Саха дьоно-сэргэтэ, нэһилиэнньэ уопсай араҥата, атом, атомнай ыстаансыйа туһунан улахан өйдөбүлэ суохпут. Арай, сэбиэскэй саҕана “Ленин” атомнай ледокол хотугу байҕаллар аргыардаах далайдарынан уста сылдьыбытын, 1986 с. Украина Припять куоратын таһыгар Чернобыллааҕы АЭС саахалламмытын, ону туоратыыга саха дьоно үлэлэспитин, сэбиэскэй саҕана Саха сиригэр сир анныгар кистээн оҥоһуллубут ядернай дэлби тэптэриилэр (“Кратон”), кэлин, 2011 с., Япония Фукусиматын туһунан билэбит. Атын билиибит кэмчигэ дылы. Ол эрээри, дьэ, билсиэхпит турдаҕа.
Быйыл сайын “Кыым” суруналыыһа Нина Герасимова Усуйаанаҕа атомнайнай ыстаансыйа тутуллар буолбутун, онно сыһыаннаах уопсастыбаннай истиилэр туһунан суруйбута. Ол туһунан умнубут эбэтэр саҥа ааҕар дьоҥҥо санаттахха...
Санаттахха, сырдаттахха
“Росатом” госкорпорация Усуйаана Уус Куйгатыгар, Дьааҥы өрүс үрдүгэр, дьоҕус кыамталаах атомнай ыстаансыйаны тутуохтаах. Ростехнадзор бырайыакка лиссиэнсийэни биэрбитэ. Тутуу 2024 с. саҕаланан баран, түөрт сылынан түмүктэниэхтээх. Ол эбэтэр, 2028 с. үлэҕэ киириэхтээх уонна 60 сыл устата үлэлиэхтээх. Ити туһунан “Росатом” “Русатом Оверсиз” диэн самалык тэрилтэтин вице-бэрэсидьиэнэ Олег Сиразетдинов иһитиннэрбитэ.
Саха сирин аатыттан дьоҕус ыстаансыйаны тутар туһунан докумуоҥҥа Ил Дархан Айсен Николаев илии баттаабыта. “Тоҕо Уус Куйгаҕа?” диэн ыйытыыга “уһук-кырыы сирдэргэ уматыгы тиксэрэр бэрт уустук, электроэниэргийэ тарыыба үрдүк, олохтоох энэргиэтикэтэ суох Арктика сайдар кыаҕа суох” диэн быһаарбыттара.
Дьоҕус кыамталаах атомнай ыстаансыйа (АСММ – атомная станция малой мощности) 55 МВт күүстээх РИТМ-200Н диэн реактордаах буолуохтаах. Оннук реактордар билигин хотугу байҕалларга устар ледоколларга туттуллаллар.
Бу күһүҥҥү туругунан, ыстаансыйа туруохтаах сиригэр чинчийэр-ирдиир үлэ улахан аҥаара түмүктэммитэ. Уус Куйгаҕа госкорпорация, өрөспүүбүлүкэ салалтата, олохтоохтор кыттыылаах уопсастыбаннай истиилэр буолан ааспыттара. Ол кэннэ өрөспүүбүлүкэ официальнай СМИ-лэрэ “олохтоохтор бырайыагы бука бары өйөөтүлэр” диэбит буоллахтарына, биирдиилээн хаһыаттар уонна интэриниэт таһаарыылар “оннук буолбатах этэ, утарааччылар да, өйдөммөт түгэн да баара, уопсастыбаннай экологтар ити эбийиэк куттала, сэрэҕэ суох буолуо диэн эрэммэттэр. Саамай сүрүнэ – СӨ Төрүт сокуонунан Саха сиригэр ядернай производство тобохторун харайар көҥүллэммэт” дэспиттэрэ.
Түмүккэ, СӨ Уопсастыбаннай палаататын туруорсуутунан, “росатомнар” Уус Куйга олохтоохторун, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэрин үлэлии турар АЭС-кэ сырытыннарыах буолбуттара.
Миигинниин биэс хааһах
Миигинниин биэс хааһах диэбиккэ дылы, кэмэ-түгэнэ сөп түбэһэн уонна куар-кодтаах буолан, “росатомнар” тэрийбит айаннарыгар барсан кэллим. Уус Куйга олохтоохторун уонна өрөспүүбүлүкэ бэрэстэбиитэллэрин кытта.
Бастааҥҥы былаан быһыытынан, Саха сиригэр арыый майгынныыр айылҕалаах, хотугу эргимтэҕэ сытар Мурманскай уобалаһын Полярные Зори куоратыгар баар ыстаансыйаҕа сылдьыахтаах этибит. Ол эрээри, кэккэ төрүөтүнэн онно буолбакка, Воронеж уобалаһыгар Нововоронежтааҕы АЭС-ка сырытыннардылар. Дьокуускайтан балачча киһи барыахтааҕа эрээри, эмиэ дьаҥ-дьаһах, ыарыы мэһэйдээн, тоҕус киһи сырытта. Ол иһигэр Уус Куйга бөһүөлэгин баһылыга Варвара Сергеева, Криолитозона биологическай кыһалҕаларын институтун дириэктэрэ Иннокентий Охлопков, СӨ ДьУоХХ бочуоттаах үлэһитэ, Олоҕу хааччыйыы өрөспүүбүлүкэтээҕи идэлээх сойууһун салайааччыта Сергей Анисимов (СӨ УоП чилиэннэрэ), Арассыыйатааҕы норуот фронун бэрэстэбиитэлэ Олег Маклашов, Уус Куйга олохтоохторо сырыттылар, Москубаттан “Росатом” бэрэстэбиитэллэрэ холбостулар.
Урут түһэн эттэххэ, атомнай энэргиэтикэ, ыстаансыйа туһунан бэлэмэ, анал үөрэҕэ суох киһи суруйара бэрт уустук суол быһыылаах. Онон таһыттан тугу көрдөрбүттэрин көрөн, кэпсээбиттэрин истэ сырыттыбыт. Муҥар, биһиги тиийбит күммүтүгэр Воронеж уобалаһыгар бүттүүн локдаун биллэриллэн, эбии кыаһыланныбыт. Куораты да көрбөккө төннүү буолла.
Нововоронежка
Атомнай электро-ыстаансыйа Воронеж куораттан 4 көс тэйиччи сытар, Дон өрүс хаҥас кытылыгар турар Нововоронеж диэн куоракка баар. Бу дьоҕус, 30-ча тыһыынча нэһилиэнньэлээх куорат биһиги Мииринэйбитиниин саастыы. АЭС “аргыһын”, үлэһиттэр олорор куораттарын быһыытынан тутуллубут. Ити 30-ча тыһыынча киһиттэн 4 тыһыынча кэриҥэ киһитэ ыстаансыйаҕа үлэлиир эбит. Онон Нововоронежтааҕы АЭС – куорат тутаах, “бүддьүөтү оҥорор” тэрилтэтэ.
Ол туһунан Нововоронеж баһылыга, “АТР АЭС” пуонда салайааччыта Николай Нетяга эмиэ кэпсээтэ. Холобур, Арассыыйаҕа билигин үлэлии турар 10 АЭС баарыттан, үлэлиир куоратын кытта НАЭС эрэ бииргэ үлэлэһэр дуогабардаах эбит. Ол быһыытынан, 2013-2019 сс. куорат 21,091 млрд солк., 2020 с. – 10,794 млрд солк. ылбыт, 2021-23 сс. 1,39 млрд кэлиэхтээх дииллэр. Ол харчынан, үгэс курдук, оскуола-уһуйаан, успуорт эбийиэктэрэ, уопсай инфраструктура тупсарыллар. Кырдьык, куорат тып-тап курдук, ыраас. Эргэ, хаарбах, самналлан турар туох да көстүбэккэ дылы. Олохтоохтор даҕаны инньэ дэһэллэр. Судургутук быһаардахха, АЭС биһиги АЛРОСА-быт курдук куораты, уобалаһы хааччыйар тэрилтэ диэххэ сөп.
Ыстаансыйа иһигэр
АЭ ыстаансыйа – сабыылаах тэрилтэ. Киһи дэбигис киирбэт дойдута. Докумуоннары интэриниэтинэн ыыттаран ким, туох киһи кэлиэхтээҕин эрдэттэн көрөллөр. Оттон тиийбит кэннэ, эбийиэккэ киирэргэ, үс түһүмэхтээх бэрэбиэркэни ааһаҕын, ньэҥнийэллэр. Бэл, хас биирдии үлэһит тарбаҕын суолун, дьүһүнүн-бодотун анал көмпүүтэр, дааччык көмөтүнэн бэрэбиэркэлээн, полиция көрөн, аһардар. Төлөпүөнү, ол-бу флешканы илдьэ киирэр табыллыбат. Ол барыта аан таһыгар хаалар.
Биһигини эбийиэккэ НАЭС дириэктэрэ Владимир Поваров, инженер, уопсастыбаннаһы кытта үлэҕэ менеджер Юрий Молоков, “Русатом Оверсиз” АУо стратегиялаах коммуникацияҕа дириэктэрэ Олег Бочкин, о.д.а. арыаллаатылар.
НАЭС – Арассыыйаҕа ВВЭР (водо-водяные энергетические реакторы) реактордаах бастакы ыстаансыйа. Барыта 7 блоктаах. Онтон билигин 4, 5, 6, 7 блоктар үлэлии тураллар, бастакы үс блок тохтотуллубуттар. Ыстаансыйа Воронеж уобалаһын 85 %-нын электро-эниэргийэнэн, Нововоронеж куорат 50 %-нын ититиинэн хааччыйар эбит.
НАЭС балачча киэҥ сиринэн тайаан сытар. Тутуу-хаһаа бөҕө. Градирнялара, судургутук эттэххэ, сойутар башнялара, ыраахтан көстөллөр. Ыстаансыйа олус улахан хас да дьиэлээх, ол иһэ кус оһоҕоһун курдук. Билбэт киһи мунар дойдута. Аны, экскурсия кэмигэр ханна да туора хаамтарбаттар. Арыалдьыттары эрэ батыһа сылдьаҕын. Туора барар кыах да суох, хас биирдии көрүдүөр, кэбиниэт ааныгар ол аанын ким-туох киирэр бырааптааҕа барыта суруллан турар. Аатыҥ суох буоллаҕына, дириэктэртэн анал көҥүл ылаҕын. Куттал суох буолуутун кытаанахтык тутуһаллар.
Биһиэхэ үлэлии турар реакторы (4-с №-дээх), салайар, саахал пууннарын көрдөрдүлэр. Билбэт киһи көрүүтүгэр ол барыта элбэх кунуопкалаах көмпүүтэр, улахан тимир-мотуор эрэ курдук көстөр.
Долгутар боппуруос
Саамай долгутар боппуруос – ядернай тобох. Билигин НАЭС үлэтин түмүгэр тахсар тобох 98 %-на кыра уонна орто “көхтөөх” (активный) тобох диэн кэпсииллэр. Кытаанах радиоактивнай тобохтор анал оҥоһуулаах бетон тутууларга хараллаллар. Ол иннинэ урут үлэттэн тахсыбыт 1, 2 №-дээх энергоблок базатыгар “уматыллаллар” эбит. Оттон туттуллубут ядернай уматыгы хас биирдии энергоблокка баар бассыайыҥҥа харайыллар.
Нововоронеж куорат таһыгар кыра-кыра бөһүөлэк, дьоҕус дэриэбинэ, куорат балачча баар. Онон “салгыны хайдах хонтуруоллуугут, анаалыс ылаҕыт дуо?” диэбиккэ: “АЭС тулатыгар, 50 км радиустаах сиргэ, сөҥүүнү, сири-буору уонна үүнээйини чинчийэр 33 дозиметрическай пуос турар. Ол дааннай быһаччы Кризис киинигэр тиийэр, ону “Росатом” саайтыгар онлайн көрүөххэ”, – сөп диэн ыстаансыйа үлэһитэ Наталья Поташова кэпсиир. Поташова этэринэн, итини таһынан тулалыыр эйгэ атын анаалыһын тутулуга суох тэрилтэлэр оҥороллор эбит. Кэпсэтиэҕи-чопчулаһыаҕы ол тэрилтэ бэрэстэбиитэллэрэ суохтар. “Ханнык тэрилтэлэр үлэлэһээччилэрий?” диэтэххэ, биир тылынан “элбэхтэр” диэн уопсай тылынан хоруйдууллар. Дьиҥэр, туох да киһи кистиирэ суохха дылы да буоллар.
“Уопсайынан, АЭ ыстаансыйаны ыллыҥ да үлэлэппэккин. Биһигини дойду туох баар хонтуруоллуур, кэтиир уорганнара бары хонтуруоллууллар, кэтииллэр. Араас таһымнаах бэрэбиэркэ субу-субу кэлэн барар, отчуот, докумуон бөҕөнү туттарабыт. Этэргэ дылы, АЭ ыстаансыйаны үлэлэтэр оҕо оонньуута буолбатах. Үлэлэһиэн, билиэн-көрүөн баҕалаахтары кытта көрсөргө, кэпсэтэргэ бэлэммит”, – диир дириэктэр В.Поваров.
Түмүк оннугар
Туох да диэбит иһин, харахха быраҕыллар өттүн кэтээн көрдөххө, Воронеж уобалаһын олохтоохторо АЭС таһыгар олороллоруттан эрэйдэммиттэрин, онтон сылтаан кыһалҕаламмыттарын, долгуйалларын көрбөккүн. Маҕаһыын атыыһыттарын, подъезд иннигэр олорор эмээхситтэри да кытта кэпсэттэххэ инньэ дэһэллэр. “Үйэбитин манна моҥоон эрэбит, манна оҕолорбут, сиэннэрбит бааллар. Сир астыыбыт, бултуубут, ол тухары сүһүрбэппит” дииллэр.
Кырдьык, араас чинчийиилэри, анал ырытыылары ааҕан, үөрэтэн көрдөххө, АЭС аан дойдуга биир саамай ыраас дьайыылаах бырамыысыланнас салаата. Ол эрээри саахал буолар түгэнигэр, арбаҕастаах да абыраабат. Этэргэ дылы, айыы да, абааһы да тэҥ кыттыгастаахтар.
Ити бырайыакка сыһыаран Дьааҥы өрүс туһугар киһини долгутар биир суол баар – Күчүс көмүс баайдаах сир. Бу Арассыыйа саамай элбэх көмүстээх (250 т ресурсалаах), тыытыллыбакка турар тиһэх сирэ. Быйыл алтынньыга ону Роснедра аукционугар 7,7 млрд солк. “Ростех” СП уонна “Селигдар” кыттыгас тэрилтэлэрэ “Белое золото” хампаанньа атыыласпыта. Аны туран, аукцион усулуобуйатыгар “кыайыылаах хампаанньа 2028 с. булгуччу АЭС уотун туһаныахтаах” диэн ыйылла сылдьар. Онон Усуйаана, кэккэлэһэ Дьааҥы сайдыыта баараҕай бырайыак “таарыйа” оҥоруохтаах иккис соруга эрэ курдук көстөр. АЭС анаан-минээн Күчүс туһугар тутуллара өйдөнөр. Оттон биллэрин курдук, аан дойдуга биир саамай кирдээх бырамыысыланнас – көмүс бырамыысыланнаһа. Онон мин курдук боростуой киһи көрүүбэр, киһи ордук АЭС тутуутуттан буолбакка, көмүс хостоноруттан куттаныахтаах, ол туһугар ордук долгуйуохтаах. Онто суох туох да бырамыысыланнаһа суох, ыраас уулаах соҕотох Дьааҥы өрүспүт эрэ хаалла быһыылаах.
Альберт Капрынов.
