Сэтинньи 19 күнүгэр СӨ билимин үтүөлээх үлэһитэ, Арассыыйа Билимин Академиятын Сибиирдээҕи салаатын бэтэрээнэ, Гуманитарнай чинчийии уонна аҕыйах ахсааннаах омуктар кыһалҕаларын институтун сүрүн билим үлэһитэ, саха тылын салаатын сэбиэдиссэйэ, тыл билимин дуоктара Надежда Ивановна Данилова олоҕун дьоһун-мааны бэлиэ күнүн бэлиэтиир.
Ырыа буолан номоххо киирбит киэҥ, холку Тойбохой сиригэр күн сирин көрөн, оскуоланы бүтэрээт, Нева кытылыгар, Ленинград университетын Илиҥҥи факультеттарыгар (уруккунан – илиҥҥи тыллар: манна С.А. Новгородов, Г.В. Баишев-Алтан Сарын үөрэммиттэрэ) туттарсан киирбитэ. Билигин кинигэттэн эрэ ааҕан билэр Сойуус, аан дойду таһымнаах бөдөҥ учуонайдарбытыгар – А.Н. Кононовка, С.Н. Ивановка, С.Г. Кляшторнайга уо.д.а. – үөрэммит дьоллоох саха диэтэхпитинэ сыыспаппыт буолуо. «Филолог-тюрколог» диэн идэлэнэн, оччолорго Тыл, устуоруйа уонна литэрэтиирэ институтун (ТЛИНЧИ) грамматика сиэктэригэр үлэҕэ киирбитэ. Балачча өр кэмҥэ лабарааннаан, тыл үлэтин харатын, ымпыгын-чымпыгын билэн, уопутуран баран 1993 сыллаахха «Саха тылыгар солбуйар ааттар» диэн тиэмэҕэ үлэни көмүскээн, тыл билимин хандьыдаата буолбута. Онтон, 2002 с., «Показатели аналитической связи в якутском языке (функционально-семантический аспект)» диэн мээнэ тыл үөрэхтээҕэ ылсыбат чинчийиитинэн тыл билимин дуоктара буола үүммүтэ. Манна даҕатан эттэххэ, ити иннинэ, 2001 с., «Смысловая структура аналитической связи» диэн тыл ситимигэр анаммыт монографиятын таһаартарбыта.
Надежда Ивановна уонтан тахса сыл саха тылын салаатын сэбиэдиссэйинэн үлэлиир. Кини илиитин иһинэн билигин саха тылыгар буола турар улахан уларыйыылар, хамсааһыннар бары кэриэтэ ааһаллар. Холобур, 50-ча сылы супту үлэлэммит, Б.Ойуунускай ыра санаата буолбут, элбэх саха учуонайа олоҕун анаабыт 15 туомнаах «Саха тылын быһаарыылаах улахан тылдьытыгар» эрэдээктэрдиир сүбэҕэ өр сылга үлэлэспитэ. Бэрт элбэх ырытыһыыны, дьон араас санаатын түмэ тарпыт, 2015 сыллаахха саҥардыллан, уларытыллан бэчээттэммит «Сахалыы таба суруйуу тылдьытыгар» быраабылаларын эмиэ кини оҥорсубута. 2013 с. утуу-субуу күн сирин көрбүт устуоруйа, менеджмент, тыл үөрэҕэ, олохтоох салайыныы, уопсастыба үөрэҕэ, дьыаланы бэрийии хайысхаларыгар дьоҕус тиэрмин тылдьыттарын кыттыгас ааптардарыттан биирдэстэрэ – кини.
Институкка өтөр-өтөр саха тылынан дьарыктаммыт учуонайдар бэлиэ күннэригэр, сылларыгар анаммыт кэмпириэнсийэлэри тэрийии – Надежда Ивановна ытык эбээһинэһэ. Ол курдук институт өр кэмҥэ дириэктэрэ Е.И. Коркинаҕа, диалектолог С.А. Ивановка, академик П.А. Слепцовка, бастакы тыл үөрэхтээҕэ С.А. Новгородовка, түүр тылларын кэккэтигэр саха тылын инники күөҥҥэ таһаарбыт О.Н. Бётлиҥҥэ уо.д.а. анаммыт ыстатыйалар хомуурунньуктарын сүнньүн барытын Н.И. Данилова эрэдээксийэлиир.
Биллэн турар, итинник үлэ үгүс сыраны-сылбаны ылар, дириҥ билиини-көрүүнү, элбэх киһини хамсатары эрэйэр. Ол иһин саха тылын салаатыгар учуонай саҥа көлүөнэтин үүннэрии эмиэ сүрүннээн сэбиэдиссэйгэ сүктэриллэр. Ол үлэтин сүрүн көстүүтэ – саха тылыгар хандьыдаат уонна дуоктар истиэпэнин көмүскүүргэ аналлаах дьиссэртээссийэ сүбэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы. Билигин институкка Надежда Ивановна иитэн-такайан таһаарбыт хас да үөрэнээччитэ араас сонун хайысхаҕа үлэлииллэр: этии тутула, тыл ситимэ, түөлбэ тыллар, анал ааттар, тыл куорпуһа о.д.а. Итиннэ тирэҕирэн, саха тылын араас таһымҥа, сурукка уонна саҥаҕа туттуллар (функциональнай) грамматикатын теориятын чинчийэн, ону акылаат оҥорон, төрдө-төбөтө Новосибирскай учуонайдарыттан, Е.И. Убрятоваттан, Л.Н. Харитоновтан уо.д.а. саҕаламмыт «саха тылын грамматистара» диэн билим оскуолатын түһүлгэтэ олохтоохтук тэрилиннэ. Биллэн турар, ханнык баҕарар үлэ кинигэнэн таҕыстаҕына үтүө түмүктээх эбит диэн итэҕэйэҕин. Ол курдук «Курс якутской грамматики» (2004), «Функционально-семантические категории в якутском языке: каузативность, эвиденциальность, итеративность; способы выражения; грамматическая и лексическая база» (2013, 2014, 2017) элбэх ааптардаах монографиялар тахсыбыттара.
Надежда Ивановна ХИФУ саха тылын кафедратын профессорын быһыытынан саха тылын морполуогуйатыгар уонна турок тылыгар үөрэтэр лиэксийэ анал бырагыраамаларын ааптардара буолар. 20-тэн тахса сыл «Кэскилгэ хардыы» диэн үөрэнээччилэр өрөспүүбүлүкэтээҕи кэмпириэнсийэлэригэр «Саха тыла» бөлөх эспиэрдиир састаабыгар бэрэссэдээтэллиир. Итини таһынан билигин дойду таһымыгар тахсан лаппа ыйааһыннаммыт «Северо-Восточный гуманитарный вестник» билим сурунаалын эрэдээктэрин солбуйааччыта, Саха сирин билимин киинин Холбоһуктаах Учуонай сүбэтин чилиэнэ, Арассыыйа таһымнаах граннар бырайыактарын салайааччыта уонна эспиэрэ курдук киһи бары тылланан, баҕаран туран үлэлээбэт үлэтигэр эмиэ сылдьар.
Сахабыт тыла аныгы үйэҕэ этэҥҥэ киирэн, кэм-кэрдии балысхан уларыйыытын олук-олукка түһэрсэн, илин-кэлин түсүһэн иһэрэ билим кыһатыгар ким үлэлии сылдьарыттан эмиэ тутулуктаах. Саха тыла сыыппара үйэтигэр үктэнэр кирбиитин этэҥҥэ туоруурга Надежда Ивановна дьоһуннаах арыйыылардаах, айымньылаах үлэтэ кэнэҕэһин даҕаны улахан суолталаах буолуоҕа, аата ааттана туруоҕа.
Егор Николаев,
ГЧИ саха тылын салаатын
