Кэлин сылларга: “Быйыл эмиэ кыһыммыт хойутаата. Ол оннугар кыһын дөйө тоҥоруо. Эһиил сайын эмиэ ханна эрэ кураан, ойуур баһаардара саҕаланыахтара”, – диэн ойуумсуйбат да киһи билгэлээн сыыстарбат буолан иһэр. Улахан кураан, ойуур баһаардарын кэннэ улахан уу сута кэлэр дииллэрэ хайдаҕын эһиил сайын көрүөхпүт. Ол эрээри, хамсык ытарчалыы ылан, Арассыыйа экэниэмикэтигэр, аан дойду бэлиитикэтигэр уустук быһыы-майгы бүрүүкээн эрэр.
Сыана ыарааһына инфляциятааҕар үрдүк
Аҕыйах хонуктааҕыта Москубаҕа түспүт күүстээх холорук Кириэмил истиэнэтин иһирдьэ өттүттэн өрөмүөннүү сылдьан туруорбут “лесаларын” көтүтэн, нөҥүө Кыһыл болуоссакка бырахта, истиэнэ биир тииһин алдьатта. Айылҕа итинник киһи кыайан быһаарбат көстүүлэригэр араас бити-сибикини көрөр дьон “ити тыал тугу түүйбүтэ буолла?” диэн дьиктиргээбиттэрэ чахчы. 90-с сылларга Москуба киинигэр үлэлии сылдьыбыт биир билэр киһим 1998 с. сайыныгар эмиэ итиннэ майгынныыр холорук түһэн ааспыта, онтон сотору дефолт буолбута диэн кэпсээтэ. Элбэх эспиэр харчы сыаната улаханнык түһүөн, бэл, уларыйыан сөбүн туһунан арааһы кэпсииллэр. Оннооҕор Киин баан хотуна Э.Набиуллина ас-таҥас сыаната судаарыстыба былааннаабыт инфляциятынааҕар үрдээбитин, атыылаһар аһыгар көрөн сөхпүт. Борогунуос быһыытынан быйылгы инфляция 5,8-7,4% буолуохтааҕа. Балаҕан ыйыгар инфляция 7,4% номнуо буолбут, ас 9,1% үрдээбит дииллэр. Тутуу матырыйаалын, массыына, мал-сал сыаната Саха сиригэр ити соҕуруу былааннаммыт инфляцияттан быдан үрдүк. Соҕуруу сыана үрдүүрүн учуоттаатахха, кыһын икки бүк ыараатаҕына көҥүл, таһар ороскуотун эптэххэ. Бу нэдиэлэ саҕаланыыта Москубаҕа халбаһыы оҥорооччулар “сотору бородууксуйабыт 20-30% үрдүө” диэтилэр. Дьокуускайга саас киилэтэ 500-600 солк. олохтоох эт билигин сорох сиргэ тыһыынча солк. буола сытар. Атын да ас тохтообокко үрдүүр. Аргентина, Эквадор, Монголия, таһыы сыаната ыараабыт кэмигэр, эмис этинэн, босхону үрдүнэн аҕалан, хааччыйыахтара диир уустугурда.
Аан дойду экэниэмикэтэ глобализацияттан регионализацияҕа барда. Ол аата судаарыстыбалар, эрэгийиэннэр астарын-үөллэрин, атын да наадалаах астарын-табаардарын бэйэлэрэ оҥостон хааччыныахтаахтар. Ол аата Саха сиригэр сэбиэскэй саҕанааҕы курдук, элбэх производствоны, собуоттары сөргүтэн тилиннэрдэхпитинэ сатанар кэммит кэллэ. Кытай ону эрдэ өйдөөн, экэниэмикэтин экспортан ис ырыынагар туһаайан, сайдыытын таһымын түһэрбэтэ, атын дойдуларга холоотоххо.
Европа кыһын үлүйээри олорор
Икки сыл турбут хоруона хамсыга аан дойду олоҕун, экэниэмикэтин улаханнык ыста. Быйыл күһүнү быһа Аангылыйаҕа сапыраапкаларыгар бэнсиин тиийбэккэ, уһун уочарат, көлө да тура сырытта. Биричиинэтэ – 68 мөл. киһи олорор дойдутугар бензовоз суоппардара суохтар эбит. Аангылыйа Евросойуустан тахсыбытын кэннэ, суоппардар Евросойууска барбыттар, саҥалары бэлэмнээбэтэхтэр. Аны ким да үлэлиэн баҕарбат эбит. Сонньуйан эттэххэ, бэл, гастарбайтердар да суоппардыахтарын баҕарбаттар үһү. Биһиэхэ эдэр дьон сүөһүгэ үлэлиэхтэрин баҕарбаттарын курдук, бары офиска олоруохтарын баҕараллар эбит. Бэнсиин “дэписиитэ” Саҥа дьылга диэри быһаарыллыа биллибэт диэн премьер-миниистирдэрэ Б.Джонсон суланар. Бырабыыталыстыбалара ыксаан, бэнсиини байыаннайдарынан тастара олорор.
Аангылыйа холобура, Европаны ытарчалыы ылан эрэр энэргиэтикэ кириисиһин биир кыра бэриэччитэ. Улахан күүппэтэх иэдээннэринэн Евросойууска гаас сыаната сиэрэ суох үрдээһинэ буолла. Атырдьах ыйыгар 515$ сыанаҕа атыыламмыт 1 тыһ. кубометр гаас алтынньыга 2 тыһ.$ тиийэ сырытта. Оттон итиччэ гаас 2000 с. баара-суоҕа 100$ эрэ этэ. Гаас сыаната, Европаҕа кэлин сылларга тымныы кыһыннар түһэр буолан, ыараабыта. Быйыл АХШтан, араап дойдуларыттан 8 млрд кубометр гаас ситэ кэлбэтэх. Кыстыыр саппаастара тиийбэт.
Кытай уматыкка, сырьеҕа наадыйыыта үрдээн аан дойдуттан барытыттан гааһы, чоҕу сыанатын кэрэйбэккэ атыылаһа олорор. Бу күннэргэ Кытай 5 улахан корпорациялара Эмиэрикэ убатыллыбыт гааһын уонунан миллиард дуолларга атыылаһан эрэллэр. Онон Европа гаас оттук тиийбэт, тоҥуохпут диэн ыксаан, пааньыкалаан олорор. Билигин арыый уоскуйдаллар да, гаас сыаната атырдьах ыйыттан 2 төгүл үрдээн, 1100 дуоллар кэриҥэ буолан турар.
Гаас сыаната үрдүүрэ Арассыыйаҕа үчүгэй, харчы бөҕө киириэн сөп. Ол эрээри, Евросойуус “Газпроммут” саҥа туппут “Хотугу сүүрүк-2” гаас турбатынан гаас кэлэрин бэлиитикэлээн утарыы бөҕө буола сытар. Путин гааһынан Европаны сөһүргэстэтиэ, көрдөһөөччү, кулут оҥостуо диэн куттаналлар үһү. Ол иһин, биһиэннэрэ ылыммат усулуобуйаларын тэрийэ сатыыллар. Гаас уонна турба тус-туһунан хаһаайыннаах буолуохтаахтар дииллэр. Аны ити турбанан кэлэр гаас сыаналара күрэстэһиэхтээхтэр. Онон атын тэрилтэлэр, холобур, “Роснефть”, кыттыһыахтаахтар үһү. Ити икки тэрилтэлэр, киһи сонньуйуох судаарыстыбаннайдар, харчылара биир бүддьүөккэ түһэринэн, сыананы чэпчэтиигэ күрэстэһэллэрэ биллибэт. Аны билигин Казахстантан, Узбекистантан, Туркменистантан гаас ылары тобула сатаан бардылар. Наһаа хойутаан хамсаннылар, онон кыһын токуччу тоҥон Арассыыйаҕа бокулуоннуу кэлэллэригэр тиийэллэрэ буолуо.
Килиимэт уларыйыыта Европаны “ойоҕоһунан тахсан” эрэр. Хас да сыл устата глобальнай сылыйыыны “парник гааһын” таһаарыыны аҕыйатар солбук эниэргийэ технологияларын киллэриигэ күүскэ үлэлии олороллор. Элбэх эниэргийэни тыалтан ылар буолбуттара, онтулара быйыл тыаллара “эмискэ” мөлтөөн, уоту биэриитэ аҕыйаабыт. Фукусима саахалын кэнниттэн атомнай станциялары сабыы бара турар. Онон биирдэ көрбүттэрэ – Арассыыйа гааһын эрэ атыыластахтарына, тоҥмокко кыстыыр буолбуттар. Ити барыта мунньуллан, Европа Арассыыйаны кытта улахан иирсээҥҥэ барыах курдук. Алтынньы 23 күнүгэр РФ оборуонатын миниистирэ С.Шойгу НАТО сэриилэрин Арассыыйа кыраныыссатын чугаһыгар элбэтэн эрэр диэн дьиксиниилээх сонуну кэпсээбитэ. Ол иннинэ Германия оборуонатын миниистирэ Аннегрет Крамп-Карренбауэр НАТО дойдулара Арассыыйаны ядернай сэрии сэбин туттары кэрэйбэт байыаннай күүһүнэн чаҕытан сыһытыахтаахтар диэн эппитэ. Шойгу НАТО, Эмиэрикэ Афганистаны 20-чэ сыл “сыһыта сатаан баран” сааттаахтык куоппуттарын санатта, биһиги да олорон биэриэхпит суоҕа диэтэ.
Кытай Эмиэрикэлиин харсыахтара дуо?
Хамсык охсуута Кытай уонна Эмиэрикэ икки ардыларыгар уруккуттан баар тыҥааһыны күүһүртэ. Кытай быйыл Тайбаан арыыны бэриннэрэн, бэйэтин былааһыгар киллэрэр баҕата күүһүрбүтүгэр, АХШ дэмэкирээттии Тайбааны атаҕастаппаппыт, көмүскэһэбит диэн турда. Соторутааҕыта АХШ, Япония, Австралия хараабыллара кыттыылаах байыаннай үөрэҕи ыыттылар. Япония сэбилэнэн ырааппыт эбит. Аныгы улахан авианосеһа ити үөрэххэ кытынна.
Кытай Эмиэрикэҕэ “биһиги уонунан тыһыынча хараабылларга 100-түү саллааттары тиэйэн илдьэн Тайбааҥҥа десант түһэриэхпит, барыларын тимирдиэххит суоҕа” диэбит. АХШ “ити суоһурҕаммыт хараабылларгытын барыларын көтөр буомбаларынан тимирдиэхпит” диэн Мексика хомотугар элбэх сыалы туруоран, хампарыта буомбалаабыттар. Кытай эппиэтэ бакаа биллэ илик. Ол оннугар Хотугу Кэриэйэ уһуктан, эмиэ аракыаталарынан ытыаланан эрэр.
Эмиэрикэ “Sun” хаһыата аҕыйах хонуктааҕыта Аан дойду үһүс сэриитэ хантан саҕаланыан сөбүн туһунан сабаҕатын хаартаҕа ойуулаан таһаарбыта. Онно бастакынан Тайбаан арыы сылдьар. Иккис кутталлаах “туочука” – Индия уонна Кытай былдьаһар Кашмир провинцията. Ирантан Ормуз силбэһиитин былдьааһын үсүһүнэн киирбит. Улахан сэрии Хотугу Корея уонна АХШ ядернай аракыаталарынан ытыалаһыыларыттан саҕаланыан сөп. Турция уонна Сирия иирсээннэрэ билигин улахан сэриигэ кубулуйар туруктаах. Турция билиҥҥитэ Арассыыйа сэбилэниилээх күүстэрэ баар буолан куттанан, улахан сэриини Сирияҕа тоҕо тарда илик. Уруккуттан өлөр өстөөхтүү Иран уонна Израиль ядернай сэриини саҕалыахтарын сөбө эмиэ бэлиэтэнэр.
Кытай уонна Эмиэрикэ сэриитэ саҕаланнаҕына, ядернай аракыаталарынан Араап дойдуларын, Африка, Атлантика үрдүнэн, итиччэ ырааҕынан ытыалаһа оонньууллара саарбах. Ким да билбэт, Эмиэрикэ сэрэххэ диэн, элбэх аракыатаны кистэлэҥинэн Японияҕа, Тайбааҥҥа киллэрэн туруора сылдьар буоллаҕына көҥүлэ. 1962 с. ССРС уонна АХШ икки ардыгар атомнай сэрии буола сыспыт “Карибскай кириисиһи” өйдүүр инигит? Эмиэрикэ ССРС-ка чугас сытар сойууһунньуктарын дойдуларыттан Москубаны тирээн туран ядернай аракыаталарынан ытыалаан кыайар былааннааҕа. Оттон ССРС Эмиэрикэҕэ аракыатаны тиэрдэр кыаҕа суох, көтөн истэхтэринэ, ыраахтан күөрэтэн, умса ытан иһиэхпит диэн, олох да куттамматтара. Ону биһиэннэрэ кистэлэҥинэн, Эмиэрикэ сэриини саҕалаатаҕына, “тирээн туран иһин хайа анньыахпыт” диэн ядернай аракыаталары Кубаҕа илдьэн туруорбуттара. Ону билэн эрэ баран, Эмиэрикэ куттанан сыһыйбыта.
Куһаҕанын эттэххэ, сэрии Алясканан барыан сөп. Оччоҕо аракыаталар Саха сирин үрдүнэн көтүөхтэрин сөп. Дьэ, биһиэхэ ити улахан куттал. Эрдоган күүһүмсүйэр
“Миигинниин биэс хааһах диэбиккэ дылы”, аны аан дойду саҥа бэрээдэгин олохтооһуҥҥа Турция бэрэсидьиэнэ Эрдоган бэйэтин “кылаатын” киллэрдэ. Кини ХНТ үлэтин бэрээдэгэ уларыйыахтаах, ХНТ-ны Аан дойду иккис сэриитигэр кыайбыт 5 дойду баччааҥҥа диэри салайа олороллоро табыллыбат, 1945 сыл кэнниттэн аан дойду улаханнык уларыйда, сайдыбыт, кыаҕырбыт дойдулар иккис буолар оруолтан тахсар кыахтара суоҕа сыыһа” диэн айдааран турда. Арассыыйа бэрэсидьиэнэ В.Путин, өскөтүн Эрдоган этэрин курдук, Куттал суох буолуутун сэбиэтин, ол аата итиннэ баар 5 дойду ХНТ ханнык баҕарар быһаарыытын тохтотор (Вето) бырааптарын суох гыннахха, аан дойду үрдүнэн хаос үөскүөҕэ, ким да кими да билиммэт иэдээнин сататын баһа быһа тардыллыа диэн утарарын эттэ. Ол эрээри, ити сэрэтиини истиэхтэрэ дуо? Бүгүн Африка, Аан Илин, Орто Азия, Латинскай Эмиэрикэ, Соҕуруулуу Илин Азия күүскэ сайдыбыт, ахсааннара ыам бырдаҕын курдук элбиир, ол аата эдэр, күүстэрэ баппакка оту-маһы тардыалыы сылдьар дьонноох судаарыстыбалар аан дойдуну салайыыга кыттыахтарын баҕараллара чахчы. Кинилэр урукку аан дойдуну холуонньа оҥостон олорон кыаҕырбыт дойдулар баайдаах-дуоллаах өҥ сирдэригэр, сирдэрин баайыгар ымсыыран салбаналлара чахчы. Эрдоган үһүс дойдулар сайдыылаах дойдулары кытта баай, былаас былдьаһар айдааны тоҕо тарта.
Ити курдук, хоруона хамсыгын иккис сылын бүтүүтэ тыын-быар ыгыллыыта, экэниэмикэ мөлтөөһүнэ, ас-үөл аҕыйааһына, производство түһүүтэ улахан иирсээҥҥэ тиэрдэр туруктаах.
“Индия бороруога” диэн ааттыыр билгэһиттэрэ, астролог Абигья Ананд диэн хоруона хамсыга саҕаланарын хас да ый иннинэ өтө көрөн эппитэ туолбут. Кини этэринэн, ковид-19 ыарыы 2022 с. бастакы аҥаарыттан маассабайдык, били, 100 сыллааҕыта “испанка” кириип сүппүтүн курдук сүтүөхтээх диир. Билгэтэ туоллаҕына, аан дойдуга дьол кэлиэ. Оттон туолбатаҕына, ыарахан кэмнэр, сэриигэ тиийэ, кэлиэхтэрин сөп.
Архыып дааннайдара бигэргэтэллэринэн, 1941 с. сэрии саҕаланыытыгар Саха сирин экэниэмикэтэ, тыатын хаһаайыстыбата мөлтөөн, букатын бэлэмэ, саппааһа суох олорбута. Ол охсуутугар учуонай Ю.Д. Петров чинчийиитинэн аахпыт сабаҕатынан, сэрии кэмигэр хоргуйууттан, ыарыылартан, оһолтон аҥаардас тыылга 108 080 киһи өлбүт. Кырдьыгынан эттэххэ, аан дойду балаһыанньата тыҥыыр кэмигэр, маҕаһыыны манаан олорор суолу тутуһуубут бүтүн норуоту сир үрдүттэн симэлийиигэ тиэрдиэн сөбө өйдөнөр. Аһы-үөлү элбэтиини бастакы уочарат тобулуохпутун наада.
Владимир Степанов.
