэбиэскэй кэмин “ностальжилаан”, үһүстэр өрөспүүбүлүкэттэн барар эрэ санаалаах олороллор диэххэ сөп.

“Көһөн барабыт” диир дьон – 49,8 %. Онтон 20,6 %-на – барар кыаҕа суох. Ол эрээри, “бүгүҥҥү олохпутун астынабыт” диир 31 %-ҥа, “өрөспүүбүлүкэ иһигэр көһүөхпүт” диир 4,2 %-ҥа, “үөрэхтэнэн баран дойдубутугар төннүөхпүт” диир 1,3 %-ҥа, ханна да барар-кэлэр туһунан санаабат 16 %-ны эбэн кэбистэххэ, нуучча дьонун 52,5 %-на Саха сирин кытта олоҕун сибэстиир былааннаах. Ол аата, барыта куһаҕан буолбатах! Ити социальнай чинчийиилэргэ биир сүрүн түгэн баар. Нууччалар бэйэлэрин “нуучча норуотун сорҕото” эбэтэр “Саха сирин олохтооҕо” буолалларынааҕар, “граждане мира” буолалларын суолталыыллар. Онон ыйытыкка кыттыбыт нуучча дьонун 52,7 %-на – өрөспүүбүлүкэ патриоттара, оттон 47,3 %-на – өрөспүүбүлүкэҕэ “наадыйбат” дьон диэххэ сөп.

Маннааҕы нууччалары тыллара уонна култууралара сомоҕолуур буоллаҕына, сахалары тыллара, төрөөбүт сирдэрэ, айылҕалара уонна уопсай култууралара сомоҕолуур. Онон кинилэр норуоттарыгар, өрөспүүбүлүкэлэригэр ордук бэриниилээхтэрэ кинилэр манна төрүт олохтоохторунан быһаарыллар диэххэ сөп.

Дьокуускайга ыйытыкка кыттыбыт дьон 63 %-на, Мииринэйгэ – 61,7 %-на, Ленскэйгэ 54 %-на “ханна олороргуттан тутулуга суох, дьиэ кэргэҥҥэ, бэйэ дьонугар бэйэ норуотун үгэһин, абыычайын тутуһар сөп” диэбиттэр. Ити кинилэр норуот быһыытынан өйдөбүллэрин, бэйэ култууратын илдьэ сылдьалларын көрдөрөр.

Бэлиитикэни ылар буоллахха, өтөрдөөҥҥө диэри үрдүкү бэлитиичэскэй элиитэҕэ эрэгийиэн омугунан уратытын вице-бэрэсидьиэн института тэҥнээн биэрэр этэ. Холобур, бастакы бэрэсидьиэн М.Е. Николаев саҕана вице-бэрэсидьиэн – нуучча В.А. Штыров. В.А. Штыров саҕана – саха Е.И. Михайлова, Е.А. Борисов саҕана – Д.Е. Глушко. Билиҥҥи систиэмэҕэ Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлэ эмиэ нуучча-саха диэн арахсаллар. Е.А. Борисов саҕана – Г.И. Данчикова, Е.А. Чекин – үлэлээбиттэрэ, А.С. Николаев саҕана – В.В. Солодов, билигин А.В. Тарасенко. Бырабыыталыстыба аппараатыгар дьоҕурдаах каадыры саха да, нуучча да өттүттэн талыы барар.

Дьокутааттар туһунан этэр буоллахха, өрөспүүбүлүкэ парламеныгар нуучча дьокутааттара ылар өлүүлэрэ мэлдьи даҕаны биир тэҥ. I ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ – 25,9 %, III ыҥырыылаахха – 39,1 %. Олохтоох бэйэни салайыы уорганнарын салайааччытынан кими таларын нэһилиэнньэ бэйэтэ быыбардаан быһаарар. Нууччата баһыйар нэһилиэнньэлээх пууннарга баһылыгынан үксүгэр нууччаны талаллар. Ол эрээри, тыа улуустарын быыбардааччылара нуучча хандьыдаатыгар бэрт сэдэхтик куоластыыллар. Оттон нуучча бырамыысыланнай оройуоннарыгар биир күүстээх лиидэри өйүүрү сэргэ (ол саха да буолуон сөп), омугунан көрөн куоластааһын эмиэ баар буолуон сөп.

Кэнники Ил Дархан быыбарыгар хандьыдаатынан үс нуучча киһитэ турбута: Богданов, Парахин, Губарев.

Түмүккэ, “нуучча омуга – өрөспүүбүлүкэбит нэһилиэнньэтин, социальнай-култуурунай, экэнэмиичэскэй-бэлитиичэскэй олоҕун биир быстыбат сорҕото” диир сөп. Биллэн турар, кыһалҕа ханна баҕарар элбэх. Ол эрээри ону быыбар саҕана, баартыйаҕа болҕомто уурдара сатаан буолбакка, мэлдьи саныы, быһаара сылдьыахха баара!

Таарыйа, ити этиллибит кэрдиис кэм иһигэр, ол эбэтэр 1989-тан 2021 сылга диэри, биһигини кытта ыаллаһа олорор Магадан уобалаһын 542 тыһ. нэһилиэнньэтиттэн – 139 тыһ., Чукотка 162 тыһ. нэһилиэнньэтиттэн – 49 тыһ., Камчатка 478 тыһ. олохтооҕуттан – 311 тыһ., Хабаровскай кыраай 1824 тыһ. нэһилиэнньэтиттэн 1301 эрэ киһи ордон хаалбытын эмиэ учуоттуох баара. Онно олохтоох нууччалары эмиэ “сахалар ыган, кыһарыйан” көһөрбүттэрэ буолуо дуо...    

Нина ГЕРАСИМОВА