Отучча сыл анараа өттүгэр “баантан харчы иэс ылар үйэ кэлиэ” диэн ким да өйүгэр түһээн оҕустарбатах буолуохтаах. Оттон бүгүн “кирэдьиит” диэн тыл дьон өйүн-санаатын букатыннаахтык сүүйдэ, халыҥ харчы хабалатыгар ытарчалыы ылла; уһун сылларга “аччыктатар, куру ыксары тардынар” турукка тиэртэ. Кирэдьиит “халыҥ хабалатыгар” ытарчалыы ыллара сылдьар дьон уйулҕаларыгар кырата суох охсууну ылаллар.
Арҕаа омук дойдуларыгар кирэдьиит систиэмэтэ киирбитэ ыраатта. Оччолорго кирэдьииттээһин систиэмэтэ биһиги дойдубутугар киирэ илигинэ “омук дойдутугар дьон үксэ кирэдьииккэ олорор, бары дьиэлээх-уоттаах, олус бэркэ хааччынан олороллор” диэн сураҕы үһүйээн курдук истэр этибит. Ол өҥө билигин күннээҕи олохпутугар өтөн киирбитэ балачча кэм буолла. Онон бүгүн кирэдьиит диэн, дьон өйүн-санаатын ытыйбыт аптаах тыл ис эриэнин, ол эбэтэр “үчүгэй уонна куһаҕан” өрүттэрин ырытыахпыт.
Билиҥҥи үйэҕэ ким төлөһөр кыахтаах, ол төһө баҕарар кирэдьиити ылыан сөп. Дьон кирэдьиит ылан дьиэ-уот тутталлар, атах тардыстар массыына атыылаһаллар, чааһынай тэрилтэ арыналлар, араас атыы-эргиэн кииннэрин үлэлэтэллэр.
Ол эрээри сорох түгэҥҥэ араас биричиинэнэн ылбыт иэстэрин кыайан төлөөбөт дьон эмиэ баар буолаллар. Баҕарбыт эрэ барыта кирэдьиит ылбат. Тоҕо диэтэххэ, манна эн төһө төлөһөр кыахтааҕыҥ, үлэҥ-хамнаһыҥ, дьиэ кэргэниҥ, ол эбэтэр төһө иитэр-аһатар киһилээҕиҥ барыта учуоттанар. Сорох түгэҥҥэ кыайан төлөспөт, кыахтара тиийбэт эрээри, ыла сатыыр дьон эмиэ бааллар, кими эрэ мөҕүттэллэр, онтон сылтаан өйдөспөт буолуу тахсар.
Кирэдьиит докумуоннарын оҥорорго уһун бириэмэ барар, бэрэбиэркэ ыытыллар. Баҕарбыт эрэ барыта кирэдьиити кыайан ылбат. Урукку сылларга омук дойдуларыгар эрэ кирэдьиити туһанар, ону сурах хоту истэн ымсыырар буоллахпытына, маннык өҥө билигин биһиги дойдубутугар күүскэ өтөн киирдэ. Олохпут сайдан, дьон-сэргэ олоҕун таһыма үрдээн, кирэдьиити туһаныах баҕалаах элбээн иһэр. Инникитин, биллэн турар, маннык өҥөҕө киһи тус кыаҕын, таһымын көрөн, дириҥник толкуйдаан баран ылсара наада.
Кэнникинэн нэһилиэнньэ кирэдьиит өҥөтүн туһанара элбээтэ. Бу – дьон өйө-санаата билиҥҥи олох сиэринэн уһуктубута, сайдыытын таһыма үрдээбитэ буолар. Ол эрээри... ис дьиҥэр киирдэххэ, балаһыанньа хайдаҕый?
Дууһа айманыытын, истириэс абытайын билбит киһибин
Марианна Слепцова, Дьокуускай куорат:
– Мин 2003 сыллаахха кэргэннии Борисовтар тэрийбит “Земля Олонхо” диэн ааттаах кэпэрэтииптэригэр киирэммин, ботуччу сууманы уу харчынан бырыһыаҥҥа уурдарбытым. Бу хампаанньаҕа оччолорго кыахтаах өттө тута харчы төлөөн, кыбартыыра атыылаһан, сорохтор үчүгэй бырыһыаҥҥа үптэрин уурдаран, хампаанньа аата Саха сирин үрдүнэн улаханнык иһиллибитэ.
Инньэ гынан, тыа дьоно барахсаттар, бачча түгэн тосхойбутун туһанаары уонна тыаттан куоракка көһөн киирээри, муспут үптэрин бу кэпэрэтиипкэ укпуттарын истэр этим. Мин оччолорго ыраах хоту улуустан куоракка көһөн кэлэн куортамҥа олорбутум. Дойдубар дьиэбин-уоппун, сүөһүлэрбин атыылаан, син ботуччу суумалаах этим. Эбиитин чугас дьүөгэлэрим кирэдьииккэ киирэн туран, бу хампаанньаттан дьиэ ылан төлөһө сылдьар кэмнэрэ этэ. Өссө бастакынан бу хампаанньаҕа киирбит дьон элбэҕэ суох суумаҕа киирэн туран дьиэлэммиттэрин, аҕыйах сыл иһигэр төлөһөн бүппүттэрин истибитим. Билигин санаатахпына, аан бастаан киирбит дьон бары кыбартыыраламмыттар эбит этэ. Онон бу ньыманан хампаанньа аата-суола бигэ туруктаммыт кэмэ буолан биэрбитэ. Аны манна үксэ бүддьүөт үлэһиттэрэ, биэнсийэлээхтэр, бэтэрээннэр киирбиттэрэ.
2006 сыллаахха Дьокуускай куорат киин уулуссатыгар саҥа дьиэ тутуута саҕаламмыта. Дьэ, бу дьиэттэн кыбартыыра ылаары, мин ол бырыһыаҥҥа укпут үппүн онно уктум ээ. Дьиэбит, кырдьык-хордьук, акылаата түһэн, тутуллан испитэ. Биһиги дьиэбит хаһан тутуллан бүтэрин кэтэс да кэтэс. Ханна баарый?! Билигин дьардьамата эрэ тураахтыыр, хаһаайыннара суох буолбуттара быданнаата. Оптуобуһунан ааһан иһэн ыра санаам тиийбэтэх дьиэтин харааста көрөбүн. Оччолорго ити дьиэҕэ элбэх киһи үбүн укпута. Онтубут ханна баарый? Күн бүгүҥҥэ диэри дьыала кыайан быһаарыллыбата. Ол кэнниттэн балачча бырыһыаҥҥа киирэн туран, кирэдьиит ыламмын, ипотеканан дьиэ ылыммытым. Онон сүүрбэ сыллаах кирэдьиит хабалатыгар киирбитим. Онтубун төлүүрбүттэн ордубаппын. Дууһа айманыытын, истириэс абытайын билбит киһи мин сылдьабын. Онон кирэдьиит диэн тыл, олоҕум арахсыспат аргыһа буолла.
Кирэдьиит көмөтүнэн дьиэлэммитим
В.И. Яковлева, Уус Алдан улууһуттан төрүттээх:
– Кирэдьиит мин олохпор бигэтик киирбитэ ыраатта. Улуустан көһөн кэлэн баран, хас да сыл устата куортамтан куортамҥа көһө сылдьыбыппыт. Уһаайба сирэ атыылаһан, дойдубуттан дьиэ холлоҕоһо көһөрөн аҕалан туруоран баран, харчыта суох буолан, хас да сыл сиппэккэ турбута.
Дьэ, онтон 2006 сыллаахха биһиги куораппытыгар “саҥа аһыллыбыт бааҥҥа биирдиилээн дьоҥҥо кирэдьиити холкутук биэрэн эрэллэр үһү” диэни истэн, кыра хамнастаах буолан, соччо эрэммэтэрбин да, кирэдьиит көрдүү барбытым. Соһуйуом иһин, олус түргэнник 45000 солкуобай биэрдилэр, тастыҥ убайым эмиэ биир оччону ылан биэрдэ. Онон аҕыйах хонук иһигэр 90 000 солкуобай үптэннибит уонна дьэ дьиэбит үлэтин салҕаан киирэн бардыбыт. Оччолорго бу элбэх харчы этэ.
Онтон аны аҕыйах ыйынан атын баантан эмиэ кирэдьиит ылбытым. Ити курдук кирэдьииттэр көмөлөрүнэн, дьиэм ситэр-хотор турукка киирбитэ. Аны ити кэмнэргэ лааппыларга табаарынай кирэдьиит эмиэ кыайа-хото биэрэр буолбуттара дьону-сэргэни сүрдээҕин абыраабыта. Ол курдук, биһиги полистирол, линолеум, металлочерепица курдук матырыйааллары эмиэ табаарынай кирэдьиитинэн ылан, дьиэбит бэс ыйыттан саҕалаан ахсынньыга диэри тутуллан бүтэн, үлэҕэ киирбитэ.
Онон биир бэйэм кирэдьиити аһара биһириибин. Кирэдьиит көмөтүнэн кыбартыыра атыыласпыт да, дьиэ туттубут да дьону киһи ааҕан сиппэт. Кылаабынайа, үлэлээх, кэмигэр кэлэр хамнастаах буолуохха наада уонна, биллэн турар, үчүгэйдик ааҕан-суоттаан, болдьоҕун аһарбакка төлөһөн иһэр курдук былааннаан кирэдьиити ылыахха наада. Кыайан төлүүр кыаҕа суох эрээри кирэдьииккэ киирэн баран, төлүүртэн куота, аккаастана, саһа сылдьар диэн саата-суута да бэрт дии. Онон 15 сыл анараа өттүгэр кирэдьииккэ киириэхпиттэн күн бүгүнүгэр диэри босхолоно иликпин, ол эрээри санаабын олох түһэрбэппин. Этэҥҥэ биир да күнү уһаппакка төлөөн иһэр буолан, чиэһинэй, бэрээдэктээх килийиэн аатыран, төлөөн бүтэрэ-бүтэрэ, саҥаттан саҥа кирэдьиити ылан иһэбин. Бааннар, хата, иккис, үһүс кирэдьиити тэҥинэн биэрэн абырыыллар. Этэргэ дылы, бааннары байыта сатаатым быһыылаах.
Аны кирэдьиит үчүгэйэ диэн – страховкаланар. Ол аата олоххо ол-бу күүтүллүбэтэх түбэлтэ буолан хааллаҕына, эн иэскин ким да сүгэн хабалаҕа киирбэт, страховкалаабыт хампаанньа эн кыайан төлөөбөтөх суумаҕын бааҥҥа төлүүр. Онон кирэдьиит ыларгытыгар страховкаттан аккаастаммаккытыгар сүбэлиэм этэ. Страховка эн иэһиҥ-күүһүҥ оҕолоргор, чугас дьоҥҥор сүктэриллибэтин мэктиэтэ буолар.
Кирэдьиит, аны “оптимизация”...
Владислав Васильев, Мэҥэ Хаҥалас улууһа:
– Биһиги дьиэ кэргэн тыаҕа олоробут. Бэйэм уус буоламмын, чааһынай дьиэбин аймахтарым күүһүнэн туттубутум. Икки этээстээх дьоһун улахан дьиэни киллэрбиппит. Түөрт оҕолоохпут, бары оскуолаҕа үөрэнэллэр. Маны таһынан, кэтэх хаһаайыстыбалаахпыт. Үөрүнэн сылгылаахпыт. Сайын бары дьиэнэн оттуубут.
Үс сыллааҕыта, оҕолор улаатан эрэллэр диэн, куорат киинигэр саҥа тутулла турар уон икки этээстээх дьиэттэн кыбартыыра атыыласпыппыт. Кирэдьииккэ киирэн туран. Урут хаһан да кирэдьиит диэни билбэт этибит. Бу кирэдьииппитин уон биэс сылга болдьохтоон ылбыппыт. Биллэн турар, кэмиттэн кэмигэр төлүүбүт. Кэргэним оскуолаҕа учууталлыыр. Тыаҕа үлэтэ суох буолан хаалыам диэн, ардыгар, дьиксинэр. Саатар, биэс оҕотун субуруччу оҕолонон, дьиэтигэр уһуннук олорбута. Онон педагогическай ыстааһа кыра, категорията суох.
Улууска, нэһилиэккэ олорор билэр дьоммут, аймахтарбыт үксүлэрэ оскуолаҕа үлэлииллэр. Эдэр да ыаллар бааллар. Бары кирэдьииккэ олороллор. Тыаҕа үксүлэрэ бүддьүөт үлэһиттэрэ буолаллар. Кинилэргэ эрэ кирэдьиит биэрэллэр. “Оптимизация” тыа сиригэр киирдэҕинэ, дьэ, иэдээн. Онто да суох нэһиилэ тиийинэн олорор дьон санаата түһэр, кыраттан уйулҕата хамсыыр. Эбэтэр социальнай өттүнэн кыаммат араҥа тыаҕа олорорун үөһээҥҥи салалта билбэт муҥа буоллаҕа дуу диэн ыйытыаҕы баҕарыллар.
Дьылҕа хаартыта атыннык түстээтэ
Прасковья Николаева, Өлөөн улууһа:
– Биһиги соҕотох уоллаахпыт. Ийэлээх аҕата оҕобутун олоххо эппиэтинэстээх, кыамматы хараанныыр, аһыныгас майгылаах буоларга кыра сааһыттан үөрэппиппит. Этэҥҥэ үрдүк үөрэхтэнэн, сөбүлүүр идэтинэн үлэлии сылдьарыттан үөрэрбит. Таптыыр кыыһын көрсөн, ыал буолан, уоллаах кыыс оҕоломмуттара.
Оҕобутугар анаан, ыал буола илигинэ, куоракка кирэдьииккэ киирэн туран, ипотеканан дьиэ ылбыппыт. Бэрт үчүгэйдик олорбуттара. Кийиит оҕолонон дьиэҕэ олороро, уолбут хамнаһа кыра буолан, кирэдьииттэрин биһиги төлүүрбүт. Үйэ тухары бииргэ олоруохтара диэн санааттан, уолбут олоҕун оҥостубутун кэннэ, дьиэбитин кини аатыгар көһөрбүппүт.
Дьэ, бу кэнниттэн уолбут кэргэнэ, кийииппит сыһыана биһиэхэ эмискэ уларыйа түспүтэ. Уолбутун тылынан батарбакка, араас биричиинэнэн була-була саҥарара элбээн киирэн барбыта. Колябыт, ону тулуйбакка, үлэтиттэн хойутаан кэлэр идэлэммитэ. Аһара баран, өссө кыралаан «амсайар» буолбута. Кырдьар сааспытыгар санныбытыгар биир кыһалҕа эбиллибитэ. Биһиги иккиэн боростуой үлэһиттэрбит. Килэйбит-халайбыт баайбыт суох. Уолбут ыраах тыаҕа хомондьуруопкаҕа барбытын кэннэ, кийииппит оҕолорунуун бэйэтэ эрэ хаалбыта. Дьукаахтара, мин чугас дьүөгэм буолан, барытын көрө-истэ олороро.
Биир үтүө күн уолбут “кэргэммиттэн араҕыстым” диэн, тыаҕа биһиэхэ көһөн таҕыста. Тугу да кэпсээбэт, үүтүн тохпут оҕо курдук сылдьар. Кэлин дьүөгэбиттэн истибитим, эрэ ыраах хомондьуруопкаҕа барбытын кэннэ, кийииппит киһилэммит. Ону уолбут билэн, улахан айдааны таһаарбыт. Ол айдаан кэнниттэн, уһуну-киэҥи толкуйдаабакка, биһиэхэ көһөн кэлбит.
Соторутааҕыта арахсар сууттара буолбута. Онно уолбут дьиэтин «оҕолорбор хаалларабын» диэбит. Биһигиттэн ыйыппакка, сүбэлэспэккэ эрэ бэйэтэ быһаарбыт. Онтон ол дьиэ кирэдьиитин билигин биһиги төлүү сылдьабыт. Дьэ, ыарахан балаһыанньа... Онон куоракка дьиэлэнээри кирэдьиит ылыммыппыт да, дьылҕа хаартыта уолбут олоҕун атыннык түстээтэ.
* * *
Дьэ, ити курдук кирэдьиити дьон хайдах туһанарын биллибит. Ол эрээри, үгүс дьон бэлиэтээбитинэн, бааннар кирэдьиит биэрэр бырыһыаннара олус үрдүгүн ыйаллар. Баантан кирэдьиит ылыаххыт иннинэ, бу өҥөнү хайдах туһанаргытын, эрдэттэн киэҥник ырыҥалаан көрөн баран биирдэ быһаарынаргыт ордук. Маны тэҥэ “страховка” туһунан өйдөбүл кирэдьиити кытта биир ситимнээх буоларын эмиэ өйдүөхпүтүн наада. Киһи киһиттэн үөрэнэр дииллэр эрээри, олох эмиэ үөрэтэрин умнумаҥ.
Саргылаана БАГЫНАНОВА.
