Саха сирин Суруналыыстарын сойууһун көҕүлээһининэн (бэрэссэдээтэл Галина Бочкарева) норуоттар икки ардыларынааҕы пресс-тур диэн суруналыыстарга тас дойдуларга бэрт сэргэх бырагыраамалаах айан оҥоһуллар. Биир бэйэм аан бастакы пресс-турга Кытайга баран кэлбиттээхпин. Оттон быйыл 22 суруналыыс үһүс пресс-турга – киэҥ нэлэмэн кумах куйаар истиэптээх, бэрт сөҕүмэр Монголия дойдутугар баран кэллилэр. Ол сырыы туһунан Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, Бүлүүтэҕи колледж уһуйаччыта, уопуттаах айанньыт Светлана Мытник кэпсииригэр көрдөстүм. Ону сэргээн ааҕыҥ.
Монголия СМИтэ
Монголия, уопсайынан, арҕааҥҥы дойдулар курдук үксэ чааһынай бас билиигэ барбыт эбит. Онно мэдиссиинэ, оскуола, дьыссаат үксэ төлөбүрдээх. Ити – дойду кыаҕын көрдөрөр. Ол курдук, көрдөрөр-иһитиннэрэр эйгэлэрэ эмиэ үксэ чааһынай, тутулуга суох. Кинилэри ким да хааччахтаабат, быһата, көҥүл тыл бэриллэр эбит. Национальнай тэлэбиидэнньэлэрэ судаарыстыбаннай эбит. Ол бөдөҥ тэрилтэни саха сыдьааннаах (эбэтэ саха эбит) бэрт киирбит-тахсыбыт 40-тан тахсан эрэр дьахтар салайар.Лувсандаш Нинжжамц диэн ааттаах. Кини ийэтинэн эбэтин 5-6 саастааҕар Монголияҕа аҕалбыттар. Лувсандаш нууччалыы үчүгэйдик билэр. Арай төрүттэрин туһунан соччо билбэт эбит. Киһи сааһыран истэҕин ахсын төрдүн-ууһун билэргэ дьулуһар. Ол сиэринэн Лувсандаш эмиэ саха аймахтарын туһунан хасыһан билэр соругу туруоруммут. Саха сиригэр Ульяна, Галя, Надя диэн эдьиийдэрдээҕин кэпсээтэ. Монголияҕа сылдьарбыт былаһын тухары, көрсүбүт дьоммут бары Лувсанджи туһунан бэрт истиҥник ахталлар, кини булар-талар талааныгар, өйүгэр улаханнык сүгүрүйэллэр. Хотун чыыннаах дьахтар биһигини, биир дойдулаахтарын, көрсөн, олус үөрдэ, ытыс үрдүгэр сырытыннарда. Олус аныгылыы көрүүлээх салайааччы эбит. Тэлэбиидэнньэ үлэһиттэрин оҕолоругар анаан хонтуораларын бастакы этээһигэр оҕо уһуйаанын арыйбыт. Инньэ гынан сарсыарда 8 чаастан киэһэ 20 чааска диэри уһуйаан үлэлиир. Киэһээҥҥэ диэри үлэлиир дьон оҕолорун харахтарын далыгар сырытыннараллар. Аны уһуйаан оҕолоруттан хайаан даҕаны солбуйар кыахтаах, таһымнаах каадыр тахсыа диэн бүк эрэллээхтэр. Дьэ, онно ким да саарбахтаабат.
Чааһынайдары уонна судаарыстыбаннайдары ааҕан туран, Монголияҕа 200-тэн тахса хаһыат, сурунаал тахсан тарҕанар. Олортон саамай бөдөҥнөрө – “Өнөөдөр” (“Бүгүн”), “Өндрийн сонин”, “Унэн”, “Зуны мэдээ”. “Өндрийн сонин” диэннэрэ уруккута судаарыстыбаннай эбит, билигин чааһынай буолан турар. Нэдиэлэҕэ 5-тэ 30 тыһ. ахсаанынан тахсар. Онно Интэриниэт хаһыаттыын холбоон 97 киһи үлэлиир эбит. Уопсайынан, биир национальнай араадьыйа уонна тэлэбиидэнньэ уонна сүүһүнэн чааһынай телеканал баарын кэпсииллэр. Били саха эбэлээх салайааччылаах тэлэбиидэнньэлэрэ ССРС көмөтүнэн баар буолбут. Билигин ол кэмнээҕи тэриллэрэ түмэл эспэнээтэ буолан туралларын көрдүбүт. Ол саҕаттан билигин 193 миэтэрэлээх телебашня үлэлии турар диэтилэр.
Нэдиэлэҕэ биэстэ биир чаас устата нуучча тылынан араадьыйаҕа анал биэрии тахсарын, онно, сүрүннээн, Арассыыйа сонуннарын эҥин кэпсииллэрин эттилэр. Араадьыйа иһинэн “Кыһыл хаалтыс” диэн ааттаах оҕолор хуордара биһиэхэ анаан хас да ырыаны, ол быыһыгар нууччалыы "Катюшаны" монгуол тылынан ыллаан доргуттулар.
Суруналыыстарын сойууһун бэрэсидьиэнэ эдэркээн миллиардер киһи эбит. Үптээх-астаах киһи быһыытынан суруналыыстарын бэйэтин харчытынан сүрдээҕин өйүүрүн, дьиэнэн кытары хааччыйбытын махтана этэллэр.
Монголия сахаларыныын көрсүһүү
Улаан-Баатарга Саха сириттэн төрүттээх биир дойдулаахтарбытын кытары атах тэпсэн олорон бэрт истиҥ көрсүһүүгэ кэпсэттибит. Сэбиэскэй кэмҥэ Монголияны кытары ыкса сибээстээх дойду буоллахпыт дии. Инньэ гынан Дьылҕа Хаан ыйааҕынан бу киэҥ нэлэмэн истиэп дойдутун иккис төрөөбүт дойду гынан олорор саха дьахталлара бааллар. ¥лэ күнэ үгэннээн турдар да, көрсүһүүгэ быыс булан 10-ча саха кэлбит. Саха-монгуол алтыһыытын уопсастыбата диэн түмсүүлээхтэр. Ону төрүттээччи уонна салайааччы Балжаннямын Амаржаргал диэн дьахтар буолар. Кини Саха сирин кытары ыкса ситимнэспитэ 12 сыл буолбут. Аан бастаан Дьокуускайга Туймаада ыһыаҕар 2006 сыллаахха кэлэ сылдьыбыт. Онтон 2016 сыллаахха “Күннээх таба” диэн норуоттар икки ардыларынааҕы бэстибээлгэ кэлэ сылдьыбыт.
Көрсүһүүгэ Сарантуяа диэн Монголия аатырбыт ырыаһыта, Примадонната ийэтиниин – 78 саастаах Татьяна Иннокентьевна Михайловалыын бааллара. Сарантуяа ийэтэ Горнай Мытааҕыттан төрүттээх. Кини Иркутскайга устудьуоннуу сылдьан Галсанжамцын Батмунхтуун көрсөн, ыал буолан, Монголияҕа көспүт. Сарантуяа 80-с сыллартан монгуол эстрадатыгар кимэн киириэҕиттэн билиҥҥээҥ²э диэри “Королева музыки”, "20-с үйэ бастыҥ ырыаһыта" диэн аатыра сылдьар. Тас дойдуларынан киэҥник биллэр Монголия үтүөлээх артыыһа. Бастаан монгуоллуу эрэ ыллыыр эбит буоллаҕына, билигин нууччалыы, аангылыйалыы иҥнибэккэ ыллыыр. 2015 сыллаахха Саха сиригэр ыһыахха сахалыы ыллаан соһуппут.
Розалия Ивановна Антонова диэн университекка нуучча тылын үөрэппит, билигин биисинэһинэн дьарыктанар биир дойдулаахпыт баара. Бүлүүттэн төрүттээх Надежда Кирилловна Иванова сааһын тухары тэхиниичэскэй университекка аангылыйа тылын үөрэппит, билигин биэнсийэҕэ олорор. Надежда Кирилловна 3 оҕолоох. Бары ыаллар. Уола -- Австралияҕа, улахан кыыһа Айта Францияҕа олороллор. Сахалар төһө да дойдуларыттан ыраах тэлэһийэн олордоллор, бэйэ-бэйэлэрин кытары ыкса билсэллэр, төрөөбүт тылларын умнубаттар. Сыл ахсын ыһыах ыһаллар. ГУРУ диэн сиргэ А.К. Павлов анаан-минээн сэргэ туруорбут. Биһиги онно тиийэн салама ыйаатыбыт, сирбитин-уоппутун аһаттыбыт, алгыстаатыбыт. Бу сыл от ыйыгар онно ыһыах ыһаары бэлэмнэнэллэр. Онно Үөһээ Бүлүүттэн тэрийэр улахан дэлэгээссийэни күүтэллэр эбит.
Монголияҕа консульствоны салайан олорбут биир дойдулаахпыт Александр Васильевич Мигалкины олус истиҥник ахталлар. Кини баар буолан дойдуларын кытары ситимнэрэ быстыбакка турарын кэпсииллэр.
“Азия оҕолоро”
Бастакы бэрэсидьиэммит олохтообут “Азия оҕолоро” алтыс төгүлүн ыытыллар. Норуоттар икки ардыларынааҕы Оонньуу 2020 сылга Улан-Баатарга буолуохтаах. Биһиги тиийэ сырыттахпытына, Оонньуулары ыытыы дириэксийэтин салайааччы Дмитрий Глушко баара. Кинини кытары көрсөн мунньахтаатыбыт. Ааһан иһэн көрдөххө, уулуссанан сырыттахха, “Азия оҕолорун” туһунан санатар туох эмэ былакаат эҥин баарын көрбөтүбүт. Быһата, эрэкэлээмэ уонна пиар хампаанньата ыытылыбатын кэриэтэ. Баҕар, кэмэ эрдэ буолуо. Глушко этэринэн, билигин министиэристибэ таһымыгар кэпсэтии буола турар. Монгуоллар итинник улахан таһымнаах күрэхтэ´иини ыытар уопуппут кыра диэн билинэллэр. Инньэ гынан Саха сирин баай уопута туһанылларыгар кимиэллээх үлэ барара эрэйиллэр курдук.
Социальнай эйгэ
Монголияҕа мэдиссиинэ, оскуола, университет -- барыта төлөбүрдээх. Биһиги уруккута сэбиэскэй-партийнай оскуолаҕа үөрэммит интэлигиэнсийэ тэрийбит Их Засаг диэн дьыссааттаах, оскуолалаах университекка сырыттыбыт. Монгуоллар үөрэхтэрин систиэмэтэ биһигиттэн соччо уратыласпат курдук. Оҕолор оскуолаҕа 12 сыл үөрэнэллэр. Монгуол ыала оҕону таҥара курдук көрөр. Биэс сааһыгар диэри атаахтатан, улаханнык туохха да күһэйбэккэ иитэллэрин, дьэ, ол кэнниттэн үлэҕэ, олоххо батыһыннара сылдьан үөрэппитинэн баралларын кэпсииллэр.
Тоҕо эрэ урут монгуоллар сайдыыта суохтар диэни киһи истэр этэ. Оттон бу сырыыга тэтимнээх сайдыыга барбыт, салгынныын, тыаллыын көҥүл улуу дойдуну көрдүм. Түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит ураты менталитеттарын ыһыктыбакка, атын омугу төрүт үтүктүбэккэ олорор норуот эбит. Куорат, тыа дьоно диэн уларыйа-тэлэрийэ сатаабакка, омук быһыытынан бэйэ бодолорун тута сылдьаллар, бэл диэтэр, омуктуу моһуоннаах дьиэлэрин уһаайбатыгар хастыы да юрталарын туруоран, сөбүлээн олороллор эбит. Монгуоллар ханнык да глобализацияҕа бэриммэккэ, өбүгэлэриттэн илдьэ кэлбит баай култуураларын тута сылдьаллар.
Уулуссаҕа умнаһыттыы сылдьар киһини көрбөккүн. Итирик да киһи көстүбэт. Ый бастакы күнүгэр дойду үрдүнэн ханна да арыгы атыыламмат. Ол эбэтэр, ый саҥатыгар дьону “бэлэмнииллэр” быһыылаах. Суол быраабылата эҥин диэн суоҕун кэриэтэ, массыыналар сырыылара дохсун. Ким хайдах сатыырынан сылдьар курдук. Ол да буоллар туох да улахан быһылаан тахсыбат. Оптуобустар бастакы лииньийэнэн сылдьаллар, онон суолга хаайтарбаттар. Нэдиэлэ күннэринэн көрөн араас нүөмэрдээх массыыналар тахсыбаттарын да үрдүнэн, массыына элбэҕэ сөхтөрөр.
Бары оскуолаҕа нуучча, аангылыйа тылын биридимиэт быһыытынан үөрэтэллэр.
АХШ, Кэриэйэ, Европа дьоно балай эмэ бааллар эбит. Кытайдар соччо суохтар. Быйыл Монголияҕа Туризм сылын биллэрбиттэр.
Тыа хаһаайыстыбата
Монголия экэниэмикэтин биир сүрүн салаата тыа хаһаайыстыбата буолар. Монголияҕа 3 мөл. тахса киһи олорор эбит буоллаҕына, сылгы-сүөһү, тэбиэн, як, коза, хой уопсай ахсаана 60 мөл. кэриҥэ. Ол аата биирдии монгуолга 19 төбө тиксэр. Инньэ гынан, омуннаабакка эттэххэ, эт, үүт диэн ыһылла сытар. Дьэ, киһи салгыар диэри эти сиэтэллэр. Ол да иһин быһыылаах, монгуоллар киппэлэр, бөдөҥнөр. Чингисхан, оннук киппэ аармыйалаах буолан, аан дойдуну баһылаабыт быһыылаах диэх курдук.
Монголияҕа маны таһынан сир баайын хостооһун сайдар эбит. Ньиэп, гаас, чох, энэргиэтикэ, чэпчэки бырамыысыланнас күүскэ сайдыбыт.
Монголия сирин-уотун 41 %-нын кумах куйаар ылар. Би´иги ол кумах куйаары илэ харахпытынан көрөөрү, Илиҥҥи Гобига тиийэ сырыттыбыт. Аны туран, кэлэн истэхпитинэ, кумах буурҕатыгар түбэстибит. Ол буурҕаларын монгуоллар “туйрэн” дииллэр эбит. Хата, чайнойга аһаан бүтэн айаннаары истэхпитинэ саҕаламмыта. Гобига түбэспиппит эбитэ буоллар, кумахха балачча ытыллыа этибит дэстибит. Эмискэ күүстээх тыал түстэ, кумах өрө ытыллан таҕыста, кытархай өҥнөөх истиэнэ курдук буолла, киһи тугу да булан көрбөт үлүгэрэ. Дьоҕус тутуулары таах охтортоон кэбистэ. Хас саас ахсын маннык буолар эбит. Урукку сылларга отой сэдэхтик, сылга 5-6 эрэ түһэр буоллаҕына, кэлин 100-кэ тиийэр дэһэллэр. Улахан туйрэн экэниэмикэҕэ хоромньута улахан эбит. 2008 сыллаахха 46 киһи өлүүлээх алдьархай тахсыбыт. Монголия айылҕата биһиэхэ күүһүн, ураты дьиктитин көрд³рбүтүн махтана санаатыбыт.
Монгуоллар сиргэ олус ураты сыһыаннаахтар. Сири алдьатары, бааһырдары сөбүлээбэттэр, онон даачаҕа оҕуруот аһын эҥин олордооччу ахсааннаах эбит. Улаан-Баатарга тиийбитим кэннэ билэр дьоммут эбэлэрэ, 83 саастаах монгуол эмээхсинэ өлбүт этэ. Олор кэпсээбиттэринэн, киһи өллөҕүнэ, нэдиэлэ1,3,5 эрэ күннэригэр таһаарар, сарсыарда эрдэ көмөр үгэстээхтэр эбит. Тахсар күнэ итэҕэллэрин быһыытынан туох эмэ мэһэйдэрдээх буоллаҕына, өлүк 7 да күн хараллыбакка сытыан сөп диэн салыннардылар. Ахтыы сиэрэ-туома 49-с күнүгэр ыытыллар үһү.
Монголия туһунан бэрт кылгастык быһыта-орута кэпсээтэххэ итинник.
Дмитрий ИВАНОВ.
Светлана Павлова хаартыскалара
Сэҥээриилэр