Сэтинньи 25 күнэ – Дьиэҕэ атаҕастааһыны утары охсуһуу күнэ. Бу өйдөбүлгэ өй-санаа, эт-хаан өттүнэн өттөйүү, киһи быраабын кэһии, атаҕастааһын, күүһүлээһин, кырбааһын киирэр. Онтон биир сытыыларын – дьиэҕэ дьахтары баттаан олоруу тиэмэтин – туһунан кэпсэтиэҕиҥ.
Дьиэ кэргэҥҥэ дьахтарга баттыгастаах сыһыан омугуттан, олорор сириттэн, сааһыттан, социальнай тутулуттан тутулуга суох ханна баҕарар баар. Оттон ити – аан дойду үрдүнэн киһи быраабын кэһии саамай тэнийбит көрүҥэ. Дьобуруопаҕа дьахтар 12-15 бырыһыана бэйэлээх бэйэтин дьиэтигэр эриттэн атаҕастанан олороро биллэр. Социальнай ситимҥэ оннук олохтоох дьахталларга анаан араас видеоролик тарҕанар. Дьахтар полицияҕа эрийэн, ас сулууспатыгар эрийбит курдук кубулунан, көмөнү ыҥырар кэпсэтиитин киэҥник туһанарга сүбэлииллэр. 1990 сыллаахха Дьобуруопа Сэбиэтэ итинник көстүүнү утары охсуһууга туруммута. Ол үрдүнэн дьиэҕэ атаҕастаныы аччаабат.
Анна, 55 саастаах:
– Оҕо сылдьан, дэриэбинэҕэ олорон, эр киһи ойоҕун кырбыырын балачча көрөр этим. Оччолорго арыгы да дэлэй буолан, иһэн кэлбит хаһаайын сутуругунан киирэрэ буолуохтааҕын курдук этэ. Ыалбыт дьахтар, хас эмэ оҕотун батыһыннарбытынан, түүн ортото эриттэн куотан киирэриттэн соһуйбат да этибит. Арыт кырдьаҕас ыалбыт эмээхсинэ оҕонньоруттан куотан киирэн хорҕойоро. Барахсан сынньалаҥ, нус-хас олох диэни билбэккэ бараахтаабыта. Биир өттүбүтүгэр олорор эдэр ыал эмиэ ыһыытаһар-хаһыытаһар буолаллара. Ити дьон табаарыстыы суукка көрүллүбүттэрин туһунан ийэм кэпсиирин өйдүүбүн. Онтон тупсан кэлбиттэрин саарбахтыыбын.
Кэлин санаатахха, урукку олоххо дьахтар атаҕастанан олоруута олус тарҕаммыт эбит. Онуоха, бастатан туран, арыгы буруйдаах. Иккиһинэн, дьахтар тус быраабын билбэтэ, сатаан көмүскэммэтэ сыттаҕа. Онно холоотоххо, билиҥҥи дьахтар бары өттүнэн көмүскэллээх. Дьахтары кырбааһын – хаалынньаҥ олох көстүүтэ. Бу үлүгэр үчүгэй, сайдыылаах олоххо киһиттэн, буолаары буолан, бэйэ киһититтэн, кырбана, атаҕастана олорор диэн киһи өйүгэр баппат.
Данил, 48 саастаах:
– Аҥаар кырыытыттан эр киһини буруйдааһыны, Орто дойдуга суох куһаҕан киһи курдук көрдөрүүнү утарабын. Туох да диэбит иһин, дьахтар аймах наһаалаата. Эрдэрин олус ыгаллар-түүрэллэр, элбэҕи көрдүүллэр, эрэйэллэр. Эр киһи эмиэ тулууруттан тахсар, кыйаханар, кыыһырар буоллаҕа. Уоҕурбут утах курдук кыынньан-кыынньан баран, тоҕо тэбэрбит ханна барыай. Бастакы кэргэним олус өһөс уонна тыллаах этэ. Тыл аахса сатаан баран, эр киһи биир сатыырбын – сутурукпун көтөхпүппүн – билбэккэ да хааларым. Дьахтарым ытыыр, атаҕастаммыт аҕай буолан кэпсэппэт, кыыһырар, үҥсэр, дьүүллэтэр этэ. Саамай куһаҕан киһи мин аатырарым. Онтум адьас умнуллубата, санатылла турара. Ол да иһин аныгыскы сырыыга эмиэ хатыланара. Онон кырбый киһи аатыран, үүрүллэн, тахсан барбытым. “Баҕар, чахчы, кырбый буолуом” дэниэхпин иккис кэргэммэр оннук быһыыламмаппын. Оннукка тиийбэт даҕаны. Эр киһи буоламмын, быһаарар тылы бэйэбэр биэрэр, мэлдьи хайгыы, өйүү сылдьар киһиэхэ хайдах кыынньан, тымтан туруохпунуй? Оттон ойохторун сылтаҕа суох кырбыыр урдустарга миэрэ хайаан даҕаны наада.
Татьяна, 60 саастаах:
– Оҕолорум аҕаларын санаатахпына, билигин даҕаны тиритэн, салыбыраан кэлэбин. Дьиҥэр, олус таптаан кэргэн тахсыбытым. Бу санаатахха, өссө холбоһуохпут инниттэн илиитин көтөхпүт эбит. Ону улахаҥҥа уурбатаҕым. Иэдэскэ ытыһынан охсууттан саҕаламмыта. Ааттаан, алы гынан, аһарынарым. Кэлин этим-сииним көҕөрөр буолбута. Ол аайы эмиэ ааттаан иһэрэ. Дойдубар, дьоммор барыахпын, киһи санаатаҕын аайы тиийбэт ыраах сиригэр кийиит буолан олорорум. Ийэтигэр этэн көрбүппүн уолунуун кэпсэппит этэ. Ол кэпсэтии түмүгэр өссө биирдэ дьарыллыбытым. Киһи итинник түгэҥҥэ синигэр түһэр эбит. Туохха да наадыйбат, таласпат буолбутум. Бэйэм бэйэбэр түһэн, кэхтэн киирэн барбытым.
Гостуруолга бииргэ үөрэммит кыыһым тиийэн, харахпын арыйбыта. Олус дьүдьэйбиппин, самныбыппын көрөн, “барыс” диэбитэ. Киһим тыаҕа тахсыбыт кэмэ этэ. Уоллаах кыыспын кыбыммытынан, артыыстары кытта улуус киинигэр киирэн, кини харчы иэһээн, салгыы сөмөлүөтүнэн көтөн кэлбитим. Ийэм көрөөт, ытамньыйбыта. Дьолго, киһим эккирэтэн кэлбэтэҕэ. Хаста даҕаны почтаҕа кэпсэтиигэ ыҥыра сылдьыбытын тиийбэтэҕим, суруктарыгар хардарбатаҕым. Дьоно эмиэ сурук суруйалларын арыйа да сорумматаҕым. Кэлин биири өйдөөтүм – “олох үчүгэйин биллин, дьоллоох буоллун” диэн төрөтөр ийэлэрбитин саныахпытын наада эбит. Ити кэнниттэн ийэбиттэн харыс да халбарыйбатаҕым. Оҕото нус-хас олороруттан уоскуйан, анараа дойдуга барбыта.
Ирина, 36 саастаах:
– Улахан оҕобут оскуоланы бүтэрэн эрэр. Аҕатын абааһы көрөр, дьиэтиттэн хаһан баран, бэйэтэ туһунан олорорун кэтэһэр. Онуоха аҕабыт бачча тухары көннөрүнэр санаата суох. Хара холбоһуохпутуттан миэхэ сымала курдук сыстыбыт киһи. Ханна эмэ бардахпына даҕаны, сотору-сотору эрийэн, киһини кыбыһыннарар. Истэҕинэ, дьиэ иһинээҕилэр бары им-ньим барабыт. Илиитинэн киирбэт эрээри, сүрдээх куһаҕаннык барыбытын ыыстыыр. Ол аньыытын-харатын боруостаатаҕа аатыран, оҕолоругар минньигэс ас ылар идэлээх. Миигин сибэккинэн көмөр. Бастакы сылларга, чахчы, ууллар этим. Кэлин ол сибэккитигэр манньыйбат, оҕолор атыыласпыт аһыгар чугаһаабат буоллубут.
Дьон, биллэн турар, арахсарга сүбэлииллэр. Араас ньыманы барытын тутта сатаабыппыт. Үүрэн, полицияҕа туттаран, арахсан да көрдүбүт, хаста-хаста эмтэттибит – туһа суох. Сааһыран, кэлин уоҕа хараабыт курдук эрээри, сирэйин-хараҕын да көрүөхпүн баҕарбат буолан эрэбин. Онон киһи илэ өйүнэн даҕаны дьиҥнээх кыылы кытта олоҕун моҥуон сөп эбит. Өр олорбут киһи быһыытынан эдэр дьоҥҥо сүбэлээтэххэ, кэмигэр, ириэнэҕэр арахсыахха наада эбит. Киһи барыта куһаҕан буолбат. Эн туппатаххын, көннөрбөтөххүн атын киһи кыайыан сөп буоллаҕа. Онон киниэхэ да олоҕу олорор кыаҕы биэрэҕин, бэйэҥ да олоххун оҥостоҕун.
Лия АРГУНОВА, уйулҕа үөрэхтээҕэ:
– Дьиэ иһигэр атаҕастаныыттан ыал олоҕо айманар. Охсуу эт-сиин эрэ буолбакка, ордук уйулҕаҕа оҥоһуллар. Атаҕастанар киһи бэйэтигэр сыһыана намтыыр, буруйдаах курдук сананар, дьону кытта алтыһыыта аҕыйыыр, олоххо интэриэһэ уларыйар, адьас да сүтүөн сөп. Утуйар уу кэһиллиитэ, ас киирбэтэ доруобуйаҕа олус охсуулаах.
Ийэ киһи атаҕастанарын өйдүүрэ улахан суолталаах. Буолуохтааҕын курдук тулуйан олорор киһи элбэх. Саатан, кыбыстан, “дьон билиэ, истиэ”, “кэргэммин, оҕолорум аҕаларын хайдах үҥсүөхпүнүй?” диэн туттунааччы элбэх. Холобур, эр киһи кыыһырыстаҕын аайы туттуммакка, ойоҕор илиитин көтөҕөр. Бэйэтин буруйдаах курдук санаммакка “эн бэйэҥ итинник турукка тириэртиҥ” диэн буруйдуур. Ол кэннэ, буруйун боруостаан диэххэ дуу, дьиэ кэргэҥҥэ аһара үчүгэй сыһыан олохсуйар, бэлэх кэлэр, сынньалаҥ тэриллэр... Онон балыйтаран, бырастыы гынсан, олохторо салҕанар. Ол эбэтэр ийэ киһи маннык хартыына мэлдьи хатыланарын өйдөөбөт, ылыммат буолуон сөп.
Хаҕыс сыһыаны билбит киһи туруга бэйэтиттэн уонна буруй көрүҥүттэн тутулуктаах. Сексуальнай дьайыы сиэртибэтэ буолбут дьон кэпсэтэргэ бэлэмэ суох буолаллар, ыараханнык арыллаллар. Бу көмөнү көрдөөһүҥҥэ бастакы улахан хардыы буолан, биһиги араас ньыманан үлэни ыытабыт. Бастатан туран, киһи туругар үлэлиибит. Уолуйуутун, куттаныытын устарга ылсабыт. Киһи тахсыбыт быһыы-майгы төрүөтүн бэйэтэ буларыгар, ону сөпкө өйдүүрүгэр, олоҕор сөпкө быһаарынарыгар көмөлөһөбүт, ыйан-кэрдэн биэрэбит. Уйулҕа үөрэхтээҕэ кимиэхэ да бэлэм эппиэти, сүбэни-аманы биэрбэт. Киһи бэйэтэ быһаарынарыгар усулуобуйаны олохтуур.
Дьиэ кэргэн иһигэр атаҕастабылы билбит киһи, бастатан туран, быраабы көмүскүүр уорганнарга, балыыһаҕа биллэриэн наада. Ол кэнниттэн социальнай, психологическай сулууспаларга тахсара оруннаах. Хас улуус аайы оннук тэрилтэлэр бааллар. Ону тэҥэ 20 улууска СӨ Дьиэ кэргэн уонна ыччат социальнай-психологическай өйөбүлүн киинин филиаллара үлэлииллэр. Оттон 18 саастарыгар диэри оҕолорго ити киин иһинэн үлэлиир Ыксаллаах түгэн үөскээтэҕинэ, мобильнай сулууспа баар. 8 800-100-2283, 8800-100-3550 Итэҕэл нүөмэрдэригэр эрийэн, көмөнү көрдүөххэ сөп.
Арассыыйа – дьиэҕэ атаҕастаныы, кырбаныыттан олохтон туорааһын түбэлтэлэрэ тахса туралларын үрдүнэн, тоҕоостоох сокуон ылылла илик дойдута эрээри, дьиэтээҕи “муҥур тойотторго” сөптөөх быраап нуормата балачча баар. Ол гынан баран, ити кыһалҕаны туоратарын дуу, сыһыаны уларытарын дуу быһаарыы – туһунан боппуруос.
2017 сылтан ытыһынан иэдэскэ, оройго охсуу административнай быраабы кэһиигэ киллэриллэн, айдааны тардыбыта. Ол эрээри РФ Холуобунай кодекса доруобуйаҕа чэпчэки да өрүттээх эт-хаан эмсэҕэлэниитин иһин балачча улахан эппиэтинэһи олохтообута. Итини таһынан РФ Холуобунай кодексыгар хаттаан кырбааһын иһин 116, 1 диэн ыстатыйа эбии киллэриллибитэ. Онон дьиэ иһигэр күүһүнэн өттөйөөччүлэр “тосторун” ылыахтарын сөп.
Тиэрэ, умса анньыы, ытырыы – административнай эппиэтинэскэ тардыллар дьайыы. Оттон эт-сиин көҕөрүөр диэри кырбааһын холуобунай накаастабылы эрэйэр. Ити эмиэ икки өрүттээх. Холобур, сирэйгэ охсуллуу түмүгэр полицияны ыҥыран, боротокуол толорторон, дьыаланы суукка биэрэ охсуохха сөп буоллаҕына, кырбаныы кэнниттэн эмсэҕэлээбит өрүт суукка хаста да кырынан, ону дакаастыыра ирдэнэр. Итинник быһаарыы туһааннаах дьону кыыһырдар.
Сулустар олохторуттан
- Арассыыйа эстрадатын примадоннатын кыыһа Кристина Орбакайте үрдүнэн, бука, үрүҥ да чыычаах көппөтөҕө буолуо. Ол эрээри ырыаһыт иккис кэргэнэ Руслан Байсаров ойоҕун кырбыырын үгэскэ кубулуппут. Бэл, ыарахан да сырыттаҕына, кыдьыгын тохтоппотох. Быһахтаах эккирэтэн, гримёркаҕа хатаан, онтон да атын сидьиҥ быһыыны оҥорон, айдааннаахтык арахсыбыттара.
- Ырыаһыт Валерияны бастакы кэргэнэ Александр Шульгин хабарҕалыыр, ыт уйатыгар хаайар, кырбыыр эбит. Валерия үс оҕолоох дьонугар күрээбитигэр махтал.
- Жасмин диэн ырыаһыты кэргэнэ уон сылы быһа охсор “груша” оҥостубут. Дьахтар мунна тостон, улаханнык оһоллонон, доргуйан балыыһаҕа киириэҕиттэн дьиҥнээхтик арахсыбыттара.
- Анастасия Заворотнюк иккис кэргэнэ, оҕолорун аҕалара Дмитрий Стрюковтан эмиэ балаччаны тулуйбут. Туохтан эрэ кыынньан кэлбитин ойоҕор таһаарар киһийдэх сөптөөх миэрэҕэ тардыллыбыт.
