Саха ынаҕын иитэр Таастаахха хоруона вируһа суох

Алтынньы саҥатыгар “Төрүт баай” чилиэннэрэ: «История моей коровы Суораттаах длиной в 360 миллионов лет» кинигэ ааптара, т/х билимин хандьыдаата, иммуногенетик Диана Чомчоева, Яков Алексеев, Сардаана уонна Валерий Ефремов буолан кинигэни сүрэхтии саха ынаҕын иитэр Нам улууһун Таастаах нэһилиэгэр тахса сылдьыбыттара. Онно сылдьан Диана Васильевна нэһилиэк дьоно саха сүөһүтүн бородууксуйатын төһө элбэҕи аһыылларын туһунан кыра ыйытык оҥорбут. Онно көстүбүтүнэн, саха сүөһүтүн бородууксуйатынан аһыыр дьон ортотугар биир да киһи хоруона вируһугар ыалдьыбатах эбит.

Ити информацияны Нам Таастааҕын баһылыга Егор Панкратьевич Лихановтан ыйыппыппар: “Былырыын ковид кэлбит бастакы сылыгар нэһилиэккэ ким да ыалдьыбатаҕа. Дьиҥэр, чугас Салбаҥ нэһилиэгэр ыам ыйыгар ковид өрө тура сылдьыбыта. Биһиги ыксааммыт, суолу бүөлээн, үс хонукка тимир шлагбауму кытта туруора сылдьыбыппыт. Быйыл нэһилиэккэ биир эрэ киһи бу күһүн ааһар булчуттартан сыстан ыалдьан баран, үтүөрэн үлэҕэ таҕыста. Онон, чахчы, саха ынаҕын бородууксуйатынан аһыыр нэһилиэнньэ ыарыыга соччо бэриммэт быһыылаах. Ону таһынан, быйыл күһүн эбии ылан, нэһилиэнньэ 80% вакциналанна. Сайын баһаардарга 500-чэкэ киһи кэлэ сылдьыбыта. Ол да буоллар күһүн эбии вакцина туруортарыахпытыгар да диэри ковид ыарыыта биллибэтэҕэ. Оттон эмиэ баһаарга эмсэҕэлээбит, биһиги курдук элбэх киһи кэлэн барбыт ыаллыы Фрунзе нэһилиэгэр баһаар кэнниттэн элбэх киһи ковидка ыалдьыбыта. Нэһилиэккэ 400 ынах сүөһү баар. Саха сүөһүтэ босхо сылдьар, аһын айылҕаттан бэйэтэ булан аһыыр. Хаайыыга, баайыыга сылдьар сүөһүтээҕэр доруобуйата, иммунитета күүстээх буолара чахчы. Ыты холобурдаатахха, иитэр дьон билэллэр, тыанан-хонуунан босхо сылдьар ыт ыарыйдаҕына, бэйэтигэр наадалааҕын булан эмтэнэр, доруобай, күүстээх буолбат дуо? Оттон баайыыга турар ыт мөлтүүр. Онон Д.В. Чомчоева бэлиэтии көрбүтүн кытта сөбүлэһэбин”, – диэн бигэргэтэн кэпсээтэ.

Баһылык кэпсээнэ, чахчы, толкуйдатар. Бүгүҥҥү туругунан Намҥа, өрөспүүбүлүкэҕэ хоруона дьаҥа биир саамай элбэх тарҕанар улууһугар, Таастаах “ковида суох оазис” буолбута кими баҕарар дьиктиргэтиэ.

Таастаахтан сэдиптээн, былыр-былыргыттан саха ынаҕын эрэ иитэн кэлбит Эбээн Бытантай улууһугар хамсык хайдаҕын тэҥнээн көрөбүт. Алтынньы 18 к. улуус оперыстаабын дааннайынан, ыарыы кэлиэҕиттэн 232 киһи ыалдьан баран үтүөрбүттэр. 3 тыһ. кыайбат нэһилиэнньэлээх улууска элбэх. Саамай элбэх киһи улуус киинигэр – Баатаҕай Алыытыгар (Саккырыыр) ыалдьар эбит. 190 киһи үтүөрбүт. Билигин хантаактаах – 8, эмтэнэ сылдьар 3 киһи – бары улуус киинин дьоно. Онно холоотоххо, Кустуурга (30), Дьарҕалаахха (12) аҕыйах киһи ыалдьа сылдьыбыттар. Билигин Кустуурга 3 киһи ыалдьан эмтэнэр. Тоҕо манныгый? Быһыыта, сүөһү ахсааныгар, төрүт ас-үөл дьоҥҥо төһө тиксэрэ оруоллаах быһыылаах. Алтынньы саҥатыгар улууска 873 саха сүөһүтэ, ол иһигэр ынаҕа баара-суоҕа 315 эрэ баар. Кэтэхтэр: 2 тыһ. кэриҥэ нэһилиэнньэлээх Саккырыырга – 284, 700-тэн тахса киһилээх Кустуурга – 257, 200-тэн тахса киһилээх Дьарҕаалаахха 110 саха сүөһүлээхтэр. “Саха сүөһүтэ” хааһына тэрилтэтигэр – 222, ол иһигэр Кустуурга – 120 (20 ыанар ынах). Исписэлиистэр этэллэринэн, быйылгы идэһэни өлөрүү кэннэ 600-чэкэ хаалара буолуо диэн.

Улуус кыл. бырааһа А.А. Баишев этэринэн, урут олус бөҕө доруобуйалаах, кытаанах иммунитеттаах улуус олохтоохторо ССРС ыһыллыбытын кэннэ, төрүт ас аҕыйаан, астара уларыйан, иммунитеттара мөлтөөн, 90-с сылларга диэри ыалдьыбатах ис-үөс, атын ыарыылар элбээбиттэр.

Улууска саха ынаҕын иитии, хомойуох иһин, аҕыйаан иһэр. Кэтэхтэр сааһыран эһэллэр, эдэрдэр сыстыбаттар. Хааһына тэрилтэтигэр былырыын уустук балаһыанньалаах “Бытантай” ГБУ-ну биэрбиттэрэ саҥа өрүттэрэ буолуо. Онон сүөһү аҕыйаан, улуус киинигэр саха ынаҕын үүтүн-этин элбэх дьон амсайбатаҕа ыраатта дииллэр. Кырдык, аҕыйах сүөһү үүтэ-этэ барыларыгар тиийбэт. Оттон элбэх саха сүөһүтэ, ол аата үүтэ-этэ кэм дьоҥҥо тиийэр сиригэр – Кустуурга, Дьарҕаалаахха, ыстатыыстыканы көрдөххө, ковид быдан аҕыйах. Улуус балыыһатын дааннайынан, Кустуурга үксэ киин сиртэн кэлбит дьон ыалдьыбыттар. Ону ааҕыстахха, ити икки нэһилиэккэ төрүт аһылыктаах олохтоохтор иммунитеттара улаханнык алдьана илик буолан, тулуктаһан олороллор.

Бу кылгас саба быраҕан ырытыы билим чинчийиитэ буолбатах, сабаҕалааһын бэрээдэгинэн оҥоһулунна. Ол эрээри саха ынаҕын иитэр, төрүт үүт-эт астарын аһыыр нэһилиэктэр иммунитеттара бөҕөтүн бигэргэтэр дии саныыбын. Онон Диана Васильевна Чомчоева өрөспүүбүлүкэ салалтатын, билимин, уопсастыбаннаһын саха сүөһүтэ олохтоох нэһилиэнньэ иммунитета бөҕөргүүрүгэр оруолун чинчийиэххэ диэн этэрин кытта сөбүлэһиэххит дии саныыбын. 2018 с. Ил Дархан А.С. Николаев саха сүөһүтүн элбэтэри улахан судаарыстыбаннай сорук гынан туруорбута кэлэр өттүгэр айылҕа тургутууларыгар, ол иһигэр хоруона вируһуттан, саха дьонун төрүт аспыт быыһыа диэн өтө көрүү курдук буолан тахсыбыта Үрдүк Айыылары кытта сибээстээх курдугунан дьикти.

Владимир Степанов