Сэтинньи 30 күнүгэр Ил Түмэн XXXI уочараттаах мунньаҕар норуот дьокутааттара өрөспүүбүлүкэ кэлэр 2022 сыллааҕы уонна былааннаах 2023-2024 сс. бүддьүөтүн бигэргэттилэр.
Үп-харчы тыырыллыытын сүрүн оҥкула маннык буолла: 2022 сылга бүддьүөт – 264 млрд 535,8 мөл. солк., 2023 сылга – 259 млрд 773,5 мөл. солк., 2024 сылга 259 773,5 мөл. солк. буолуоҕа. Нолуоктан уонна хомуурдартан киирэр дохуот 151 млрд солк. кэриҥэ буолла. Маны таһынан, федеральнай бүддьүөттэн 113 млрд 229,8 мөл. киирэрэ былааннанар.
Өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр сүрүн дохуоту тэрилтэлэр киллэрэллэр – 54 млрд 682 мөл. солк., үлэлиир дьонтон – 29 млрд 261,4 мөл. солк., сир анныттан хостонор туһалаах баайтан – 20 млрд 250,3 мөл. солк., тэрилтэлэр баайдарыттан-дуолларыттан – 18 млрд 742 мөл. солк. Нолуога суох дохуот суумата 18 678,8 мөл. солк. тэҥнэстэ.
Кэлэр сыл судаарыстыбаннай бүддьүөтүн тыырыы сүрүн уратыта – социальнай хайысханы өйөөһүн уонна тыа сирин бары хайысхатын үбүлээһиҥҥэ ботуччу тус сыаллаах үп-харчы көрүллүүтэ буолар. Ол курдук, Саха сирин 2022 сыллаах сүрүн докумуонугар бүддьүөт эйгэтин үлэһиттэрин хамнастарын үрдэтиигэ, ону тэҥэ үлэ төлөбүрүн алын кээмэйин үрдэтиигэ балайда үп көрүлүннэ. Социальнай бэлиитикэҕэ, үөрэхтээһиҥҥэ, доруобуйа харыстабылыгар, култуураҕа, успуорка барыта 132,9 млрд солкуобай көрүллүөҕэ, ол бүддьүөт 49,7 %-гар тэҥнэһэр. Биллэрин курдук, 2012 сылтан саҕалаан бүддьүөт эйгэтин идэлээх үлэһиттэрин хамнастарын дойду бэрэсидьиэнин ыйааҕынан сыыйа үрдэтэн иһэллэр. Бу хайысхаҕа 2,9 млрд солк. көрүлүннэ. Ону таһынан, ити ыйаахха хабыллыбакка хаалбыт «атын» (прочие) дэнэр бүддьүөт үлэһиттэрин хабан туран, 2022 сылга бүддьүөккэ үлэлиир бары үлэһиттэр хамнастара үрдүөҕэ. Кинилэргэ хамнас үрдээһинэ икки түһүмэҕинэн барыаҕа: тохсунньу 1 күнүттэн – 3,6 % уонна алтынньы 1 күнүттэн – 2,4 %. Ити сыалга өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр 1,39 млрд солк. көрүллүбүт. Ону тэҥэ үлэ төлөбүрүн алын кээмэйин улаатыннарыыга 1 млрд солк. тахса көрүллүбүт. Санатан эттэххэ, кэлэр сылга Саха сиригэр хамнас алын кээмэйэ (МРОТ) Арктика зонатыгар 38 800 солк. уонна өрөспүүбүлүкэ атын эҥээригэр 34 500 солк. буолуоҕа.
«Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, ас-үөл ырыынагын 2020-2024 сылларга сүрүннээһин» судаарыстыбаннай бырагырааманан кэлэр харчы 2022 сылга 12 млрд 496 мөл. солк. көрүллэрэ ситиһиллибит.
Биир сүбэнэн үлэлиир көдьүүстээх буолар
СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев кэлэр 2022 сыл бүддьүөтүн ылыныы хайдах барбытын туһунан санаатын үллэһиннэ:
– Мин бүддьүөтү дьүүллэһиигэ уонна ылыныыга тохсус төгүлүн кыттабын. Кэлэр сылга бүддьүөт дохуоттаах чааһа 264,5 млрд солкуобайга тэҥнэһиэҕэ. Санатан эттэххэ, бу ааһан эрэр сылы 281 млрд дохуоттаах түмүктээн эрэбит. Урукку сылларга итинник улахан дохуоттаах бүддьүөтү ылыммыппытын өйдөөбөппүн. Ити тугу көрдөрөрүй? Бастатан туран, өрөспүүбүлүкэбит экэниэмикэтин туруга бигэтийбитин, инбэстииссийэттэн, бырамыысыланнай хампаанньалартан киирэр нолуок үрдээн иһэрин туоһулуур. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүгэр нолуоктан уонна араас хомуурдартан барыта 151 миллиард солкуобай киирэр, онно эбии федеральнай киини кытта конструктивнай уонна сыралаах үлэ ыыттыллыбытын түмүгэр, субвенция уонна субсидия быһыытынан 114 млрд солк. федеральнай бүддьүөттэн анаатылар. Биллэн турар, ити сыыппаралартан таһааран, биһиги кэлэр сыллааҕы ороскуоппутун суоттанабыт.
Маннык социальнай хайысхалаах бүддьүөтү ылынарбытыгар өрөспүүбүлүкэ баһылыга Айсен Николаев, бырабыыталыстыба, дьокутааттар биир сүбэнэн үлэлээтибит. Этиилэрбитин өйөөбүттэрин түмүгэр дьону ордук долгутар хайысхалар үбүлээһиннэрэ улаатта. Ол курдук, бүгүн ордук сытыытык турар боппуруостарга – Арктиканы сайыннарыыга, үгэс буолбут төрүт дьарыктары өйүүргэ, ыраах сытар улуустарга аһы-үөлү таһыыга, В.В. Путин ыам ыйынааҕы ыйааҕар учуоттамматах бүддьүөт «прочие» дэнэр араҥатын хамнаһын үрдэтиигэ үп-харчы көрүлүннэ. Манна саамай көмүскэлэ суох арыыланан хаалбыт бүддьүөт үлэһиттэрэ – техүлэһиттэр, социальнай педагогтар, медтехниктэр, инженердэр, о.д.а. – киирэллэр.
Маны таһынан, тыа хаһаайыстыбатын салаатын өйөбүлэ эмиэ хайа да сыллардааҕар элбэх буолла – уопсайа 13 млрд солк. чугаһыыр үп көрүлүннэ. Манна эбии федеральнай үбүлээһинтэн өссө 2 млрд солк. курдук эбиллэрэ күүтүллэр. Онон, уопсайа кэлэр сылга 15 млрд солк. курдук үп-харчы тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга көрүлүннэҕинэ, тыа сирин оҥорон таһаарааччылара биллэр-көстөр өйөбүлү ылыахтара. Ол эбэтэр, Саха сирин бүддьүөтүн 10 % кэриҥэтэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыыга, итиэннэ тыа сирин өйүүргэ тыырылынна. Маны таһынан, үбүлээһин инвестбырагырааманан барар тутууларга, олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатыгар, хаарбах дьиэттэн дьону көһөрүүгэ, сөмөлүөт түһэр балаһаларын оҥорууга, ыраах сытар улуустарга эргиэн-логистика кииннэрин үлэлэтии курдук дьон олоҕун таһымын үрдэтэргэ туһуламмыт хайысхалары барыларын хабан учуоттанна. Онон дойдубут сүрүн докумуонун – бүддьүөтү – ылыныы үтүө түмүктээхтик барда диэн сыаналыыбын. Бу судаарыстыбаннай бүддьүөттэн көрүллүбүт үбү-харчыны бары таһымҥа көдьүүстээхтик уонна эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһан туһаннахпытына, кэлэр сылларга үчүгэй түмүктэри ситиһиэхтээхпит, – диэн спикер бэлиэтээтэ.
Алексей Ильич эһиилги сылга тыа хаһаайыстыбатыгар өтөрүнэн көрүллүбэтэх улахан өйөбүл оҥоһуллар буолбутуттан астынарын биллэрдэ. Парламент бэрэссэдээтэлэ Саха сирин Ил Дархана Айсен Николаев федеральнай киини кытта көдьүүстээхтик үлэлэспитэ эһиилги бүддьүөт дохуоттаах чааһа улаатыытыгар улахан оруолу ылбытын бэлиэтээтэ.
Тыа сирин үбүлээһинигэр күүстээх болҕомто уурулунна
Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин тыа сирин үбүлээһин сүрүн хайысхаларын маннык быһаарда:
– Парламеҥҥа бүддьүөт туһунан сүрүн докумуону дьүүллэһиигэ бастакы ааҕыыга 7 млрд 236 мөл. солк. сөбүлэһиннэриллибит буоллаҕына, иккис ааҕыыга бырабыыталыстыба хамыыһыйата 3 млрд 664 мөл. солкуобайы эбэн, көннөрөн киллэрбитэ. Дьокутааттар иккис ааҕыыга үбүлээһиҥҥэ 605 мөл. солкуобай эбии көрүллэригэр көннөрүү бэлэмнээн киллэрбиттэрэ. Ол иһигэр бырагыраама 2-с түһүмэҕэр табаны иитии салаатыгар 90 мөл. солк., үүтү, эти, бурдугу атыылаһыыга 452 мөл. солк. үп эбии тыырыллыбыта. Ил Дархан Айсен Николаев бырабыыталыстыбаҕа сорудах биэрэн, АПК инвестбырайыактарыгар 1 млрд солк. кээмэйдээх үбү эбии көрдөрбүтүн “кэмигэр оҥоһуллубут дьоһун хардыы буолар” диэн сыаналыыбын.
Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыыга бүддьүөттэн уопсайа 12,5 млрд солк., оттон «Тыа сирин кэлимник сайыннарыы» федеральнай бырагыраама үбүлээһинин киллэрэн туран, 14 млрд 270 мөл. солк. үп көрүллүбүтэ – сайдыы диэки дьоһуннаах хардыы. Тыа хаһаайыстыбатыгар көрүллэр үп 60 % тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорон таһаарааччыларыгар быһаччы тиийиэҕэ.
Оттон 651 мөл. солкуобай – улуустарга быһаччы тиийиэхтээх, боломуочуйаларыгар эбии көрүллүбүт кээмэй. Бу иһигэр 214,8 мөл. солк. – 2022 сылга былааннаммыт эт, бурдук, хортуоппуй, оҕуруот аһын соҕотуопкатын хааччыйар саҥа хайысхалары олоххо киллэриигэ туттуллуохтаах. Маны таһынан, 90-нуу мөл. солк. – сылгыны үөрдээн иитиигэ тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга (кэпэрэтииптэргэ, бааһынайдарга) биир биэ төбөтүгэр көрүллэр 1,5 тыһ. солкуобай 3 тыһ. солкуобайга диэри үрдэтиллибитигэр уонна табаһыттарга хамнаһы улаатыннарыыга көрүлүннэ. 237 мөл. солк. – үүт соҕотуопкатын кээмэйин 57,2 тыһ. туоннаттан 62 тыһ. туоннаҕа диэри элбэтиигэ угулунна. Арктика улуустарыгар сылгыны иитиини өйөөһүҥҥэ – 103,2 мөл. солк. көрүллэр.
Наталья Попова,
Ил Түмэн пресс сулууспата.
