Сыл аайы төрөөбүт тылынан үөрэтии туһунан төһөлөөх кэпсэтии, мунньах, кэмпириэнсийэ-симпозиум, эҥинэ бэйэлээх пуорум-сийиэс буоларый?! Онтон туох эмэ уларыйар дуо? Бу үөрэх дьыла саҕаланаары аҕай турдаҕына, куорат 31№-дээх оскуолатын сахалыы кылааһыгар киириэхтээх оҕолор төрөппүттэрэ кыыһыран-абаран эрэдээксийэҕэ төлөпүөннээтилэр.
Дьокуускай куорат 31№-дээх оскуолата Каландаришвили уулуссатыгар турар, биир саамай биллэр-көстөр кыһа. Манна Сайсары, университет эргин түөлбэлээн олорор дьон оҕолоро үөрэнэллэр. Дириэктэр Рыбкина Валентина Юрьевна. Чэ, төрөппүттэр эрэдээксийэҕэ тахсыбыт төрүөттэрин истиэххэ.
Егорова К.М., төрөппүттэр ааттарыттан:
– Биһиги, бу түөлбэҕэ олорор буолан, оҕолорбутун сахалыы үөрэттэрэр маҥнайгы кылааска өссө саас суруйтарбыппыт. Быйыл икки кылаас арыллар диэн этэ, ону истэн, үөрбүппүт аҕай. Пахай, онтон ааспыт нэдиэлэҕэ кэлэн билбиппит, олох даҕаны биир эрэ кылаас арыллар диэн эбит. Ити барыта сэттэ маҥнайгы кылаастан! Ол эбэтэр биһиги оҕолорбутун (42 оҕону) барыларын биир кылааска симэн үөрэтиэхтэрэ үһү! Биллэн турар, төрөппүттэр маны олох сөбүлээбэтибит, араас инстанцияларга суруктары бэлэмнээтибит. Маннык буолуо суохтаах!
У.И. Гаврильева, төрөппүт:
– “Хайдах бачча элбэх оҕону биир кылааска олордон үөрэтиэххэ сөбүй?” диэн сөҕөбүт. Ону, бастатан туран, СанПин даҕаны көҥүллээбэт буолбатах дуо?! Билиҥҥи ыарыы-дьаҥ үгүс кэмигэр оччо элбэх оҕону биир кылааска олордон үөрэтэр кутталлаах буолбатах дуо? Иккиһинэн, учуутал бу 40 оҕону хайдах үөрэтэр, хас биирдии оҕоҕо болҕомтотун ууруо дуо? Маннык элбэх оҕолоох кылааска төһө хаачыстыбалаах үөрэҕи ылыахтарай?
***
Бу оскуолаҕа оҕото үөрэнэр төрөппүт, уопсастыбаннай түмсүү актыбыыһа М.А. Кириллинаны кытта кэпсэтэ сырыттыбыт. Кини маннык кэпсээтэ:
– Икки сыллааҕыта оҕобун маҥнайгы кылааска биэрэрбэр, эмиэ маннык түбэлтэ буолбута. Биир эрэ сахалыы кылаас арыллыбыта, онно эмиэ 40 оҕону биир кылааска түммүттэрэ. Мин ону сөбүлээминэ, куорат үөрэҕин управлениетын салайааччыта А.К. Семеновка суруйбуппар миигин оскуола салалтатыгар ыҥыран, “бэсиэдэлэспиттэрэ” уонна “биир эрэ кылаас арыллар кыахтаах” диэн, кытаанахтык эппиттэрэ. Оччолорго төрөппүттэртэн ким даҕаны миигин өйөөбөтөҕө, онон итинник хаалан хаалбыта. Сорох төрөппүттэр, нуучча кылааһыгар көһөн хаалбыттара.
Дьиҥинэн, оскуолаҕа саха оҕото элбэх, атын даҕаны кылаастартан эбэтэр оскуолалартан аҕыйах оҕону ыҥыран, иккис кылааһы тэрийэр-арыйар үлэ тоҕо кыаллыа суоҕай? Үөрэнэр кылаас тиийбэт диэҕи, биир кылаас үөрэнэр хоһо көстүөн сөп этэ. Билигин эмиэ оруобуна оннук 40-ча оҕону биир кылааска түмээри гыналлар эбит. Тоҕо наар сахалыы кылаастар итинник “кытыы” буолан иһэллэрэ өйдөммөт.
Төрөппүттэр Үөрэх управлениетыгар, Үөрэх министиэристибэтигэр, Ил Түмэн дьокутаата Ф.В. Габышеваҕа, Оҕо быраабын көмүскүүр боломуочунайга, Сэргэлээхтэн Ил Түмэҥҥэ анньыһар дьокутаакка хандьыдаат А.Н. Николаевка уонна Дьокуускай куорат борокуруоругар сурук суруйбуттар.
Дьэ, онон төһө даҕаны сарсыныгар Билии күнэ буолаары турдар, оскуола үлэһиттэрэ, салалтата солото суоҕун иһин, “Ийэ тыл кэскилэ” өрөспүүбүлүкэтээҕи уопсастыбаннай түмсүү салайааччыта Вилюяна Никитинаны кытта оскуолаҕа бара сылдьарга быһаарынныбыт.
Оскуолаҕа дьону мээнэ киллэрбэттэр эрээри, төрөппүт түмсүүтүттэн уонна хаһыаттан кэллибит диэбиппитигэр – киллэрдилэр. Биһигини бэрт аламаҕайдык дириэктэри үөрэтэр-иитэр үлэҕэ солбуйааччы Марина Валериевна Сивцева көрүстэ. Кини бу оскуолаҕа кэлиэн иннинэ мээрийэҕэ үөрэх управлениетыгар үлэлээбит, онно сахалыы кылаастары арыйыыга уопсастыбанньыктары кытта үлэлэспит буолан, Вилюянаны бэркэ өйдүүр эбит. Марина Валериевна биһиэхэ маннык быһаарда:
– Быйыл биһиги муус устарга сэттэ кылаас-кэмпилиэги арыйабыт диэн биллэрбиппит. Онтон икки кылааһа – төрөөбүт тылынан үөрэтэр кылаастар буолуохтаахтара: “а” уонна “б” кылаастар. Ыам ыйын бүтүүтэ портал нөҥүө биһиги түөлбэбититтэн 51 оҕо төрөппүтүттэн сайабылыанньа киирбитэ. Ол эрээри, бэс ыйын бүтүүтэ-от ыйын саҕаланыыта, ол киирбит сайабылыанньаттан 43 хаалбыта. Ол эбэтэр, оскуола буостатын нөҥүө төрөппүттэртэн “оҕобутун эһиги оскуолаҕытыттан ылабыт” диэн сайабылыанньалар кииртэлээн барбыттара. Төрүөтэ биир – атын үөрэх тэрилтэтигэр көһөбүт диэн. Онтон нууччалыы кылаастарга төттөрүтүн, элбэх сайабылыанньа киирбитэ.
Түмүгэр атырдьах ыйыгар кэлэн 43 оҕо хаалбыта. Онтон атырдьах ыйын 17-18 күнүгэр кэлэн, өссө икки оҕону нууччалыы тыллаах кылааска көһөрөллөрүн туһунан төрөппүттэрэ сайабылыанньа биэрбиттэрэ. Ити төрөппүттэр сахалыы үөрэтэр кылааска биэрэллэригэр, саха тылын биридимиэт эрэ быһыытынан үөрэтиэхтэрэ дии санаан биэрбиттэр эбит, кэлин өйдөөн, санаалара уларыйбыт этэ. Онон, хомойуох иһин, 41 оҕо хаалбыта, онтон өссө биир төрөппүт сайабылыанньатын оҕобун атын үөрэх тэрилтэтигэр көһөрөбүн диэн ылла. Онон, бүгүҥҥү күн туругунан, сахалыы кылааска 40 оҕо испииһэккэ баар.
Мантан салгыы хайдах-туох буолуон этэр уустук. Тоҕо диэтэххэ, сорох төрөппүттэр кылаастарын уратытын – оҕолоро биридимиэттэри барытын сахалыы үөрэтэллэрин өйдөөтөхтөрүнэ, нууччалыы кылааска үөрэнэрэ ордук диэн көһөрөн кэбиһэллэр. Сарсын, Билии күнүгэр, биһиги сахалыы 1 “А” кылаас оҕолорун көрсүөхпүт, кинилэр үөрүүлээх тэрээһиннэрэ буолуо, оскуоланы кытта билиһиннэриэхпит. Учууталлара хас оҕо баарын онно төбөнөн ааҕан, чуолкайдыаҕа, баҕар өссө барбыт буолуохтарын сөп. Ол кэннэ, сарсын киэһэ төһө оҕо буолара биллиэ.
Биһиги 40 оҕону хайдах даҕаны икки кылаас гынар кыахпыт суох – ирдэбил быһыытынан, кылааска 25 оҕо баар эрэ буоллаҕына, бу кылаас ситэри диэн буолар, учууталга хамнаһа төлөнөр.
– Оттон кылаастары атыннык толорор, атын оскуолалартан оҕолору ылар эҥин кыаллыбат дуо?
– Биһиги урут Саха бэлитэхиниичэскэй лиссиэйи кытта атастаһар этибит: холобур, кинилэр биһиэхэ бэйэлэрин түөлбэлэрин нууччалыы кылааска үөрэниэн баҕалаах оҕолорун биэрэллэрэ, биһиги кинилэргэ – сахалыы тыллаахтары биэрэрбит. Билигин оннук атастаһыы сатаммат: оҕо бэйэтин бэрэпиискэтинэн оскуолаҕа киириэхтээх диэн ирдэбил баар.
Биһиги сахалыы кылаастары арыйары олох утарбаппыт, төттөрүтүн! Ону баара, төрөппүт баҕарбатын биһиги хайыыр даҕаны кыахпыт суох. Аны “күһэлэҥинэн” сайабылыанньа суруйтарбыттара диэн үҥсүөхтэрэ дии. Сүрүн сакаасчыт төрөппүт буоллаҕа. Онон төрөөбүт тылынан үөрэтии билигин төрөппүттэн тутулуктааҕа биһиги оскуолабыт холобуругар көстөр. Сорох төрөппүттэр “оҕобут сахалыы үчүгэйдик билбэт, өйдөөбөт, онон үөрэҕин ыарырҕатар, ылыммат” диэн өйдөбүллээхтэр. Инньэ гынан төрөөбүт тылынан үөрэтэр кылааска суруйтаран киирэн үөрэнэн иһэн, оҕолоро маҥнайгы ыарахаттары көрүстэ да, нууччалыы кылааска көһөрөн кэбиһэллэр – биһиэхэ оннук элбэх түбэлтэ баар. Биһиги түөлбэбит дьоно нууччалар, соҕуруу көһөллөр. Кинилэр оннуларыгар улуустартан саха дьоно көһөн кэлэн эрэр. Онон саха оҕото элбиирэ буолуо дии саныыбыт. Дьэ, ол оҕолору сүтэрбэт сорук турар.
***
Онон оскуола дьаһалтата усулуобуйа тэрийэ сатаабыт, икки кылааһы арыйтарарга бэлэм эбит эрээри, төрөппүттэр баҕарбатахтар, сайабылыанньа киирбэтэх. Оттон 40 оҕоҕо эбии кылаас арыйар кыахтара суох үһү. Аны аҕыйах оҕолоох кылаас учууталларыгар хамнастара эмиэ намыһах буолар – кини төһө даҕаны үлэлээтин, кыһалыннын. Ол эмиэ оруоллааах, иккис кылаас кыайан арыллыбатыгар. Дьэ, үөрэх эйгэтин ытарчалыы ылбыт араас ирдэбиллэри, быраабылалары, сокуоннары итиннэ кэлэн өйдүүгүн: төрөөбүт тылы үөрэтиигэ хайдахтаах курдук идэмэрдээх иэдээннээхтэрин.
Кэпсэтиибит биир үтүө түмүгэ: Марина Васильевна саабыс быһыытынан, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүү оскуола төрөппүттэрин кытта үлэни ыытарыгар көмөлөһүөх, көҕүлүөх, өйүөх буолла.
Итиннэ эбэн эттэххэ, “Ийэ тыл ситимэ” диэн бассаап бөлөх биир кыттааччыта: “Бүгүн тэлэбиисэргэ Дьокуускай үөрэҕин управлениетын салайааччыта А.К. Семенов билигин гаджет, Тик-ток үйэтигэр оскуолаларга сахалыы билбэт оҕолор кэлэллэрэ элбээтэ, онуоха оҕо төрөөбүт тылын билэрэ төрөппүттэн тутулуктаах диэн кэпсии олорор” диэтэ. Оттон билиҥҥи көлүөнэ эдэр төрөппүт бэйэтэ сахалыы саҥарбат эбээт, онон хайдах даҕаны тыл туһугар эппиэтинэһи сүгэр кыаҕа суох. Үөрэх салайааччытын итинник өйө-санаата, тыла-өһө биһиги тылбытын туохха тиэрдиэн сөбүй? Киһи даҕаны дьиксинэр.
***
Төрөөбүт тыл куттала суох буолуутун, тыл иһин эппиэтинэһи тылын билбэт, саҥарбат эдэр төрөппүт дьарамай санныгар сүктэрэр сөп дуо? Дьиҥинэн, ити судургута суох үлэни уһуйааннар, үөрэх тэрилтэлэрэ, эбии үөрэхтээһин систиэмэтэ төрөппүттэри кытта бииргэ ыытыахтаах. Ол уопсастыбаннай үлэ сиэринэн, биир эмэ салайааччыттан дуу, энтисийээс лиидэртэн дуу тутулуктаммакка, булгуччулаах үлэ быһыытынан систиэмэлээхтик барыахтаах. Оччоҕо эрэ туох эрэ түмүктээх буолуоҕа.
***
Билиҥҥи кэм төрөөбүт тылга сыһыаҥҥа олох атын соруктары туруорар диир Вилюяна Никитина.
– Мин наар 2011 сылы саныыбын. Оччолорго мин уолбун сахалыы кылааска биэрээри төрөппүттэрдиин буолан, туруорса аҕай сылдьар кэммит этэ. Онуоха оҕобутун сахалыы үөрэтиэ этибит диэн куорат үөрэҕин управлениетыгар эбэтэр оскуолаларга сахалыы кылаастары арыйыҥ диэн туруорса кэлэр төрөппүттэри үөрэх сорох үлэһиттэрэ, “тоҕо сахалыыга биэрэҕит, оҕоҕут кэскилин сарбыйаҕыт, үөрэҕэр хаалыа, нууччалыы билбэккэ үрдүк үөрэхтэн матыа, киин үөрэх кыһаларыгар кыайан киириэ суоҕа” эҥин диэн төттөрү аҕытаассыйаны аһаҕастык ыыталлара. Мин бэйэм оннукка түбэспитим, онон билэр буолан этэбин. Ол аҕытаассыйаҕа иннибин биэрбэтэҕим, онон улахан оҕом киирбит оскуолатыгар сахалыы кылааһы арыйтаран, билигин онно сахалыы кылаастар олус үчүгэйдик үлэлии, үөрэтэ сылдьаллар.
Оттон сорох төрөппүттэр, биллэн турар, итинник дииллэрин итэҕэйэн, ылыналлара, оҕолорун нууччалыы үөрэнэр кылаастарга биэрэн кэбиһэллэрэ. Сайабылыанньаҕа “үөрэтии тылын ханныгы талаҕын?” диэн ыйытыыга “сахалыы”, “нууччалыы” диэн кырапаалары бэл, харандааһынан толорторор кэмнэрэ баара. Быһата, сорох-сорох дириэктэрдэр сахалыы кылаастары арыйтарбат буола сатыыр, төттөрү үлэни ыыта олорор кэмнэрэ этэ.
Онтон куорат мээринэн А.С. Николаев кэлэн, биһигини кытта көрсүбүтэ. Баҕа санаабытын истибитэ уонна сахалыы үөрэтии боппуруоһун тус хонтуруолугар ылбыта. Үөрэх управлениетыгар саҥа дьон анаммыттара, онтон ыла үлэ олох чыҥха атын буолбута, уопсастыбаннас дириэктэрдэри кытта аһаҕас көрсүһүүлэри ыытан, кэпсэтэн, өйдөһөн, сорох олох “тоҥ” оскуолаларга сахалыы кылаастар арыллан барбыттара, сахалыы эйгэ үөскээн билигин кимнээҕэр үчүгэйдик үлэлии сылдьаллар. Дьэ, ол эрээри, “хомойуох иһин” диирбэр тиийэбин, киин куоракка билигин даҕаны оҕону төрөөбүт тылынан үөрэтии бэрт кыһалҕалаахтык быһаарыллар боппуруос, ону бары көрө-билэ сылдьабыт.
– Ол төрүөтэ тугуй?
– Ити хайа эрэ уонча сыллааҕыны эттим. Билигин балаһыанньа чыҥха атын буолла. Сахалыы кылаас арыйабыт, кэлэн үөрэниҥ дииллэр да, ирдэбилгэ эппиэттиир кылааһы кыайан хомуйбаттар. Билиҥҥи көлүөнэ төрөппүттэрэ – гаджет, сыыппара үйэтин дьоно. Кинилэр оҕолорун төрөөбүт тылынан иитиигэ-үөрэтиигэ, сымнаҕастык эттэххэ, наадыйбаттар. Онон туох диэн этээри гынабын диэ? Үөрэх тэрилтэлэрэ аҥаардас сайабылыанньа хомуйуутунан, оҕону чуолкайдааһынынан эрэ дьарыктаммакка, эппиэтинэһи төрөппүккэ эрэ сүктэрбэккэ, бэйэлэрэ сүрэхтиин-быардыын кыһаллан үлэлиэхтээхтэр. Бу сахалыы кылаастары толорор туһугар төрөппүттэри хас биирдиилэрин кытта быһаарсан, кэпсэтэн, нуучча кылааһыгар көһөөрү гынар төрөппүттэрдиин туспа үлэлээн. Оҕолоро тылга ыарырҕатар буоллахтарына, ону хайдах эрэ туспа быһаарар суолу тобулан.
Вилюяна сөпкө этэр. Холобур, куорат үгүс оҕото сахалыы мөлтөхтүк билэр, онон кинилэргэ саха тылын арыый атыннык, “адаптациялаан” үөрэтэр методикалар баар буолуохтаахтар. Онон эҥин ким эмэ дьарыктанар дуо? Ити өттүгэр кэлэн, үлэ доҕолоҥноон хаалар буолбатах дуо? Ол туһуттан, оҕо бөҕө “сахалыы үөрэҕи ыарырҕатар” аатыран, нууччалыы үөрэтиигэ көһөн хаалар. Бүттэхпит ол. Оттон биһиэхэ бүтүн Үөрэҕи сайыннарар институт баар, методхолбоһуктар үлэлииллэр дииллэр – кинилэр тугу гыналлар?
Ону кытта бэйэлэрэ идиэйэлээх учууталлар баар буолуохтаахтар, олору түмэр, күүстэрин-уопуттарын туһанар уолдьаспата дуо? Онон, үөрэх салайааччылара кыһалҕаны төрөппүккэ эрэ көлбөрүтэ олорбокко, ити кыһалҕалары атыннык көрөн быһаарар кэмнэрэ кэлбит диэҕи баҕарыллар. Ону туоратыыга, быһаарыыга хаһан ылсабыт? Ол буолуо этэ, саамай сүрүнэ. Ону быһаара иликпитинэ, сахалыы кылаастарга биэриэн баҕалаах төрөппүт сыл аайы аҕыйыы туруоҕа.
Нина Герасимова.
