Хас да сыллааҕыта сорох хотугу улуустар кыс ортото бородууктата да, уматыга да суох хааланнар, араллаан тахса сылдьыбыта. Ыраах бүгэн олорор хотугу дьоҥҥо, чахчы, ыксаллаах быһыы-майгы этэ. Оччолорго суһал миэрэлэр ылылланнар, дьон-сэргэ тыыннаах хаалбыта. Чахчыта, киһи олохтоох нэһилиэнньэни “хайдах итиннэ тулуйан олороро буолла?” диэн сөҕө-махтайа саныах курдук.
***
Биир саамай ыктарыылаах кыһалҕа манна – бородууктанан, табаарынан хааччыллыы, таһаҕас тиэйиитэ уонна, биллэн турар, ол “иирбит” сыаната. Бу аҕыйах хонуктааҕыта, Ил Түмэҥҥэ Хотугу норуоттар уонна Арктика дьыалаларын кэмитиэтин көҕүлээһининэн, Хотугу таһаҕас тиэйиитин туһунан бэрт сытыы кэпсэтии буолан ааста. Төгүрүк остуолга Госдуматтан, Ил Түмэнтэн дьокутааттар, туһааннаах тэрилтэ салайааччылара эрэ буолбакка, мэдиссиинэ билимин, доруобуйа харыстабылын бэрэстэбиитэллэрэ, ас-үөл исписэлиистэрэ, урукку кэм уопуттаах салайааччылара, муниципальнай таһымнаах дьокутааттар, улуус бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ылбыттара кэпсэтиини таһымнаан уонна ис хоһоонун байытан биэрдэ, ылыллар быһаарыылары ордук чопчулаата. Кэпсэтиини кэмитиэт салайааччыта, дьокутаат Елена Голомарева көҕүлээн, иилээн-саҕалаан ыытта.
“Иирбит” сыана туохтан үөскүүр?
Виктор Губарев, Ил Түмэн вице-спикерэ, баар кыһалҕаларга тохтоон: “Бүддьүөт саамай наадалаах ас-үөл, дьон туттар табаарын 15%-нын эрэ үбүлүүр. Уоннааҕытын аччыгый урбаан хааччыйар. Бу айан төлөбүрүгэр субсидияламмат, онон табаар сыанатын түһэрэр интэриэһэ суох”, – диэтэ. Ити барыта табаар сыанатын “охсон” таһаарара өйдөнөр. Өрөспүүбүлүкэ иһинээҕи айаҥҥа субсидия көрөн, төлөбүрүн намтатар тоҕо кыаллыбатый диэн федеральнай салалтаттан туруорса сатыыллар үһү да, тоҕо эрэ быһаарыллыбат үһү. “Кэлэр сылга бырабыыталыстыбаны кытта 550 мөл. булан, тарыыбы икки төгүл намтатары ситиһиэхтээхпит!” – диэтэ.
Арассыыйа таһымыгар
Федеральнай таһымҥа хотугу таһаҕас туһунан элбэх кэпсэтии ыытыллар буолбута – бу эмиэ ситиһии. Соторутааҕыта, инфраструктура туһунан кэпсэтии буолбутугар Арктика кытылынан федеральнай үбүнэн ыскылааттары тутууну туруорсубуттар диэтилэр. Ол эрээри соторутааҕыта Федерация Сэбиэтигэр буолбут мунньахха сенатор А.К. Акимов: “Росатом Хотугу муора суолунан (Главсевморпуть) 30 мөл. туонна таһаҕаһы тиэйбит. Ити суолунан Арктика оройуоннарын хааччыйыыга төһө кээмэйдээх таһаҕас тиэлиннэ?” – диэн ыйыппытыгар ким да кыайан эппиэттээбэтэх. Онон ыллахха, РФ туһааннаах чунуобунньуктара Арктика кыһалҕаларыгар кытыылара да кыһыйбат. Эбэтэр таһымнара оннуга дуу? Киһи сонньуйар.
Туруорсуулаах Саха сирэ
Григорий Ледков, Госдума дьокутаата, РФ Аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктар Ассоциацияларын салайааччыта, “Арктикаҕа урбаан сайдыытын туһунан” РФ сокуонун барылыгар көннөрүүлэргэ күүскэ үлэлээбиттэрин аҕынна. Бастаан социальнай өрүтэ олох да суоҕун, аҕыйах ахсааннаах омуктар сүүйтэриилээх хаалбыттарын, улаханнык киирсэн, туруорсан көннөрүүлэри киллэртэрбиттэрин эттэ. Саха сирэ онно көхтөөхтүк кыттыбыт. Г.Ледков “Сахалар, мэлдьи даҕаны хотугу кыһалҕалары сытыытык туруорсаҕыт. Боппуруостаргытын Арктика атын эрэгийиэннэрин кытта ситимнээн биэриэхпит, көмөлөһөргө, өйүүргэ бэлэммит”, – диэтэ.
Стратегия чэрчитинэн
СӨ Арктика дьыалатыгар миниистирэ Владимир Черноградскай: “Мантан инньэ хоту таһаҕас тиэйиитэ сокуоҥҥа олоҕуран ыытыллыа. Ол курдук, хотугу таһаҕас нормативнай базатын оҥкуллара Арктика сайдыытын стратегиятыгар киирэ сылдьаллар. Саамай наадалаах табаары тиэйиини судаарыстыбаннай өйөбүл быһыытынан оҥоһуллуо, онуоха атыы-эргиэн логистическай ситимэ тэриллиэ”, – диэтэ. Кырдьык, былырыын баччаларга бэрэсидьиэн В.В. Путин бэйэтин Ыйааҕынан Арктика 2035 сылга диэри сайдыытын Стратегиятын бигэргэппитэ. Онон, билигин ханнык баҕарар түгэҥҥэ, онно сигэниэххэ сөп.
“Тиэйии төрдүттэн уларыйыа”
“Саха сиригэр тырааныспар инфраструктурата мөлтөх. Үтүмэн элбэх үп-харчы наада, ону федеральнай киин өйөбүлэ суох, бэйэбит эрэ уйунар кыахпыт суох. Стратегияҕа этиллэр былааны толорорго, Хотугу таһаҕас тиэйиитин төрдүттэн уларытар наада. Онуоха сүрүн кыһалҕалары: нуорма-сокуон, тэрээһин, экэниэмикэ, технология өттүнэн уустуктары көннөрөр, саҥаны тобулар, уларытар наада”, – диэтэ миниистир.
Итиннэ бастакы сорук – Хотугу муора суолун, кини инфраструктуратын сайыннарыы. Онно саҥа кыахтары туһаныы, модернизациялааһын, өрүс пуортарын тутуу – бу барыта таһаҕас тиэйиитэ сайдарыгар тирэх буолуо. Иккис усулуобуйа – аччыгый авиация сайдыыта. Арктикаҕа авиа-былаһааккалар оҥоһуллуохтаахтар, оттон айан төлөбүрэ нэһилиэнньэҕэ удамыр буолуохтаах. Өссө биир улахан хайысха – түргэн интэриниэт-сибээс, “сыыппара” көмөтүнэн таһаҕаһы тиэйиини, харайыыны, атыылааһыны тэрийии эбит.
Дохуот аҥаара – аска кутуллар
“Биһиги дьону-сэргэни аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга тохтоотубут. Бу – саамай сүрүн суолталаах хайысха буолар, – диэтэ миниистир – Кэнники 30 сылга бу боппуруоһу ырыынак сааһылыа диэн, урбаанньыттарга биэрэн кэбиспиттэрэ. Ол түмүгэр хотугу, Арктика оройуоннарыгар саамай суолталаах табаар, ас-үөл сыаната өрөспүүбүлүкэ орто сыанатыттан 2-3 төгүл ыарахан. Олохтоохтор дохуоттарын аҥаара кэриэтэ онно кутулла турар. Аһынан-үөлүнэн хааччыйыы ситимэ кэһиллэн, нэһилиэнньэ туга да суох хаала сыспыт түгэннэрэ, бэл, тахсыталаабыта”.
Бастакы хардыылар
“Онуоха тугу оҥордубут? Бастатан туран, хотугу табаары тиэйии мэхэньиисимнэрин, нуорма-быраап базатын чочуйбуппут. Итиннэ икки толорооччу тэрилтэни – “Якутопторг” уонна “Туймаада-Агроснаб” АУолары үбүлээн, саҥаттан тэрийэн, табаары харайар пууннары тэрийдибит. Ону кытта табаары тиэйии схемата, логистиката уларыйда. Икки оройуоҥҥа атыы-логистика киинин тэрийии үчүгэй түмүктээх буолла. Арктика 13 оройуонугар итинник тэрийиэхпит. Онуоха дьокутааттар 2022 с. бүддьүөккэ үбүлээһини көрөллөрө наада.
Иккиһинэн, таһаҕаһы тиэйиини үбүлээһин “нормативнай базата” Арассыыйаҕа, федеральнай таһымҥа суох. Табаарынан, аһынан-үөлүнэн хааччыйар сүрүн тэрилтэлэр, эбийиэктэр эргэриилэрэ, кинилэр “убытоктара” – барыта өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр сүктэриллэ сылдьар. Итиннэ этиилэри киллэриэхпитин наада”, – диэтэ В.Черноградскай.
Биир сомоҕо буолан
Итини сэргэ, миниистир субъектар федеральнай уорганнары кытта ас-үөл өттүнэн куттала суох буолууга бииргэ үлэлэһэр бэрээдэктэрэ баар буолуохтааҕын; онно эрэгийиэн ас-үөл өттүнэн төһө тутулуктааҕа-суоҕа; ханнык ас наадата-суоҕа; ас-үөл саппааһа – барыта учуоттаныахтааҕын; сорох киритиэрийи, холобур, нэһилиэнньэлээх пууннар ыраахтарын, ханнык да суол суоҕун (труднодоступность), сокуоҥҥа бигэргэтэр наадатын туһунан эттэ. Эрэгийиэн таһымыгар, билимҥэ олоҕуран, ас-үөл саҥа испииһэгин бигэргэтэр, аччыгый уонна орто урбааҥҥа чэпчэтиилэри көрөргө нуорма-быраап өттүнэн уларытыылар наадаларын аҕынна. “Итиннэ бары биир сомоҕо буолан үлэлиирбит наада”, – диэн эттэ.
Сэбиэскэй саҕана уонна билигин
Александр Кугаевскай, ХИФУ ректорын солбуйааччы, экэниэмикэ билимин хандьыдаата, РФ Арктикатааҕы Уопсастыбаннай сэбиэтин чилиэнэ “Кэмниэ кэнэҕэс, Арктика киниэхэ кыһаллар аҕаланна”, – диэтэ. “Аҕата” диэн кими эппитэ буолла, министиэристибэни дуу, кими дуу? “Таһаҕаһы тиэйии – бу тэрээһин эрэ буолбатах. Онно матырыйаалынай база эмиэ киирсэр. Бүгүн “Якутопторг” оннук базата суох буолан, “Госрезерв” ыскылааттарын көрөр – бэйэбит ыскылааппыт, сөмөлүөппүт, тиэхиньикэбит – туохпут да суох. Онон сокуон тэрээһин, үбүлээһин өттүн эрэ буолбакка, матырыйаалынай өттүн барытын хабыахтаах”, – диэтэ.
А.А. Кугаевскай: “Сайаапканы хомуйуу урукку кэмҥэ сэтинньигэ бүтэрэ. Ахсынньыга ССРС Госпланыгар бигэргэнэрэ. Тохсунньу ыйга ыраах хотугу оройуоннарга тиэрдии саҕаланара. Араас үлэлэр тохтоло суох ыытыллаллара, тэрилтэлэри, тырааныспары, флоту бэлэмнээһин о.д.а. Саахар сыаната урут 21% араастаһара. Холобур, 1 курдааһыҥҥа (Москубаҕа) киилэ саахар – 47 харчы, Дьокуускайга уонна киин оройуоннарга – 52 харчы, оттон Арктикаҕа 57 харчы этэ. Таһаҕаһы тиэйии оччотооҕу исхиэмэтэ сыананы итинник тутан олорбута.
Онтон 90-с сыллар үүммүттэрэ. Таһаҕаһы тиэйиигэ бэриллэр кирэдьиит 210% тиийэ өрө көппүтэ! Ол 4 ыйынан төннөрүллүөхтээҕэ. Оттон сорох таһаҕаспыт 2-3 сылынан биирдэ тиийэрэ эбээт! Ол эрээри өл да төрөө – 4 ыйынан харчыгын бырыһыаннаан төннөрүөхтээҕиҥ. Төннөрбөтөххө, кирэдьиит бырыһыана өссө 420% өрө көтөрө! Оннук кур иэскэ киирэн хаалбыппыт, оттон бырыһыаннарбыт уопсай кирэдьиит сууматын сүүһүнэн төгүл куоһарбыттара... Хата, оччолорго В.М. Членов кыттыытынан да, кимиилээх туруорсуутунан да хотугу таһаҕас тиэйиитин федеральнай пуондатыттан 33%-наах кирэдьиитин ылары ситиспиппит”, – диэн оччолорго СӨ үп-харчы миниистиринэн үлэлээбит салайааччы таһаҕаһы тиэйии устуоруйатыттан үллэстибитэ сүрдээх интэриэһинэй буолла.
Олохпутун билбэттэр
“Бүгүн Москуба ыскылаатыгар саахар 1 киилэтэ – 42,2 солк. Ол саахар Дьокуускайга “Поярков” маҕаһыыныгар – 130 солк. Ол аата, араастаһыыта 270% тиийэр. Хоту төһө буоларын бэйэҕит билэҕит. Биир өйдөөх киһи: “Ханнык баҕарар идиэйэ маассаларга тиийдэҕинэ күүс буолар” диэбиттээх. Онон биһиги сорукпут федеральнай таһымҥа сокуоннары оҥорор, быһаарыылары ылынар дьоҥҥо итини тиэрдии, быһаарыы буолуохтаах. Биирдэ Г.И. Данчикованы кытта Москубаҕа Т.А. Голикованы тырааныспарга туспа кээписиэн көрүллүөхтээх диэн итэҕэтээри сайылаабатахпыт эрэ. Ол түмүгэ 6 млрд трансферт буолбута. Бүгүн ол 60 млрд солк. тиийдэ. Дьон хоту сир олоҕун билбэт, онон биһиги олохпутун кытта тохтоло суох билиһиннэрэр, ону быһаарар наада”, – диэн А.Кугаевскай саамай сөпкө эттэ.
Төрүт укулаат, ас-үөл кэһиллэн
Иҥэмтэлээх, сибиэһэй аһылыгы тото-хана аһаабат, наар биир астаах хоту сир олохтоохторо ыалдьаллара, аһааҕыраллара кэмнээх буолуо дуо?! Ол туһунан бииртэн биир тыл эппит учуонайдар туоһулаатылар. Кинилэр киэннэрэ барыта сыыппаранан-дааннайынан ытаһаланан, билим дакаастабыла буолла. Татьяна Попова, Мэдиссиинэ чинчийэр киинин дириэктэрин солбуйааччыта, м.б. дуоктара, дакылаатыгар хоту дойду олохтоохторун доруобуйата айгыраан эрэрин, олоҕун уһуна атын эрэгийиэннэртэн лаппа кылгаһын, оҕо төрөөһүнэ эбиллибэтин учуонайдар ыыппыт мониториннарыгар олоҕуран кэпсээтэ.
Холобур, Абыйга, 2020 сылга өлүү көрдөрүүтэ төрөөһүнү куоһарбыт, инньэ гынан демография төттөрү барбыт... “Хоту дойду хорсун дьоно” ыалдьаллара, өлөллөрө өрөспүүбүлүкэ атын оройуоннарыттан икки бүк үрдүгэ сөхтөрдө. Эр дьон орто сааһа киһи киһиэхэ кэпсээбэт кылгас эбит... Дьон ордук тыынар, ас буһарар уорганнарынан эрэйдэнэр диэтэ эмчит-учуонай. Ону кытта, тымыр-сүрэх ыарыылара инники күөҥҥэ сылдьаллар. Оҕолор ыалдьаллара үгүс. Бу барыта олохтоох омуктар төрүт укулааттара кэһиллибитин, дьарыктара, астара-үөллэрэ уларыйбытын кытта быһаччы сибээстээх. Мэдиссиинэ көмөтүн дьоҥҥо чугаһатыы, култуура-доруобуйа кииннэрин тутуу, таба иитиитин, балыктааһын курдук өбүгэ саҕаттан илдьэ сылдьыбыт дарыгы атаҕар туруоруу – бу куолаан ыытылыннаҕына эрэ, “Арктика сайдыыта” диэхпитин сөп. Оннук буолбатаҕына, таах, эмиэ кыһыл тылынан кыырыы эрэ буоларыгар тиийэр...
Олохтоох ас-үөл элбиэхтээх
Эндокринолог-учуонай Мария Сыдыкова, мэдиссииинэ билимин хандьыдаата, дакылаатыгар хотугу улуустарга эндокриннай ыарыылар элбээбиттэрин аҕынна. Аныгы кэм биир дьулаан ыарыыта – саахардаах диабет төрүөтэ тугуй? Саахардаах диабет, “щитовидка” ыарыылара аһы-үөлү, төрүт ас-үөл үгэстэрэ кэһиллиитин кытта сибээстээхтэр. Көмүс хатырыктаах дэлэй хотугу улуустарыгар дьон “белога” тиийбэт буоллаҕына, туох диэххэ сөбүй?
***
Олохтоох төрүт ас олохтоохтор астарын рационугар суоҕун, ону элбэтэр наадатын туһунан К.М. Степанов, Агротехнология университетын бэрэпиэссэрэ, биология билимин дуоктара, төрүт ас кафедратын салайааччыта тыл эттэ, сылаайдалары көрдөрдө. Кини хотугу таһаҕас тиэйиитин олоххо киллэриигэ, олохтоох аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга сүрүн болҕомтону уурар наадатын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ. Дьэ, онон аһынан-үөлүнэн хааччыйыыга чопчу ыйыы-кэрдии баар буола түстэ.
***
Доруобуйа харыстабылын сис кэмитиэтин салайар В.И. Чичигинаров министиэристибэ ити ыарыыларга профилактика үлэтин ыытара наадатын эттэ. Ону кытта олохтоох төрүт омуктар астарын-үөллэрин туһунан “Доруобуйа туругун кэһиллиитин сүрүн төрүөтүн сөпкө быһаарбыккыт. Сүрүн төрүөтэ, “белок”, “сыа” итэҕэһэ диэбиккит. Оттон Арктикаҕа эт, балык – бу сүрүн астара дии, оччотугар ол астара тиийбэт дуо? Бүгүн “углеводтаах” астар баһыйар буолбуттар диэн олох сөпкө бэлиэтээтигит. Оттон ханнык да ыарыы төрүөтэ – саахардаах ас. Онон итинник сэрэтэр үлэни олох оскуолаттан саҕалыахха баара” диэтэ. Киниэхэ бэйэтигэр доруобуйа харыстабылыгар туспа дьүүллэһии ыытар наадатын эттилэр.
II суортаах бурдук ордук туһалаах
Сайдам Степанов, “Якутопторг” дириэктэрин I солбуйааччыта: “Арктика нэһилиэнньэтин аһын-үөлүн испииһэгин кэҥэтиэхпит. Биһиги тиэйэр аспыт 70%-на – үрдүкү эрэ суортаах бурдук. Онтон учуонай-быраастар иккис суортаах бурдук доруобуйаҕа ордук туһалаах диэтилэр. Аны, бэйэбитигэр эрдэтээҥҥи хортуоппуй суох буолан, Арассыыйа атын эрэгийиэннэриттэн тиэйэн аҕалабыт. Ити түгэннэри барытын учуоттуур, ыйыыга-кэрдиигэ киллэртэрэр наада. Холобур, СӨ бырабыыталыстыбатыгар социальнай суолталаах ас табаарын испииһэгин кэҥэтэргэ, субсидияны үрдэтэр кыахтары көрдүүллэригэр диэн эмиэ. Эбээн Бытантай Дьарҕалааҕар биирдии киһиэхэ түөртүү дьаабылыка, 400 кыраамнаах бинэгирээт утаҕа тиксибитин курдук буолуо суохтаах”, – диэтэ.
***
Аркадий Алексеев, Булуҥтан “эһиил оҕуруот аһынан хааччыйыыны кытылынан сытар нэһилиэнньэлээх пууннарбытыттан саҕалааҥ. Бүддьүөккэ ону көрөн кэбиһиҥ. Оттон биһиги ыскылааттардаахпыт, ону бэйэбит күүспүтүнэн, барытын өрөмүөннээн, бэлэмнээн тоһуйуохпут” диэн этиилээх буолла.
***
Алла Алексеева, Булуҥ оройуонун бырааһа, оройуон Сэбиэтин дьокутаата: “Каадыр тиийбэтэ, бу сүрүн боппуруос. “Земскэй дуоктар” да бырагырааманан, дууһанан үбүлээһин буола турдаҕына, каадыр кэлэрэ биллибэт. Эндокринолог тиийбэт, онуоха ыстаапкатын улаатыннарыахха наада. Ковид туһунан этэр буоллахха, “Якутия” хампаанньаны кытта дуогабардаахпыт, сөмөлүөт көппөтөҕө 4 хонук буолла, анаалыстар сыталлар. Биллэн турар, оннукка ыарыы тарҕана турар”.
Тырааныспар, айан суолун кыһалҕата
Иван Горохов, СӨ Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ, Ил Түмэн улахан үлэни ыытарын бэлиэтээтэ: “Саамай үчүгэйэ, бу үлэҕэ уопсастыбаннас көхтөөх кыттыыны ылар. Холобур, Уопсастыбаннай палаатаҕа бу боппуруоһу хаста даҕаны дьүүллэстибит”. Маннык ыкса үлэни ыытан, иккиһинэн, “Якутопторга” көхтөөх үлэһит кэлэн урукку сылларга көһөҥө таас буолан хамсаабакка сыппыт кыһалҕалар быһаарыллан эрэллэр.
“Автозимниктары” тутарга, өрөмүөннүүргэ, оҥорторорго, ону быһаарыыга Госдумаҕа талыллыбыт дьокутааттарбыт кыахтарын-күүстэрин туһанар наада. Сокуоннарга уларытыылары-көннөрүүлэри киллэрэр гына туруорсалларын курдук. Тоҕо ити барыта өрөспүүбүлүкэ территориальнай пуондатыттан эрэ үбүлэниэхтээҕий, федеральнай киин эмиэ үбүлүөхтээх буоллаҕа.
Сэбиэскэй кэмҥэ 36 авиа-былаһаакка баара, ону билигин да оҥостон туһаныахха сөп. Бүддьүөт чэрчитинэн ол былаһааккалары сөргүтэр буоллар олус үчүгэй буолуо этэ, авиация суоҕуттан ороскуотурардааҕар, онно олох кэппиэйкэ эрэ бараныа. Санэриэйсэ 2 млрд 45 мөл. солк. харчы буолуо диэн эттилэр. Бу туох сыыппаратай?! “Якутопторг” солбуйааччыта аска-үөлгэ 96 мөл. солк. эрэ көрдүү олорор. Мин итини өйдөөбөтүм. Бу аата тугуй?!
“Полярные линии” диэн авиахампаанньаны биһиги 24 сыл анараа өттүгэр бэйэбит тэрийбиппит. Онтубут таах кытыыга хаалан хаалла, оройуон киинигэр эрэ көтөллөр, ол кэннэ таах олороллор. Дьиҥинэн, таһаҕаһы олохтоох лииньийэлэринэн тиэйии бэлиитикэтин кинилэр оҥоруохтаах, “урукку баар былаһааккалары чөлүгэр түһэриҥ” диэн биһигиттэн ирдиэхтээх этилэр буоллаҕа”, – диэтэ.
***
Августа Марфусалова, СӨ Уопсастыбаннай палаататын чилиэнэ: “Дьон-сэргэ наадалаах ас-үөл 40%-нын эрэ аһаан олорор. Ол туһунан эмчиттэр эттилэр. Ону барытын суруйар, бигэргэтэр наада. Министиэристибэ онон дьарыгырара наада. Иккиһинэн, бэйэни хааччыныы боппуруоһунан норуот бэйэтэ эмиэ дьарыктаныахтаах. Өлөөҥҥө холобур, көтөрү иитээччини өйөөбүттэрэ. Итинник аахсыйалар атын улуустарга эмиэ ыытыллыахтаахтар, Урбаан министиэристибэтэ ону тэрийиэхтээх. Муниципальнай таһымҥа дьону кытта үлэлиир наада”, – диэтэ.
Улахан бэлиитикэ ыытыллыбата дьайда
Төгүрүк остуол кэнниттэн Е.Х. Голомарева санаатын атастастаһарга көрдөстүбүт:
--2020 сыл түмүгүнэн, хотугу улуустарга ыарыы тэнийэн, өлүү-сүтүү да тахсан, доруобуйа көрдөрүүлэрэ олус мөлтөөбүтэ. Арктика министиэристибэтэ, ону кытта учуонайдар бэйэлэрин хайысхаларынан ыарыы тарҕаныытын төрүөтүн чинчийии ыытан, дааннайы-сыыппараны анаалыстаабыттара. Дьон доруобуйатын туругар салгын, уу эрэ буолбакка, аһыыр аспыт-үөлбүт дьайара эмиэ көстүбүтэ. Онуоха бу хотугу таһаҕаһы тиэйиигэ судаарыстыба улахан бэлиитикэни ыыппат буолбута дьайда диир сөп. Урукку сэбиэскэй кэмҥэ таһаҕас тиэйиитигэр судаарыстыба бэйэтэ эппиэттиирэ. “Антошка” нэдиэлэҕэ иккитэ-үстэ кэлэрэ, “күөх эриэйсэлэр” көтөллөрө. 90-с сыллардааҕы ыһыллыы кэннэ таһаҕаһы таһыы урбаанньыттар санныларыгар сүктэриллибитэ. 2-3 бүк ыарахан сыаналаах хортуоппуй кэлэн, Арктика олохтоохторун улаханнык аймаабытын өйдүүбүн.
Ыарыы – астан
--Өскө 2010 сыллаахха 10 тыһ. саахар диабеттаах баар буоллаҕына, 2021 сылга 22 тыһ. буолбут. Биһиги дьоммутун үрдүкү суортаах бурдугунан эрэ хааччыйан олоробут. Маннык бурдук 2-с суортаах бурдуктааҕар доруобуйаҕа буортулааҕа, саахар диабетыгар төрүөт буолара бэлиэтэннэ. Онон, биһиги ас-үөл бэлиитикэтин саҥаттан көрөрбүт, уларытан биэрэрбит наадата көһүннэ. Испииһэккэ доруобуйаҕа ордук туһалаах аһы-үөлү киллэрэр наада: эриэхэ арааһын, горуоҕу, чечевицаны, фасолу, о.д.а. Маҕаһыыннар долбуурдарын удамыр сыанаҕа туһалаах аһынан толорон кэбиһиэхтээхпит.
Доруобуйа харыстабылын таһымыгар, ити этиллибит дааннайдарга олоҕуран, туспа бырагыраама ылыллыан наада. Улахан саастаах нэһилиэнньэҕэ, оҕолорго эмиэ. Урукку өттүгэр судаарыстыба итиннэ тута болҕомто ууран, күүстээх миэрэлэри ылыа этэ. Онон, бырабыыталыстыба күүскэ үлэлэһэн, үбү-харчыны ханнык эрэ бырагыраамалары тохтотон туран, бу хайысханы күүһүрдүөн наада. Салгыы маннык бардаҕына, дьоммут-сэргэбит доруобуйата бүтэһиктээхтик айгырыан сөп. Ити доруобуйа сыыппаралара “хаһыытыы” сылдьар сыыппаралар, суһал көмөнү эрэйэллэр.
Бултуур, балыктыыр күөмчүлэннэ
--Дьоммут бултуур, балыктыыр бырааптара федеральнай сокуоҥҥа күөмчүлэнэн, биир-икки да балык иһин, билигин киһи 100-нэн тыһ. ыстарааптаныан сөп. Оттон бу төрүт астара буоллаҕа, киһи төрүт аһын амсайыан баҕарара кэмнээх буолуо дуо?! Аны, табаһыкка таба төбөтүнэн хамнас төлүүллэр, ол иһин табаны өлөрүү олох суох. Онон дьон үксэ кэнсиэрбэнэн, халбаһынан, куурусса этинэн сылдьаллар. Итиннэ хайдах гынан балаһыанньаттан тахсыахха? Мин олохтоох бэйэни салайыныыны көрөбүн. Бэйэ аһынан хааччына үөрэнэр, ол өттүгэр үлэлиир наада диибин. “Олохтоох пиэрмэр” эҥин диэн бэртээхэй бырагыраамалар бааллар, дьону онно кытыннаран, көҕүлээн. Дьон оҕуруот аһын үүннэрииттэн саҕалаан, кыра сүөһүнү тутуон, улахаҥҥа да ылсыан сөп. Урукку уопут баар: оҕуруот аһын да үүннэрбиттэрэ, сүөһүнү да туппуттара.
***
-Хоту таһаҕас тиэйиитигэр федеральнай таһымҥа бурдукка эрэ датаассыйа көрүллэр. Онтон атына барыта эрэгийиэҥҥэ сүктэриллэр. Бу боппуруоһу федеральнай таһымҥа анньарга күүстээх үлэ барыан наада. Өрөспүүбүлүкэҕэ судаарыстыбаннай бэлиитикэни син хамсаттыбыт, аны федеральнай таһымҥа үлэни ыытар наада. Биһиги матырыйаалларбытын барытын Госдуумаҕа баар дьокутааттарбытыгар тиксэриэхпит. Хамсааһын саҕаланна, уларыйыы тахсыа диэн эрэнэбит.
