Аҕа диэн ийэттэн туох да итэҕэһэ суох үрдүк суолталаах. Биллэн турар, аҕа да араастаах. Ким эрэ ити аатын өрө тутар, киэн туттар. Оттон ким эрэ суолталаабат, баардылаабат. Аҕа буолбуттарын билбэт, онтон куотунар даҕаны дьон бааллар. Бу суруйууга дьоруойдарым көмөлөрүнэн аҕа диэн дьоҥҥо ханнык даҕаны түгэҥҥэ чугаһын тиэрдэ сатаатым. Үгүстэргэ аҕаларын санатыа, баҕар, кими эрэ таарыйыа, тугу эрэ уһугуннарыа...
Ийэни суохтаппатах күндү киһим
Тамара, аҥаардас аҕаҕа улааппыт, билигин ыал ийэтэ, эбэтэ:
– Ийэбит эрдэ өлөн, аҕабыт, соҕурууттан кэлэн олохсуйбут нуучча киһитэ, дэриэбинэҕэ саха дьонун ортотугар биһигини соҕотоҕун ииппитэ. Төһө даҕаны Сойуус кэмэ буоллар, норуоттар доҕордоһууларын тиэмэтэ өрө тутулуннар, “кэлии киһи”, “нуучча” диэн кырыы хараҕынан көрүллэрэ. Аҕабытын кытта сылдьан, ону көрөн аҕай биэрдэхпит. Онно эбии “бэһиэччиктэр” диэн хос ааттанан, атаҕастабылы билбит оҕолорбут. Дьиэттэн тахсан, оскуолаҕа барыы биһиэхэ накаастабылга тэҥнээҕэ. Үөҕүллбэккэ сылдьыбыт күммүт ахсааннааҕа. Ардыгар бууннаан, барымаары гыннахпытына, аҕабыт барахсан үөрэх хайдах курдук наадалааҕын быһааран, ааттаан-көрдөһөн, хомунан тахсан барарбыт.
Аҕабыт олус үчүгэйдик астыыра. Астаабыт килиэбин, бурдук аһын сытыгар ыалларбыт оҕолоро “элиэтииллэрэ”. Аҕам тахсан оҕолору күндүлүүрэ. Оҕолор аһаабыттарын умнан, биһигини дьээбэлииллэрин тохтоппотторо. Оттон аҕам күндүлүүрүн тохтоппото. Биир эмэ киэһэ күп-күөх хараҕынан ырааҕы көрөн олорон, ийэбитин кытта хайдах билсибитин кэпсиирэ. “Бу ийэҕит туттубут хамыйаҕа, миискэтэ” диэн, малга-салга харыстабыллаах сыһыаҥҥа үөрэппит эбит.
Аҕа диэн миэхэ тугунан да солбуллубат үрдүк өйдөбүл. Биир бэйэм ийэбин ончу өйдөөбөппүн. “Ийэбит суоҕа куһаҕан да эбит” диэн санааҕа киллэрбэтэх күндү киһибин мэлдьи ахтабын. Кини курдук аҕа ахсааннааҕа да буолуо дии саныыбын.
Ийэлээх аҕаны тэҥинэн солбуйабын
Анатолий икки оҕолоох аҥаардас аҕа:
– Кэргэним оҕолор кыраларыгар суох буолбута. Хайалара даҕаны ийэлэрин үчүгэйдик өйдөөбөт. Ол да иһин ийэ, аҕа оруолун толоро сылдьабын. Туораттан көрбүт суох гынан баран, кыах баарынан икки оҕону аҥаардас иитэн, этэҥҥэ улаатыннаран эрэбин. Кыраларыгар ама этэ. «Ыарахаттар» диэххэ олуона эбитэ дуу, кыыстаах уол буоланнар, улаатыыларыгар иитии өттүгэр хайдыһыы тахсыбыта уустук соҕус буолла. Чуолаан кыыспар ыарырҕаттым. Улаатан истэҕин ахсын киһиттэн кистиирэ, ытыыра, санааргыыра элбээтэ. Дьолго, ити чааһыгар эдьиийдэрим, ийэм баар буоланнар, тирэхтээх курдук сананабын. Кыыска ийэ олус суолталааҕа итинтэн да көстөр. Онно холоотоххо, уол оҕо судургу. Бэйэбин кытта илдьэ сылдьан, тугу сатыырбар үөрэтэбин. Кыраларыттан иккиэннэрин бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэллэригэр үөрэппитим абыраата. Уол – күннээҕи аһылыгы, дьиэ тас үлэтин, кыыс бурдук аһы, бырааһынньыктааҕы бүлүүдэни, дьиэни-уоту хомуйары холкутук быһаарар буоллулар. Саамай ыарахан боппуруоһум – үөрэх. Тэйиччиттэн үөрэх сэниэни ылла. Ол да буоллар, хайыахпытый, тулуйабыт.
Ийэни, аҕаны тэҥинэн солбуйа сылдьан, арааһы барытын толкуйдаатым, ырыттым, ырыҥалаатым. Уонна “эр киһи дьахтардааҕар сымнаҕас эбит” диэн түмүккэ кэллим. Ханна даҕаны эр дьон хастыы да оҕолоох дьахтары кэргэн ылан, оҕолору бэйэлэригэр сыһыаран, аҕаны солбуйаллар. Оттон дьахталлар өттүлэриттэн ийэни солбуйуу дэҥ кэриэтэ. Бэтэрээнэн ыллахха, Саха сирин үрдүнэн төһөлөөх элбэх уол оҕолоох кыыһы кэргэн ылан, оҕотугар аҕа буолан, аатын, араспаанньатын биэрэн, кынатын анныгар ылбыта буолуой?! Онон аҕа оруола күүстээҕэ ити да холобурдартан көстөр. Биир бэйэм оҕолорбор ийэни солбуйуох аҕай дьахтары көрсө иликпин. Оҕолору атаҕастаппат, бэйэбит түбэспит, оҥорбут эйгэбитин үрэйбэт туһуттан оҕолор үөрэнэн, үлэһит, ыал буолан тарҕаһыахтарыгар диэри кэргэн ылбакка быһаарынан олоробун.
Дьиҥнээх доҕорум-атаһым этэ
Дмитрий аҕаны солбуйбут киһитин туһунан олус истиҥ өйдөбүллээх:
– Мин санаабар, аҕа оҕотугар, бастатан туран, бастыҥ доҕор буолуохтаах. Төрөппүт аҕам туһунан үчүгэй өйдөбүлүм суох. Олус иһэрин, ийэбин эрэйдиирин өйдүүбүн. Кыра да буолларбын, ийэм суоҕар атын дьахтары аҕалан хоннорбутун билиҥҥээҥҥэ диэри бырастыы гыммаппын. Дьолго, эрдэ арахсыбыттара. Ийэм иккиһин кэргэн тахсыбыта. Ыал буола илик эдэр киһи миэхэ дьиҥнээх аҕаны солбуйбута.
Киниэхэ бастакы сырыыттан сыстыбытым. Төрөппүт аҕабар тэҥнээтэххэ, арыгы сыта суоҕа, өйдөөх харахтааҕа, сүрдээх дуоспуруннааҕа, ийэбэр олус үчүгэй сыһыаннааҕа. Миигин бэйэтигэр доҕор курдук чугаһаппыта. Эрэнэрин, итэҕэйэрин мэлдьи биллэрэрэ. Хайгыыра, сэмэлиирэ даҕаны астык этэ. Ситиһиибин, кыайыыбын аан бастаан киниэхэ кэпсиирим. Мунаарарбын, саарбахтыырбын аан бастаан киниттэн ыйытарым. Хайаан даҕаны туох эрэ дьоһуннааҕы этэрин, сүбэлиирин, ыйарын сэрэйэрим, билэрим. Итинник аҕалаах буоламмын, балтыларбын көрөн-истэн, сирдээн, бары бииргэ тутуһан сылдьабыт.
Хомойуох иһин, аҕам 50 да сааһын туолбакка сылдьан, олохтон туораабыта. Киниэхэ тэҥнээн да буолуо, төрөппүт аҕабын чугаһаппатаҕым. Билигин аҕабын үтүктэрим элбэх, уолбар кини миэхэ сыһыанын хатылыыбын. Кини, чахчы, дьиҥнээх доҕор-атас, сирдьит, холобур этэ. Онон төрөппүт аҕам буолбакка, ииппит аҕам араспаанньатын чиэстээхтик салгыыбын.
Аҕа таптала ырааҕы билиммэт
Сэмэн, кэргэниттэн арахсан, оҕолорун тэйиччиттэн иитэр:
– Киһи ыал буоларыгар, биллэн турар, үйэлээх үчүгэй олоҕу баҕарар. Ол эрээри дьылҕа сорох ардыгар санаабатах өттүгэр уларыйар. Таптал уостан, сыһыан алдьанан, кэргэнниилэр икки аҥыы барбыттара хара баһаам буоллаҕа. Мин эмиэ оннук дьылҕалаах дьонтон биирдэстэрэбин. Бу санаатахха, бэйэ-бэйэбитигэр сөп түбэспэппит хара ааныттан биллибит эбит. Бастаан оҕобутуттан тутулуктанан, онтон дьиэлэнэр инниттэн, салгыы кирэдьиит боппуруоһуттан уһаатар уһаан испиппит. Оннук олорон, үс оҕоломмуппут.
Кэмэ кэллэҕинэ, дьэ, кэлэр эбит. Сыһыаммыт кутургуйа куутуйаланарын курдук, тыҥаан-тыҥаан баран, биирдэ тоҕо барбыта. Улахан суумкабын туппутунан, бэйэлээх бэйэм туппут дьиэбин, төрөппүт оҕолорбун хаалларан, тахсан барбытым. Итинник түгэҥҥэ оҕо да, дьиэ да дьахтарга хааларын билэр буоламмын, тугу да былдьаһа сатаабатаҕым. Төһө даҕаны тахсан бардарбын, оҕолорбун тоҕо умнуомуй? Дэҥ кэриэтэ көрсөбүт, төлөпүөнүнэн мэлдьи кэпсэтэбит, доҕордуу сыһыаннаахпыт.
Мин санаабар, аҕа диэн хайаан даҕаны оҕолорун кытта биир дьиэҕэ олорор, ийэлэрин кытта биир ороҥҥо утуйар киһи буолбатах. Аҕа – сүрэҕинэн аҕа. Кини тыыннаах тус холобурунан, этэҥҥэ сылдьыытынан да аҕа оруолун толоруон сөп. Ийэлэрин кытта мэлдьи кыыһырса, сирэй-харах анньылла сылдьарбын көрөн, мин туспунан куһаҕаннык саныахтарын оннугар ыраахтан көрөн үчүгэй өйдөбүллээх сылдьыбыттара ордук. Кинилэри күүскэ таптыырбын, ханнык да түгэҥҥэ өйүүрбүн, өй-санаа өттүнэн аттыларыгар баарбын билэллэр. Онон аҕа оруола араас буолар.
Көрсүбэтэхпиттэн кэмсинэбин
Дьөгүөр, аҕата суох улааппыт эрээри, аҕатын туһунан үтүө өйдөбүлү кэлин эрэ иҥэриммит:
– Аҕабыт биһиги кыра эрдэхпитинэ, атын дьахтары таптаан, арахсан барбыт. “Дьахтарга иирбит” киһини ийэлээх эбэм биһиэхэ саа да тэбиитигэр чугаһаппатахтар. Бастаан утаа көрсөөрү араастаан иҥээҥнии сатаан баран, куоракка көспүт. Аҕабыт туһунан оннук тугу да билбэккэ, биирдэ да көрсүбэккэ, эдьиийбиниин улаатан, ыал буолбуппут, оҕоломмуппут. Биир күн дьиэбэр олордохпуна, төлөпүөн тыаһаабыта. “Гошик, бу мин, паапабын...” диэбитигэр, мэктиэтигэр, дөйөн ылбытым. “Көрсүөххэ” диэбитин “кыаллыбат” диэт, төлөпүөнү ууран кэбиспиппиттэн билигин даҕаны кэмсинэбин.
Кэлин миигин аҕам бииргэ төрөөбүт эдьиийэ булбута. Аҕам олохтон туораабытын киниттэн истибитим. “Кэлэ сырыт” диэн эдьиийим ыҥырбытыгар дьиэтигэр тиийэ сылдьыбытым. Аҕам халыҥ тэтэрээккэ биһиэхэ анаан сурук бөҕөтүн суруйаахтаабыт этэ. Ийэбитин хайдах көрсүбүтүн, биһигини төрүүр дьиэттэн таһаарбытын, бастаан тугу саҥарбыппытын, тугу туһалаабыппытын, төһө да ыраах сырыттар, оҕолорун санаабатах күнэ суоҕун кырылас буочарынан суруйан хаалларбыт этэ.
Ити түгэн кэнниттэн аҕам туһунан санаам уларыйбыта. Билигин аҕам дьонун, иккис кэргэниттэн төрөөбүт бырааттарбын кытта билсэбин. Уол оҕо улааттаҕына, аҕатын дьэ үчүгэйдик өйдүүр эбит. Оччолорго ийэлээх эбэм уһуну-киэҥи санаабыттара буоллар, төһөлөөх дьоллоох оҕолор буолуо этибитий?! Аҕабытын кытта, биирдэ эмэ да буоллар, көрсөн, дурдалаах-хаххалаах курдук сананан улаатыа этибит. Олоххо араас буоллаҕа. Таптал эмиэ таабырыннаах. Хомнуо хойут да буоллар, аҕам биһигинниин мэлдьи баарын билбиппиттэн үөрэбин.
Аҕам алгыырын таайабын
Елена аҕата атын дойдуга олорор. Төһө даҕаны ыраах сырыттар, кинини алгыһынан арыаллыырын сэрэйэр.
– Төрөппүттэрим бэрт кылгастык бииргэ олорбуттар. Сотору ийэм иккистээн кэргэн тахсан, саҥа аҕаламмытым. Бырааттаах балтыламмытым. Оттон аҕам бэйэтин дойдутугар олохсуйан, эмиэ ыал буолбут этэ. Аҕабын бу диэн билбэтэрбин даҕаны, хас да түгэҥҥэ кини көмөтүн илэ билэн турабын. Оҕо сылдьан ууга былдьана сыспыттааҕым. Дьүөгэлэрим хаһыытаһар саҥаларын истибитинэн, уу анныгар курулаан эрдэхпинэ, хаартысканан көрөн билэр аҕам сирэйэ көстүбүтэ. Онтон салгыҥҥа тахсан кэлбитим, атаҕым анныгар сир биллибитэ. Ким да көмөтө суох бэрт дьиктитик итинник быыһаммытым.
Салгыы өссө биир түгэн. Отоннуу сылдьан мунан хааллым. Дэлби ыксаан, үлүбүөй хаамтым, сүүрдүм, ыксаатым. Онтон арай бэрт чуолкайдык “уҥа өттүн тутус” диэн холку баҕайы эр киһи саҥатын иһиттим. Тоҕо эрэ куттамматым. Уоскуйан хааллым. Наар уҥа суолу тутуһан, билэр алааспар тахсан кэллим. Кэлин санаатахпына, аҕам куолаһа эбит. Видеоҕа аҕыйах мүнүүтэ уһуллубутун эргитэ-эргитэ көрөрүм. Аҕам аймаммыппын сэрэйэн, ыраахтан көмөлөстөҕө.
Кэлин ыал буолбуппар төлөпүөнүнэн эҕэрдэлээбитэ. “Мин эн тускар мэлдьи таҥараттан көрдөһөбүн. Санаарҕаама, Лена. Аттыгар мэлдьи баарбын”, – диэбитэ. Ол да иһин ханнык да түгэҥҥэ аҕам аттыбар баар диэн эрэллээхпин.
Оксана ЖИРКОВА
