Дойдуга бэрэсидьиэн быыбара буолан ааста, инаугурация буолла! 1 маай, Улуу Кыайыы күнэ! Үөрүү-көтүү, өрөгөй! Хомойуох иһин, үөс батааска биэрбэккэ, тута «гаайканы тардыы» саҕаланна. Ол ырылхай туоһута – «Он нам не царь!» аахсыйа кыттыылаахтарын дьиэлэриттэн хомуйан хаайталаан, сууттаан эрэллэрэ...
Санатар буоллахха, бу аахсыйа Арассыыйа 90-ча куоратыгар буолан ааспыта. «Манна кыттыбыт дьонтон уопсайа 1500-тэн тахса киһи тутулла сырытта, араас миэрэҕэ тардылынна» диэн интэриниэккэ суруйаллар.
Саамай хабырыйсыылаах киирсиилэр, куолутунан, Москубаҕа буолбуттарын суруйаллар. Аахсыйа кыттыылаахтарын дьарыйыыга бу сырыыга ОМОНу, Росгвардияны, гражданскай таҥастаах «силовиктары» сэргэ, нагаайкалаах хаһаактар «күннээбиттэрин» суруйаллар.
Биһиги быыкаа Дьокуускайбытыгар аахсыйа кэнниттэн 75 киһи тутуллан полиция учаастагар аҕалыллыбытын туһунан Арассыыйа СМИлэрэ эмиэ суруйдулар. Хата, Москубаттан уратыбыт диэн, «бэрээдэги олохтооһуҥҥа» хаһаактар кыттыспатылар. Дьокутаат Уйбаан Самаайап Ил Түмэҥҥэ хаһаактар уопсастыбаннай бэрээдэги көрүүгэ кыттыыларын туһунан сокуон барылын утаран элбэҕи үлэлээбитин билэбит. Кини киирсибэтэҕэ буоллар, өссө туох буолуо биллибэт эбит. Быһата, ол сокуон барылын дьону нагаайканан таһыйтараары киллэрэ сатаабыттара ырылыччы көстөн таҕыста.
«Он нам не царь!»
Дьокуускайга эмиэ «Он нам не царь!» аахсыйаны тэрийээри сайаапка биэрбиттэрин мээрийэ Орджоникидзе болуоссатын көҥүллээбэтэҕэ. Төрүөтэ – онно «атын тэрээһин ыытыллар» үһү. Онон аахсыйалаах дьону «Космонавтар уулуссаларыгар баар Гагарин искибиэригэр барыҥ» диэбиттэр. Быһата, кыра кыһалҕалаах киһи тиийбэт сиригэр, аэропорт таһыгар. Аахсыйа актыбыыстара ол быһаарыыны көтүртэрээри суукка сайаапка киллэрбиттэр. Суут кинилэр туруорсууларын ылымматах.
Инньэ гынан, эдэр, уолҕамчы дьон ону ылыммакка ыам ыйын 5 күнүгэр Орджоникидзе болуоссатыгар тиийэн кэлбиттэр. Онно тура түһэн баран, «Он нам не царь!», «Путина в отставку!», «Нам не по пути!», «Долой коррупцию!» диэн луоһуннары этэ-этэ, сыыйа Ленин болуоссатыгар диэри хаама турбуттар (тротуарынан). Ленин пааматынньыгын таһыгар кэлэн тура түһэн баран, салгыы Доҕордоһуу болуоссатыгар барбыттар. Онно баран иһэр дьону тротуары бүөлээн тутаттаан ылбыттар уонна икки оптуобуска симэн, полиция учаастагар илдьибиттэр.
«Силовиктар» куттууллар
Холобур, Штыров салайарын саҕана Өрөспүүбүлүкэ күнүн бэлиэтээн хаамар дьону милииссийэ сырыы аайы тутан-хабан сордуур идэлэнэ сылдьыбыта. Ол саҕана, тутуллубут дьону хаһан даҕаны өр тутан олорботтор этэ. Дьыала тэрийбиттэрин даҕаны өйдөөбөппүт.
Үөһэттэн оннук дьаһал кэлбитэ дуу, бу сырыыга «силовиктар» аахсыйа кыттыылаахтарын – олоххо өссө туох да уопута суох эдэр ыччаты – үөрэтэ, кэһэтэ түһэн биэрээри гыммыттара дуу...
Быһата, оптуорунньукка, ыам ыйын 8 күнүгэр куорат полицията ол аахсыйаҕа сылдьыбыт, кыттыбыт дьону тутаттаан барда. «Сорохтору хара сарсыардаттан дьиэлэриттэн хомуйбуттар үһү» диэн буолла.
Холобур, кэлин Р.Семенов кэпсээбитинэн, табаарыһа В.Малиновскай киниэхэ хоно сыттаҕына, сарсыарда 7.40 ааны тоҥсуйбуттар. «Ааҥҥытын аһыҥ, айдааран ыалларгытын утуппатаххыт!» диэбиттэр. Уолаттар ону «таһы-быһа сымыйа» дииллэр. Полиция үлэһитэ кинилэртэн докумуоннарын көрдөөбүт уонна тугу да быһаарбакка, өйдөппөккө илдьэ барбыт.
Уолаттар полиция отделыгар кэлэн биирдэ ыам ыйын 5 күнүнээҕи аахсыйаҕа кыттыбыттарын иһин тутуллубуттарын истибиттэр. Кинилэр «биһиги актыбыыстар буолбатахпыт, ыам ыйын 5 күнүгэр полиция кэлэн «тарҕаһыҥ» диэбитигэр дьиэлээн испиппит» диэн этэ сатаабыттарын истибэтэхтэр. Икки кыбартаалы ааспыттарын кэннэ тутан ылбыттар уонна полиция учаастагар илдьибиттэр. «Онто да суох бу күн 10.00 чааска полицияҕа бэбиэскэлээх этибит, онон бу маннык толоос тутуу-хабыы тоҕо тэриллибитэ өйдөммөт», – диэн уолаттар мунаараллар. Ол аата, уолаттары күрээн хаалыахтара диэн «туһааннаах уорганнар» кыраҕытык кэтии-маныы сылдьыбыт буолан тахсаллар?
Аччыктааһыны биллэрии
Бу уолаттары кытта полиция учаастагар биллэр уопсастыбанньык Сулустаана Мырааны уонна икки актыбыыһы – Э.Васильевы уонна А.Ноговицыны – аҕалбыттар. Сулустаана Мыраан эмиэ 10.00 чааска полицияҕа ыҥырыллан, онно бараары такси ыҥырбыт эбит. «Такси кэлбитигэр, саахарым намыһах буолан, маҕаһыыҥҥа кэмпиэт ыла киирбитим. Тахсан истэхпинэ, полициялар икки өттүбэр баар буола охсубуттара уонна барсаҕын диэбиттэрэ» диэн кэпсиир. Киһи олоҕор үөйбэтэҕэ-ахтыбатаҕа күөрэс гынааччы... Полиция учаастагар аҕалан, эрэһээҥкилээх хаамыраҕа хаайан кэбиспиттэр. Биэс оҕо ийэтин, тапталлаах эбэтин, саха мааны дьахтарын туох ыар буруйу оҥорбутун иһин, дьаарай бандьыыты уодьуганныыр курдук, уулусса ортотуттан кум-хам тутан аҕалан хараҥа хаайыыга умса анньан кэбистилэр?! С.Мыраан итини утаран аччыктааһыны биллэрэрин эппит.
Биһиги дойдубутугар уопсастыбаннай үлэнэн дьарыктанар, үрүҥү – үрүҥ, хараны – хара диэн аһаҕастык этэр дьон итинник баламат сойуолааһыҥҥа түбэһэриттэн, хайыы үйэ, соһуйбат да буолан эрэбит...
Иван Степанов, уопсастыбанньык:
«Сулустаана Мыраан да, бу ыччаттар да, уопсастыбаҕа туох кутталлаах буолан маннык үтүргэҥҥэ, атаҕастабылга түбэстилэр? Дьиҥэ баара, Сулустаана бу ыччаты ийэлии араҥаччылыыр эрэ санаалааҕа. Кини ыччакка «аахсыйаны тэрийимэҥ, кыттыһымаҥ» дии сатаабыта – ону истибэтэхтэрэ. Сулустаана бэйэтэ онно букатын да сылдьыһыа суох этэ эрээри, ыччат туһугар долгуйан онно кыттыспыта. Ити кини киһи быһыытынан хаачыстыбатын көрдөрөр».
«Эрбэхтэн эмиллибит» дьыала
Үлэ чааһа бүтүүтэ «ыар буруйдаахтары» полиция хомбуойдаан куорат суутугар аҕалла. Суут дьиэтигэр түргэн үлүгэрдик уопсастыбанньыктар, суруналыыстар муһуннулар, дьокутаат Уйбаан Шамаев тиийэн кэллэ. Ол быыһыгар бэлиитик Афанасий Максимов күөрэс гына түстэ.
Бастакынан Сулустаана Мыраан дьыалатын көрдүлэр. Судьуйа Кузьмина былырыын бу С.Мыраан дьыалатын 5 дуу, 6 дуу ыйы быһа сыһан-соһон көрбүттээҕэ. Онон Сулустаана уонна Кузьмина икки ардыларыгар туох да истиҥ-иһирэх сыһыан суоҕа сэрэйиллэр. Ол иһин, сокуон быһыытынан, Сулустаана Мыраан судьуйаны уларытарга көрдөспүтүн, анарааҥҥыта «мин оннук көрөргө туох да тус интэриэһим суоҕа» диэн ылыммата.
Албакаат Феликс Антонов «Сулустаананы туталларыгар кини быраабын быһаарбатахтар» диэтэ. Оннук докумуоҥҥа илии баттамматах. «Аны, С.Мыраан туохха кыттыбытый? Миитиҥҥэ дуу? Эбэтэр хаамсыыга дуу (шествие)? Эбэтэр демонстрацияҕа дуу? Бу араас-араас өйдөбүлү быһаара иликкитинэ, буруйдуур түмүгү таһаарар кыаллыбат», –диэтэ албакаат.
Мыраан бэйэтэ: «Мин туохха да кыттыбатаҕым. Мин былакаата да, туга да суох этим. Кимиэхэ да утарсыыны оҥорботоҕум», – диэтэ. Онон административнай буруйу оҥорууга туох да төрүөт көстүбэтэ. Түмүгэр, судьуйа Кузьмина С.Мыраан дьыалатын тохтоторго быһаарда. Албакаат Ф.Антонов, «бу хаамсыы дуу, туох дуу – ханнык да тырааныспар айаныгар да, дьон уулуссанан хаамыытыгар да мэһэйи үөскэппэтэҕэ» диэн дакаастаан, Сулустаана Мырааҥҥа сымыйанан тэриллэ сатаабыт дьыала көтүрүлүннэ.
«Кыһыл уокка туораабыт»
Салгыы В.Семенов дьыалата көрүллүбүтэ. «Мин онно сылдьыбатаҕым, уулуссанан табаарыспын кытта баран эрэ испиппит», – диэтэ. Ол үрдүнэн, кинилэри тутан ылан полицияҕа илдьибиттэр. Буруйдуур пууннара да дьикти: «Тырааныспарга мэһэйи үөскэттилэр, кыһыл уокка уулуссаны туораатылар» диэн үҥсүү киирбит үһү.
«Дьыаланы туоһулуурга көмө» диэн видео-диискэлэри көрдөрдүлэр. Полиция уонна «туһааннаах уорганнар» үлэһиттэрэ үлэлэригэр аһара «айымньылаахтык» сыһыаннаһаллара көһүннэ. Ол курдук, тэрээһини саҕаланыаҕыттан бүтүөр диэри араас сиртэн эргийэ сылдьан устубуттар. Урукку миитиннэргэ камераҕа уста сылдьааччы аҕыйах эбит буоллаҕына, билигин оннук үлэлээх дьону ааҕан да сиппэт буолбуккун быһыылаах. Ол эрээри, видеоҕа Семенов көстүбэтэ. Биирдэ эрэ киниэхэ майгынныыр киһи элэс гынан ааста. Онон бүттэ. Ол да буоллар, судьуйа «административнай буруйу оҥоруу састааба баар» диэн Семеновы 10 тыһ. солк. ыстарааптаата.
«Биһиги иккис суортаах дьон буолбатахпыт»
Навальнай Саха сиринээҕи сүрүн өйөөччүлэриттэн биирдэстэрэ – Анатолий Ноговицын. Кини: «Бу тэрээһиҥҥэ хайаан да Навальнайы өйүүр ыччаттар диэн буолбакка, араас санаалаах дьон мустубуттара. Сорохтор интэриниэти хааччахтааһыны, сорохтор «Телеграмы» бобууну утаран, сорохтор дойдуга бүрүүкээбит бэлиитикэни сөбүлээбэккэ кэлбиттэрэ. Ону кинилэр туох эрэ ыар буруйу оҥорбуттарын курдук быһыыланар сиэрэ суох», – диир.
«Эһиэхэ аэропорт таһыгар барыҥ диэбиттэр дии. Онно тоҕо барбатыгыт?» – диэн ыйытыкка, «тоҕо наар «сөптөөх» дэнэр түмсүүлэр дуу, тэрилтэлэр дуу, куорат киинигэр баар табыгастаах былаһаакканы былдьыахтаахтарый? Биһиги биирдэ эмэ миитин ыытар сир көрдөөтөхпүтүнэ, ол кыаллыбат. Эбэтэр, ханна эрэ ыраах үөдэн түгэҕэр баран ыытыахтаах үһүбүт. Биһиги оннук айылаах кутталлаах дуу, иккис суортаах дуу дьон буолбатахпыт ээ», – диэтэ.
Кырдьык, суут дьыалатыгар ханнык эрэ уопсастыбаннай киин «кимнээҕэ биллибэт дьон биһиги «Георгиевскай лиэнтэ» диэн тэрээһиммитин ыытарбытын мэһэйдээтилэр» диэн үҥсүбүт этэ. Кинилэр ол тэрээһиннэрин Мингроб – гражданскай уопсастыба сайдыытын министиэристибэтэ – көҥүллээбит үһү. Ити официальнай тэрээһин дирбиэн-дарбаан, усилитель бөҕө буолан ааспытын дьон барыта көрбүтэ. Ону туох да микрофона, мегафона суох аҕыйах киһилээх ыччат бөлөҕө, баҕарбытын да иһин, мэһэйдиир кыаҕа суоҕа. Дьэ, ол үрдүнэн, ким эрэ кигиитинэн, сымыйанан үҥсүөххэ наада! Ыччаппытын сымыйалыырга үөрэтэбит.
Анатолий Ноговицын – оҕо буолбатах. Бэрт дуоспуруннаах, билиилээх-көрүүлээх, сайдыылаах киһи. Бу хамсааһыҥҥа бэйэтэ элбэҕи ыараҥнатан, көрөн-истэн баран киирбит киһи. Сорох СМИлэргэ бу аахсыйаҕа кыттыбыт ыччаты «акаары оҕолор» эҥин диэн күлүү-элэк гынан суруйбуттара эрээри, бэйэтэ туспа санаалаах-оноолоох уонна ону аһаҕастык этэртэн толлубат дьон баара үөрдэр, инникигэ эрэли үөскэтэр.
Анатолий Ноговицыны суут «уопсастыбаннай бэрээдэги кэһии иһин» 30 тыһ. солк. суумалаах административнай ыстараапка уураахтаата.
Сойуолаһыы ыар тыына
Аахсыйа кыттыылаахтарын сойуолаһыы кэмигэр, ХИФУ устудьуонун, үөрэҕин бүтэрээри сылдьар эдэр уолу полиция учаастагар «үөрэххиттэн үүрдэриэхпит!» диэн куттаабыттар. Үйэтигэр полицияны кытта алтыспатах, бэрээдэги кэһиигэ уорбаламматах эдэр киһи онтон олус долгуйбут, куттаммыт, сүр баттаппыт. Аатын ол иһин ааттаабаппыт.
Биһиги «демократияҕа олоробут», «Бэрэсидьиэммит – Төрүт сокуоммут мэктиэтэ» эҥин диибит. Ол эрээри бу буолан ааспыт быһыы-майгы тугу көрдөрөрүй? Суукка салгыы өссө хас да дьыала көрүллээри хаалбыта. Эппиттэринэн, «өссө даҕаны көрүллэр дьыалалар баар буолуохтара».
Нина ГЕРАСИМОВА.
