Арассыыйа Бэчээтин күнүн көрсө, улуус хаһыаттарыттан бүгүҥҥү күҥҥэ хайдах үлэлии олороллорун, туох кыһалҕалаахтарын, ситиһиилээхтэрин ыйыталастыбыт.
Анна ПОСЕЛЬСКАЯ, "Таатта" хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ:
Үлэ элбэх, былаан баһаам
– Билиҥҥи кэмҥэ бэчээт эйгэтин ыыра кэҥээн, бириэмэ ирдэбилинэн, саҥалыы киэбинэн үлэ элбэх.
"Сахабэчээт" судаарыстыбаннай автономнай тэрилтэ Стручкова Ньургуйаана Михайловна салалтатынан, "Таатта" хаһыат ааҕааччыларга сонуну кумааҕы хаһыат эрэ курдук буолбакка, куйаар ситиминэн инстаграм, бассаап, саайт нөҥүө тиэрдэргэ үлэлиир. Бу үлэ ньыматын сүнньүн баһылаан, салгыы кэпсээн, көрдөрөн тиэрдиигэ үлэлэһэр сыал турар.
Боростуой тылынан быһаардахха, киинэ, араадьыйа, хаһыат үлэтин сатабыллара улуус хаһыатын былааныгар киириэхтээх.
Бу инниттэн СӨ Сибээһин министиэристибэтэ, "Сахабэчээт" салалтата бары улуус хаһыаттарын тэрилтэлэригэр саҥа көмпүүтэртэн саҕалаан, айфон төлөпүөҥҥэ тиийэ хааччыйдылар.
Онон үлэлииргэ усулуобуйа тэрилиннэ. Манна даҕатан эттэххэ, салалтабыт көмөтүнэн үлэлиир дьиэбит усулуобуйата тупсарылынна.
"Таатта" хаһыат кэлэктиибэ 2021 сылга судаарыстыба сорудаҕын бары көрүҥнэргэ толордо.
Хаһыат тыла-өһө уу сахалыы ыраас, хомоҕой буоларыгар, хаһыат тылыттан норуот дьылҕата тутулуктааҕын өйдөөн, бу хайысхаҕа өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарын ырытыыга тэрээһини көҕүлээн ыыппыппыт.
Хаһыат бу сылларга анал бырайыактарынан үлэлээн, ол түмүгэр кинигэлэри бэчээттээтэ. Элбэх холобуртан аҕыннахха, Иван Иванович Бочонин сүрүн санаатынан, улуустааҕы кииннэммит бибилэтиэкэ үлэһиттэрин кытта "Аартыгы арыйааччылар" бырайыакка Тааттаттан төрүттээх саха бастыҥнарын чинчийэн, биобиблиографическай ыйынньыгы бэчээттээбиппит. Ааспыт сылга бу кинигэбитин учууталлар көмөлөрүнэн, педагогическай үлэ бэтэрээнэ Владимир Семенович Андросов көмөтүнэн, нууччалыы тылынан тылбаастатан бэчээттээтибит.
"Таатта ытык дьоно" сиэрийэ аһаммыт бартыыйынай бөдөҥ салайааччы Алексей Егорович Турнин, кыраайы үөрэтээччи Егор Дмитриевич Андросов ааттарын үйэтиттибит. "Сир түннүгэ" кинигэбитин куар-кодунан ситэрдибит. Билигин бу сиэрийэҕэ норуот эмчитэ Михаил Фомич Чашкин туһунан кинигэ оҥоробут.
Бөдөҥ судаарыстыбаннай диэйэтэл, суруйааччы, бөлүһүөк, норуот уола Платон Алексеевич Ойуунускайга аналлаах элбэх үлэлээхпит: өҥнөөх сурунааллар, "Ойуунускай уонна мин улууһум" уо.д.а. бырайыактар, норуот суруйааччыта Семен Андреевич Попов-Сэмэн Тумат "Норуотун соргутун түстэспитэ", СӨ Национальнай архыыбын сүрүн архиограба Александр Александрович Калашников хомуйбут матырыйаалларынан Сэмэн Туматтыын "Был я сыном народа..." оҥоһуллубут кинигэ.
Ааспыт сылга биир сонун үлэбит – үлэ бэтэрээннэрэ, муора флотун буойуннара Николай Николаевич Колодезников, Егор Дмитриевич Петров Тааттаттан муораҕа сулууспалаабыт дьоммут тустарынан үлэлэрин бэчээттээбиппит буолар.
Барытын ахтар кыаллыбат, ол эрэн бу үйэтитии үлэҕэ, биир хаһыат эрэдээксийэтин кыаҕа сэмэйинэн, оҥоһуллубут үлэ тарҕаныытыгар күүс-көмө наадатын бэлиэтиэхпин баҕарабын.
Хаһыаты сурутууга почтаттан ураты эрэдээксийэҕэ кэлэн ылыыга сурутуу, быйыл СӨ Судаарыстыбаннай мунньаҕын (Ил Түмэн) дьокутаата Виктор Николаевич Лебедев өрөспүүбүлүкэҕэ Ийэ сылынан 20 ыал ийэлэригэр анаан хаһыакка сурутууну бэлэхтиир бачыымы көтөхтө. Урукку өттүгэр үлэ бэтэрээнэ Михаил Лукич Архипов көҕүлүүрүн махтана саныыбыт.
Түмүккэ, Бэчээт күнүнэн бары бэчээт үлэһиттэрин, уопсастыбаннай кэрэспэдьиэннэрбитин эҕэрдэлээн туран, "Таатта" хаһыакка өр сылларга сүрүн эрэдээктэринэн үлэлээбит Дмитрий Николаевич Павлов суруйан хаалларбыт санааларын тиһэбин:
Хаһыатчыт үлэтэ түбүктээх,
Дьон-норуот санаатын түмүөхтээх.
Хаһыатчыт үлэтэ эппиэттээх,
Кылбайар кырдьыгы этиэхтээх.
Юлия Алексеева «Сунтаар сонуннара» хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ:
–Олохпут күннэтэ балысханнык сайдар. Ханнык баҕарар хаһыат ааҕааччылара, кистэлэ суох, биллэ аччаатылар. Бу сүрүнэ туохтан буолара биллэр – интэриниэт. Маны сэргэ, куйаар киэҥ киэлититтэн ааҕааччы чопчу бэйэтигэр наадалаах информациятын булара уустук, онон "кумааҕыттан" (хаһыат, сурунаал, кинигэ) бэйэтин билиитин-көрүүтүн хаҥатыан баҕалаах дьон син биир баар.
"Сунтаар сонуннара", кэм ирдэбилинэн, саҥа сүүрээннэри киллэрэргэ бу 2021 сыл алтынньытыттан күүскэ үлэлэһэбит. Ол курдук, хаһыаппыт ис хоһоонугар улахан болҕомто ууруллар, ордук саха тылыгар-өһүгэр. Ааҕааччы бу "Сунтаар сонуннарыгар" тугу ааҕан-көрөн бэйэтигэр туһаныан сөбүй диэн ыйытыыны бастакы туруорабыт. Алтынньыттан саҥа балаһалары киллэрдибит. "Төрөөбүт тылбыт кэрэтиэн!" – манна саха баай ис хоһоонноох, умнулла быһыытыйбыт уо.д.а. тылларын билиһиннэрии, "Ааҕааччы, эйиэхэ анаан, аах, туһан!" тустаах салааларынан эспиэрдэр, исписэлиистэр хоруйдара, сүбэлэрэ, саха сиэрэ-туома, "Нэдиэлэ тиһиктэрэ" уо.д.а. Манна даҕатан эттэххэ, ыччаты уонна нэһилиэктэртэн суруйар дьоҕурдаах дьону кытта үлэни күүһүрдэр былаан баар. Улуус тэрээһиннэриттэн, сэргэх дьону кытта кэпсэтиилэри кылгас ыстатыйаларга куар-коду оҥорон туруорабыт. Онон ааҕааччы, ыстатыйаны ааҕан, аны видеотун, хаартыскаларын тута төлөпүөнүгэр көрүөн сөп. Бу саҥа саҕалааһын улахан сэҥээриини ылла.
Билигин төһө даҕаны улууспут хаһыата инстаграм, саайт, ютуб курдук интэриниэт таһаарыылардааҕын иһин, хаһыат таһыма үрдүк буоларыгар кыһанабыт. Мин тус санаабар, хаһыат диэн сахабыт тылын саамай сүмэтин илдьэ сылдьааччы буолар. Онон хаһыат хас биирдии үлэһитэ элбэхтик ааҕан, хаһыат суруналыыстара кэмиттэн кэмигэр саха тылын таба туһаныыга эбии үөрэнэн, билиилэрин хаҥатан иһиэхтээхтэр. Ону тэҥэ, Сахабыт сирин бары хаһыаттарын ый ахсын ырытан, илдьиритиһэн, туохха болҕомто ууруллуохтааҕын кэпсэтиһиллиэхтээх. Интэриниэт таһаарыыларбытын сөпкө туһанан, ааҕааччыларбытын кытта сибээстээх буоларбытыгар толору кыах баар. Кинилэр хаһыакка тугу ааҕыахтарын баҕаралларын социальнай ситимнэрбит нөҥүө туһааннаах тиэмэлэри таһааран талларан, ыйытыктары оҥоруохпутун сөп. Былаан элбэх...
Биһиги омук быһыытынан киэн туттуубут – төрөөбүт тылбыт, оттон хаһыат суруналыыһа бу тылы харыстааччы, тэнитээччи, кэлэр көлүөнэҕэ тиксэрээччи буолар. Онон хайаан да билиитин-көрүүтүн күннэтэ хаҥаттыахтаах.
Наталья ПОПОВА, Уус Алдан улууһун “Мүрү саһарҕата” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ:
Уус Алдан хаһыата саҥа үрдэлгэ
– Сыл бүтүүтэ – ханнык баҕарар эйгэҕэ түмүктэри таһаарар, ситиһиллибэтэҕи бэлиэтээн, кэлэр кэмҥэ саҥа былааны торумнуур эппиэттээх кэм. Ол да быһыытынан, биһиги эмиэ сыл ахсын үлэбитин ырытар, ситиһиилэрбитин билиһиннэрэр уонна үлэбитигэр саҥаттан-саҥаны киллэрэргэ соруктары туруорар үтүө үгэстээхпит. Ааспыт 2021 сыл эрэдээксийэбит үлэтигэр үгүс ситиһиилээх буолла. Олортон биир саамай киэн туттарбыт – СӨ Суруйааччыларын сойууһа, суруйааччылар ассоциацияларын өйөбүллэринэн ыытыллыбыт – “Кинигэ-2020” куонкуруска “Культура Усть-Алданского улуса: истоки и современность” кинигэбитинэн кыттан, икки сүрүн номинацияттан “Сыл таһаарааччыта” номинацияҕа кыайыылааҕынан ааттаммыппыт.
Ону таһынан, хаһыат эппиэттиир сэкирэтээрэ – Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ Екатерина Захарова – ааспыт 2020 сылга тэрийбит “Аһаҕас сүрэхтэн” аахсыйатынан Саха сирин Суруналыыстарын сойууһун “Түмүктээх үлэтин иһин” бириэмийэтин лауреатынан ааттаммыта.
Аахсыйа чэрчитинэн, анал балаһаҕа олоххо араас ыарахан балаһыанньаҕа түбэспит элбэх оҕолоох, социальнай балаһыанньаларынан уустук усулуобуйаҕа олорор ыаллар тустарынан сырдатыллан, кинилэр олоххо дьулуурдара, тулуурдара холобур буолбута.
Ааспыт сыл биһиэхэ уопут атастаһыытыгар сыаллаах айан, кэлии-барыы сыла буолла. Ол курдук, сыл саҕаланыыта Томпо улууһун “Томпонский вестник” хаһыатын эрэдээксийэтигэр, онтон Горнай улууһугар “Үлэ күүһэ” уонна Таатта улууһун “Таатта” хаһыатын эрэдээксийэлэригэр ыалдьыттаабыппыт.
Бу эрэдээксийэлэргэ сылдьан, кинилэр үлэлэрин-хамнастарын билсэн, хас биирдиилэриттэн туох эрэ саҥаны, үлэбитигэр наадалааҕы билэн-көрөн кэлбиппит.
Эрэдээксийэбитигэр 2021 сылга икки дьоһуннаах үбүлүөйү бэлиэтээтибит. Ол курдук, 1935 сыллаахха хаһыаппыт бастакы нүөмэрэ тахсыаҕыттан 86 сыл ааста. Дьиҥэр, 2020 сылга хаһыаппыт 85 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиэхтээх этибит. Ону аан дойдуну аймаабыт хоруона хамсыга мэһэйдээн, тохтоторго күһэллибиппит. Ол да буоллар, 2021 сыл муус устарга “Аҕыс уон алта сыл ааҕааччылардыын бииргэ” диэн улахан тэрээһини ыытаммыт, дьоммутун-сэргэбитин кытары үөрүүбүтүн үллэһиннибит.
Хаһыаппыт ситиһиилээхтик түмүктэммит “Бэтэрээн ыра санаата” бырайыага үтүө бачыымнаах буолбута үөрдэр. Бырайыакпыт чэрчитинэн, Өлтөх нэһилиэгин олохтоохторун “Кыһыл кэккэ” түмсүүтүн көҕүлээһининэн, тыыл бэтэрээнигэр, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнигэр, кыраайы үөрэтээччи Иван Охлопков-Туймалыырапка олохтоохтор үп-харчы хомуйан, 9*7 миэтэрэ иэннээх дьиэни тутууга көмөнү оҥордулар. Бу дьиэ Иван Афанасьевичка биир дойдулаахтарын ытыктабылларын бэлиэтинэн, кэлэр сылга тосхойор үбүлүөйүн көрсө бэлэх буолла.
Оттон улууспут киинигэр – Мүрү нэһилиэгэр – бу бырайыагы дьаһалта өйөөн, тэрилтэлэринэн, түөлбэлэринэн уонна уопсастыбаннай түмсүүлэринэн анал аахсыйа биллэрбитэ. Онон кэскиллээх үлэбитигэр барыта улуус 18 нэһилиэгин дьаһалтатын баһылыктара, дьокутааттара, тэрилтэлэрэ кыттыыны ылан, үлэбитин толору өйөөбүттэригэр барҕа махталбытын тиэрдэбит.
Бу бырайыакпытын үүннээн-тэһииннээн үлэлэппит кэрэспэдьиэммит – суруналыыс Ольга Шепелева – Арассыыйа Бэчээтин күнүн көрсө СӨ суруналыыстарын Сойууһун бырабылыанньатын (бэрэссэдээтэл Г.А. Бочкарева) куонкурустарыгар “Түмүктээх үлэтин иһин” (“За результативность”) номинацияҕа лауреат үрдүк аатын ылла.
Ааспыт сылга ити курдук үлэлээн-хамсаан, эрэдээксийэбитигэр бэйэбит күүспүтүнэн ис-тас өрөмүөнү ыытан, толору хааччыллыыны киллэрэн, уотунан ититиигэ көһөн, сурутуу хампаанньатыгар икки аахсыйаны тэҥинэн тэрийэн, үлэ үөһүгэр сылдьабыт.
Ол курдук, 2021 сыл иккис аҥаарыгар сурутууга “Улуус хаһыатын ааҕабыт” аахсыйа нэһилиэк баһылыктарынан ыытыллан, уопсайа 18 нэһилиэк кыттан, бэйэлэригэр өр сылларга таһаарыылаахтык үлэлээбит бэтэрээннэрин “Мүрү саһарҕата” хаһыакка суруттарбыттара. Оттон 2022 сыл бастакы аҥаарыгар сурутуу хампаанньатын тэрийиигэ, эппиппит курдук, икки аахсыйаны тэҥинэн ыыттыбыт. “Биир дойдулаахпар – бэлэх сурутуу” аахсыйаҕа атын сирдэргэ олорор биир дойдулаахтарбыт төрөөбүт нэһилиэктэрин дьонугар-сэргэтигэр сурутуулары бэлэхтээтилэр. Онуоха аахсыйабыт кэҥээн-тэнийэн, улуус киинигэр үлэлии олорор тэрилтэлэр салайааччылара кыттыһаннар, бэтэрээн үлэһиттэрин эмиэ хаһыакка суруттулар. Итини таһынан, кэлэктииптэринэн сурутуу аахсыйата бэркэ ааста. Манна үөрэх, култуура эйгэтин үлэһиттэрэ көхтөөхтүк кытыннылар.
Сурутуу хампаанньатын тэрийии кэмигэр ааҕааччыларбыт почта үлэтэ мөлтөҕүн ыйаллар. Бу бүтүн дойду үрдүнэн баар кыһалҕа буоларын бары даҕаны билэбит. Онон кумааҕы хаһыат тираһа түһүүтэ, биир үксүн, почта үлэтиттэн улахан тутулуктаах. Дьон кэмигэр тиэрдиллибэт периодикаҕа сурутуон баҕарбат, ордук кытыы нэһилиэктэр итинник санаалаахтар. Оттон улуус киинигэр уонна чугас нэһилиэктэргэ биһиги сурутуу альтернативнай көрүҥүн тэрийбиппит хаһыс да сыла буолла. Бу көрүҥүнэн сурутууну бэйэбит ыытабыт, онно биһиэхэ нэһилиэктэр бибилэтиэкэрдэрэ уонна дьаһалталара көмө буолаллар. Ол курдук, нэдиэлэ ахсын саҥа тахсыбыт хаһыаты дьаһалталар ыллаттаран, ардыгар баһылыктар бэйэлэринэн кэлэн ылан, бибилэтиэкэлэригэр тиксэрэллэр. Манна сурутуу ити ньыматын киллэриэхпититтэн үлэлэһэр олус эппиэтинэстээх бибилэтиэкэрдэрдээхпит. Кинилэргэ барыларыгар улахан махталбытын тиэрдэбит.
Туйаара СИККИЭР.
