Саха сиригэр Саллааттар уонна мотуруостар ийэлэрин кэмитиэтэ тэриллэн, саха саллаатын быраабын, олоҕун көмүскээһиҥҥэ үлэ ыытыллыбыта быйыл 30 сылын туолла. Бу кэм усталаах туоратыгар саха чулуу дьахталлара саллаат синиэлин кэппит уолаттарга тугунан да кэмнэммэт улахан көмөнү оҥордулар, өрөспүүбүлүкэ ийэлэрин түмтүлэр.
Маргарита НОГОВИЦЫНА:
– Кэбээйи улууһун Арыктаах нэһилиэгин олохтооҕобун. 1996 сыл сааһыгар улахан уолум Николай Ноговицын аармыйаттан өлүгэ эрэ тиэллэн кэлбитэ. Сулууспатын түмүктээн, аҕыйах хонугунан дойдутугар үөрэ-көтө айаннаары сылдьар оҕону караулга туруораннар, бэрт дьикти быһыыга-майгыга суорума суолламмыта. Оҕобуттан ытыспын сотуннаҕым ол... Ити кэнниттэн аармыйаҕа хом санааланарым өйдөнөр. Усулуобуйа быһыытынан, сүтүктээхтэргэ кыбартыыра бэриллиэхтээх. Куораттан тэйиччи олорор, үлэлээх-хамнастаах киһи кэлэрим-барарым кыаллыбакка, болдьоҕун куоттаран кэбиспит этим. Саллааттар ийэлэрин кэмитиэтэ баарын билэн, кэбиниэккэ киирбиппэр бэрэссэдээтэл Мария Емельянова мэктиэтигэр күн курдук сырдаан көрсүбүтэ. Кинилиин Бүлүүгэ оҕом үөрэммит Бөтүҥ оскуолатыгар, чугастааҕы нэһилиэктэргэ сылдьыбыппыт. 2011 с. өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтигэр киирэн, Москубаҕа кэмитиэт тэрээһинигэр, Саха сирин дьахталларын сийиэһигэр хандьыдаат быһыытынан кыттыбытым. Мария Егоровна быһаччы сүүрүүтүнэн, туруорсуутунан, 2007 с. оҕом кэриэһин – үс хостоох кыбартыыра күлүүһүн – туппутум. Итинник сытыы-хотуу, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх салайааччылаах буоламмыт, саха оҕолоро дурдалаахтар-хаххалаахтар. Биир бэйэм “суох” диирин истибэтэҕим. Дьиҥ сүрэҕин сылааһын, кыһамньытын ууран үлэлиир киһи.
Кэмитиэт олоҕу саҥалыы харахпынан көрөргө көмөлөспүтэ. Урукку тута сылдьыбыт санаабыттан босхолонон, оҕом Орто дойдуттан барыыта дьылҕатын ыйааҕа буоларын кытта эйэлэһэн, билигин сарсыҥҥы күҥҥэ эрэллээхпин. Аҕыйах ахсааннаах норуокка хас биирдии уол олоҕо суолталаах. Онон кэмитиэт үлэтэ мэлдьи өйөнөрө, кэҥиирэ, тахсара наадалаах.
Рустам ЗАХАРОВ:
– 1997 сыллаахха аармыйаҕа ыҥырыллан, Кемерово уобалаһын Бузово диэн бөһүөлэгэр ис сулууспа чааһыгар тиийбитим. Ити кэмҥэ Чечня сэриитин үгэнэ этэ. “Батальон оперативного назначения” диэн этэрээт састаабыгар киирэн, итии туочукаҕа ананан, сыл аҥаара сулууспалаан, дойдубар этэҥҥэ эргиллибитим. Оччолорго Дьокуускай куорат мээрэ Павел Бородин сулууспалаабыт уолаттары мунньахха ыҥырбыта. Онно Саллааттар уонна мотуруостар ийэлэрин кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Александра Николаевна Маедоны, Мария Егоровна Емельянованы кытта сирэй көрсөн, билсибитим. Аармыйаҕа сулууспалыыр кэммэр кинилэр мин чааспын таарыйбакка, аттынааҕыларга сылдьан ааспыттар этэ. Ити күнтэн уопсастыбаннай олоххо сыстыбытым. Сэрииттэн кэлбит уолаттары үлэнэн хааччыйыы, хаайыыга түбэспиттэргэ хадатаайыстыба суруйуу, улуустарынан сылдьан, сэрии сиэртибэтэ буолбут саллааттарга мэҥэ бэлиэни туруоруу, о.д.а. курдук үлэлэргэ быһаччы кыттыыны ылбытым. Сэрии кыттыылаахтарыгар уһаайбаны биэрии боппуруоһа олус сытыытык турара. Мария Егоровна быһаччы, харса суох туруорсуутунан, элбэх саллаат материальнай өйөбүлү ылбыта.
Ис дьыала эйгэтигэр үлэлээн, 2012 сыллаахха биэнсийэҕэ тахсыбытым. Билигин Хаҥалас Өктөмүгэр успуорт оскуолатыгар көҥүл тустуу тириэньэринэн үлэлиибин. Бойобуой дьайыылар бэтэрээннэрин түмсүүлэрэ хас улуус аайы бааллар. Хаҥалас улууһуттан билигин 120 киһи баар. Оҕолорго кылаас чаастарын ыытыыттан саҕалаан, аармыйаҕа барааччылары атаарыы, байыаннай хайысхалаах лааҕырдары үлэлэтии курдук тэрээһиннэргэ кыттыыны ылабыт. Кэмитиэт – саха саллааттарын дурдата-хаххата, үлэһиттэрэ – иккис ийэлэрбит. Сүһүөхтээх бэйэм сүгүрүйэн туран, кэмитиэт үлэһиттэригэр махталбын уонна итии эҕэрдэбин тиэрдэбин.
Алена ДРАГУНОВА:
– Соҕотох уолум 2014 сыллаахха Амырдааҕы Комсомольскай куоракка сулууспаҕа ыҥырыллыбыта. Иккиэ буолан, уолаттарбыт бирисээгэ биэрэр ытык күннэригэр кыттыыны ылаары кэмитиэт салайааччыта Мария Емельяноваҕа эппиппитигэр тута сөбүлэнэн, биһигини кытта барсыбыта. Кыһыары күһүн хаар кыыдамныы турар кэмигэр тиийбиппит. Байыаннай чаас салалтата олус үчүгэйдик көрсөн, дьоҕус көстүүнэйгэ түһэрэн, табыллан сылдьыбыппыт. Бирисээгэ бэриллэр күнүгэр Биробиджантан, Хабаровскайтан, Дьэбириэй автономнай өрөспүүбүлүкэтиттэн төрөппүттэр кэлбиттэр этэ. Онно тэҥнээн көрдөххө, Саха сиригэр саллааттар уонна мотуруостар ийэлэрин кэмитиэтэ баара олус суолталаах эбит этэ. Мария Егоровна таһымнаахтык кэпсэтэр. Доруобуйатынан моһуогура сылдьар оҕону дойдутугар ыытары туруорсубута. Уолум сулууспалыыр кэмигэр сибээстэн сүтэн хаалар түгэннэрдээҕэ. Онуоха Мария Егоровнаҕа эттэхпинэ, быһаччы салалтаҕа тахсан, быһаарсан, уолум этэҥҥэ сылдьарын истэн, уоскуйарым. Атын эрэгийиэннэргэ тэҥнээтэххэ, олус күүстээх кэмитиэттээх, тирэхтээх эбиппит дии саныыбын. “Уол оҕо бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ салайыныахтаах, бэйэтин көмүскэниэхтээх” диэн этии баар эрээри, олоххо араас буолар. Хайа да төрөппүт оҕотун сүтэриэн, биир сыллааҕы сулууспа кэмигэр олоҕор улахан охсууну ылыан баҕарбат. Чаас, салалта да араас. Онон кэмитиэт олус наада.
Иван ЛЕБЕДЕВ:
– Уолум 2013 с. Уссурийскайга сулууспалыыр кэмигэр кэккэ ыарахаттары көрсөн, Саха сиринээҕи кэмитиэт көмөтүгэр наадыйбыппыт. Ол кэмтэн күн бүгүҥҥэ диэри сибээспитин быспакка, үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Москубаҕа сылдьан, Арассыыйаҕа баар кэмитиэттэртэн Воронеж куорат уонна Саха сирэ үчүгэйдик үлэлииллэрин итэҕэйбитим. Мария Емельянованы кытта Приморье куораттарынан хаста да сылдьыбытым. Төрөппүттэр бэйэбит да тиийэр түгэммитигэр, кэмитиэппитин бэркэ билэр буоланнар, үчүгэйдик көрсөллөрө. Оҕо туһугар киһи элбэҕи тулуйар. Егоровна арыт кимэн киирэн, арыт сымнаан, тирээбит быһыыттан-майгыттан холкутук тахсары сатыыр. Кэмитиэт үлэтэ суолталааҕын сүүһүнэн саллаат, кинилэр төрөппүттэрэ туоһулуубут. Бу үлэ өйөнүөх тустаах. 30 сыллаах бэлиэ кэрчик кэминэн кэмитиэт үлэһиттэригэр, бары саллааттарга, ийэлэргэ, аҕаларга итии эҕэрдэбин тиэрдэбин!
Дмитрий АРТЕМЬЕВ:
– Саллааттар уонна мотуруостар ийэлэрин кэмитиэтин кытта үлэлэспитим уонча сыл буолла. Биир сыл Мария Егоровна “ыһыах ыһарбытыгар алгыска көмөлөс” диэн ыҥырбыта. Ити сырыынан бүтэр санаалааҕым да, саллаат оҕолор үөрэллэриттэн-көтөллөрүттэн өрө көтөҕүллэн, барсыбытым эрэ баар буолар. Байыаннай олох – уйаны-хатаны быһаарар улахан тургутуу. Ити кэмҥэ киһи омугун уратытын олус дириҥник ылынар, өйдүүр, сыаналыыр. Оҕолор истибит сахалыы саҥаларын, ырыаларын-тойуктарын, алгыстарын олохторун тухары иҥэринэллэр. Мин санаабар, бу боппуруоска аҥаардас уопсастыбаннай тэрилтэ эрэ буолбакка, бырабыыталыстыбаттан саҕалаан министиэристибэлэргэ тиийэ ылсан үлэлэһиэхтэрин наада.
Биирдэ эрдэттэн үлэспиппит үрдүнэн байыаннай хараабылга киллэрбэтилэр. “Ыраахтан кэллибит, саатар, аҕыйах мүнүүтэҕэ оҕолорбутун кытта көрүһүннэриҥ” диэн көрдөстүбүт. Хос биэрбэтилэр. Ол да буоллар сиэр-туом ыытаары таҥынным. Кэлбиттэрэ – биһиги алгыспытын ыытан, оһуокайдыы сылдьабыт. Кинилэр да буолбуттарын иһин, тохтото сатаабатахтара. Көрсүһүүлэр үксүн чаас кулуубугар буолааччылар. Түмүгэр оһуохайдыыбыт. Онно уолаттарбыт “аны билигин плацка тахсыаҕыҥ, атын омуктар көрдүннэр” диэн, ортотугар Сахабыт сирин былааҕын туруоран, оһуохайдааччыбыт. Ону атын омук саллааттара көрөн олус сөҕөөччүлэр, мэктиэтигэр, сирэйдэрэ-харахтара уларыйааччы. Бэйэтэ туһунан култууралаах, сиэрдээх-туомнаах, уолаттарын туһугар кыһаллар норуот инникилээҕин хайа баҕарар киһи өйдүүр.
Ханна даҕаны быстах сылдьан ааһар ыалдьыттарбыт. Биһиги дьиэлиэхпит, оттон оҕолор хаалыахтара. Чаас олоҕо-дьаһаҕа, ис туруга араастаах. Онон инникини, уһуну-киэҥи санаан, хайдахтаах да мөлтөх чааска бэйэ бодотун тардынан, култуурабытын көрдөрөн, чиэстээхтик сылдьан ааһааччыбыт. Соһуйуохпут иһин, кэлэр сырыыга биллэрдик тупсан, оҕолор сэргэхсийэн көрсөөччүлэр. Ол аата сырыыбыт мээнэҕэ буолбатах. Кыралаан да буоллар, улахан үлэ барда. Кэмитиэт 30 сыллаах үбүлүөйүнэн Мария Егоровнаҕа, улуустарга үлэлиир филиалларга, араас кэмҥэ сулууспалаабыт, сулууспалыы сылдьар саллааттарга, кинилэр ийэлэригэр эҕэрдэбин тиэрдэн туран, үтүө доруобуйаны баҕарабын.
Быйыл олунньу ыйга кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Мария Емельянованы кытта мин эмиэ Приморье куораттарынан сылдьан кэлбитим. Хас да байыаннай чааска саха уолаттарын көрсөн, эписиэрдэри кытта кэпсэтэн, кэмитиэт хайдах быһыылаахтык үлэлиирин илэ көрөн, тус санаабын хаһыат ааҕааччыларын кытта үллэстибитим, инстаграмҥа аһаҕас эпиири тэрийбитим. Онон бу этиллибити толору туоһулуубун. Этиллэрин курдук, аҕыйах ахсааннаах норуокка хас биирдии киһи олоҕо суолталаах. Матырыйаал бэлэмнэнэр кэмигэр Мария Егоровна эмиэ байыаннай чаастарынан сылдьара. Саха саллаата туруктаах, тирэхтээх буоларыгар үлэ салҕанар.
Оксана ЖИРКОВА
