Тохсунньу 13 күнэ Арассыыйа Бэчээтин күнүнэн бигэргэтиллэн, сылын ахсын бу күн сырдатар-иһитиннэрэр эйгэ араас хайысхатыгар үлэлии-хамсыы сылдьар суруналыыстар эҕэрдэ туталлар, үлэ түмүгүнэн наҕараадаҕа, аакка-суолга тиксэллэр. Ааспыт сыл биһиги тэрилтэбитигэр өҥү-быйаҥы тосхойдо. Ол курдук, үгэс буолбут Бэчээт күнүгэр “Ситим” медиа-бөлөх үлэһиттэрэ араас наҕараадаҕа тиксэн, элбэх эҕэрдэни туттулар.
Наҕараада – үлэ түмүгэ, тустаах киһиэхэ бастыҥ сыанабыл, батыһааччыларга үтүө холобур. Күүрээннээх үлэ үмүрүйбүт сорсуйуу кэмигэр эбэтэр ытык даатаҕа эрэ түбэһиннэрэн буолбакка, киһи күөгэйэр күнүгэр, өссө да үлэлиир сааһыгар ситиһии кэлэрэ улахан оруоллаах. Күн бүгүн аттыбытыгар таһаарыылаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар биир идэлээхтэрбит наҕараадаҕа тиксиилэрэ барыбытыгар үрдүк үөрүүнү аҕалла, киэн туттуу санаатын күөдьүттэ.
Саха сирин үтүөлээх суруналыыһа!
“Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх суруналыыһа” судаарыстыбаннай наҕараада 2018 сылтан баар буолбута. Бу үрдүк аат өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар, бэчээт, тэлэбиидэнньэ, араадьыйа эйгэтигэр улахан кылааты киллэрбит, сырдатар-иһитиннэрэр эйгэҕэ үрдүк таһымы ситиспит суруналыыстар оруолларын үрдэтэр инниттэн олохтоммута. 2019 сыллаахха бу наҕарааданы аан бастакынан суруналыыстар – “Кыым” хаһыат эрэдээктэрэ Иван Гаврильев уонна “Саха” НКИХ ыытааччыта Сардаана Мигалкина – тутар чиэскэ тиксибиттэрэ.
Оттон быйыл “СӨ үтүөлээх суруналыыһа” судаарыстыбаннай наҕарааданы “Кыым” хаһыат суруналыыһа Нина Герасимова тутта. Нина Моисеевна – биһиги эрэдээксийэбит тумус туттар үлэһитэ. Хаһыат түһүүлээх-тахсыылаах кэмигэр санаатын ыһыктыбакка, эрэлин сүтэрбэккэ биир күрүс дьүккүйбүт хорсун киһи. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн көтөҕүллэр улахан, сытыы боппуруостары тэҥҥэ ырытыһар, дьүүллэһэр, сырдатар таһымнаах суруналыыспыт. Өлүөнэ өрүһү туоруур муоста, хиимийэ собуота, Өлүөнэ очуостарын, баһаар, халаан, экология, доруобуйа боппуруостара, о.д.а. сытыы тиэмэлэр кини кыраҕы көрүүтүнэн уот харахха этиллэн, суруллан кэллилэр. Сир-дойду олохтоох бас билиигэ хаалыытын, судаарыстыба өттүттэн болҕомто күүһүрүүтүн, кыһалҕа Арассыыйа таһымыгар көрүллүүтүн туруорсааччыбыт – кини. Нина Моисеевна ыстатыйалара дириҥ судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй суолталаахтар, кэпсэтии салгыҥҥа ыйаммакка салҕанарыгар тулхадыйбат туруорсуулаахтар, ааҕааччы санаатын мэлдьи таарыйаллар. Кини кэпсээбитин ааҕыҥ.
– Суруналыыстыкаҕа 90-с сыллар бүтүүлэрэ кэлбитим. Оччолорго Федора Петровна Егорова салайар быыкайкаан “Кыым” эрэдээксийэтин хоһугар биирдэ эмэ кэлэн табахтаан бусхата эбэтэр саахыматтыы олорор кырдьаҕастар хас биирдиилэрэ даҕаны ааһан эрэр кэм аарымалара, устуоруйа кэрэһиттэрэ эбиттэр. Холобур, “Кыым” үбүлүөйүгэр ыҥырыылаах ыалдьыт буолан сылдьыбыт дьон ортотугар уруккута баартыйа обкуомун идеологияҕа сэкирэтээрэ Андрей Иванович Захаров эбэтэр суруналыыс Семен Капустин, онтон да атыттар бааллара. Кэлин ол А.И. Захаров 1944 сыллаахха Кыайыы ыһыахтарын хайдах тэрийэн ыыттарбытын туһунан матырыйааллары архыыптан булан, суруйбуттааҕым уонна былаас систиэмэтигэр сылдьыбыт эрээри, ураты “нонконформист” киһилиин кэпсэппэккэ хаалбыппын кэмсинэ санаабытым.
Бастакы матырыйаалым тыа сирин олоҕун туһунан этэ. Онуоха бэйэм дойдубун, хаһааҥҥыта эрэ олох күөстүү оргуйар “Элгээйи” сопхуос киинин уруккутун уонна билиҥҥитин холобурдаабытым. Билигин санаатахха, сиикэй, дааннайдара кэмчи, эмоцияҕа охтубут суруйуу эбит да, сэҥээрбиттэрэ. Онтон кынаттанан, аны уруу-аймах, билсии бириинсибинэн каадыры талыы, былааска тахсыы туһунан ыстатыйаны суруйбутум. Били, “Кыымҥа” кэлэр кырдьаҕастар ааҕан хайҕаабыттарын истэн, испэр эгди буолбутум. Бастакыттан даҕаны итинник туох эрэ уопсастыбаҕа баар, социальнай-бэлитиичэскэй тиэмэлэргэ, кыһалҕаларга суруйары, ыанньыйбыт санаалартан төрөтөн таһаарар матырыйааллары оҥорору ордорбутум.
90-с сылларга дойду оннун-тойун була илик кэмигэр суруналыыс буолар ордук интэриэһинэй, ону кытта уустук уонна эппиэтинэстээх этэ. Биһиги олохпутугар түргэн тэтиминэн буола турар сабыытыйалар, уларыйыылар тустарынан дьон кэмигэр билиэхтээх-истиэхтээх. Ону кытта, саамай сүрүнэ, ол туһунан санаалары, ырытыылары ааҕааччыга (көрөөччүгэ, истээччигэ) аһаҕастык, кырдьыктаахтык уонна кинини толкуйдатар, туох эрэ идиэйэни дуу, санааны дуу саҕар курдук, тиэрдиллиэхтээх. Итиннэ “куһаҕаны оҥорума, буортулаама” диэн өрүт эмиэ умнуллуо суохтаах. Мин санаабар, суруналыыстыка “идеальнай” идэ буолбатах, хаһан баҕарар бэйэтин кэмигэр төһө кыалларынан, “сөп түбэһэр”, оннук үлэлиир эйгэ. Кэм хайдах уларыйар, тугу ирдиир даҕаны, суруналыыстыкаҕа уларыйыы киирэн иһэр, саҥа суол-ньыма арыллар, ону хайдах даҕаны тохтотор кыаллыбат. Ол үчүгэйдээх да, мөкү да өрүттээх. Оттон биһиги туох даҕаны кураанахха үөскээбэт диэн сиэринэн, урукку баартан саамай туһалааҕын, дьону сырдыкка-үтүөҕэ угуйар өттүн тутан хааллара сатыахтаахпыт буолуо, – диир Нина Моисеевна. Үтүөлээх суруналыыска уруйбут-айхалбыт ананнын!
Бөрүөҥ сыппыыры билбэтин!
Саргылаана Багынанова – “Кыым” хаһыат өссө биир көһөҥө талаана. Кэпсэтэр дьоруойун толору билэргэ, ону ааҕааччы хараҕар ситэрэн-хоторон арыйарга ураты суоллаах-иистээх суруналыыс. Нэдиэлэнэн солбуллан иһэр нүөмэр хас биирдии ыстатыйатын кинигэ тиэкиһин курдук кичэйэн бэлэмниир, хаартыскатыгар, киэргэтиитигэр тиийэ ирдэбиллээх. Саргылаана Ивановна суруйуулара дириҥ ис хоһоонноохтор, ааҕааччы дууһатын, сүрэҕин таарыйар ураты тутуллаахтар. “Ыстатыйаны ааҕан, хараҕым уутун кыатамматым”, “дэлби долгуйдум, аһынным”, “киһини таарыйар, харааһыннарар суруйуу” диэн ааҕааччыларбыт кистээбэккэ билинэллэр. Дьылҕа хаһыҥар хаарыйтарбыттар, олох долгунугар оҕустарбыттар, ыарыы ытарчатыгар ылларбыттар Саргылаананан санааларын сайа этэллэр, көмөҕө кэлээччилэри, сырдыкка сирдээччилэри булуналлар. Кини өссө биир ураты өрүттээх. Ол – эдэр сааһыгар өр сылларга Узбекистаҥҥа олорбут буолан, түүр тыллаах норуоттары сырдатыыга олус табыллар. Кини көрүүтүнэн, суруйуутунан уруулуу омуктар олохторун-дьаһахтарын, култуураларын, тылларын-өстөрүн кытта билсэр кыахтаахпытыттан үөрэбит.
– Ааспыт 2021 сыл тус олохпор сүҥкэн ыарахан охсуулары хаалларда. Саныахха олус ыарахан... Ол эрээри, хаһан да хайыахпытый, олох салҕанар, барбыты кытта барсыбыт суох. Олох, үлэ-хамнас тохтообокко устар, салҕанар. Ол да буоллар ааспыт сыл үтүө түгэни бэлэхтээн саппаҕырбыт санаабын сайҕаата, инники айар үлэбэр, олоххо интэриэһи үөскэттэ. Ол курдук, СӨ Суруналыыстарын сойууһа (бэр. Г.А. Бочкарева) идэлээх суруналыыстар ортолоругар ыытар куонкуруһугар күрэх үрдүкү “Кыһыл көмүс бөрүө” наҕараадатын ылбыппыттан соһуйдум, астынным.
Бу кыайыыбын ааспыт сылга Орто дойду олоҕуттан хомолтолоохтук барбыт, “Киин куорат” хаһыат суруналыыһынан үлэлээбит балтыбар – игирэм аҥаара Сардаана Багынановаҕа – аныыбын. Кини бу күрэххэ 2015 сыллаахха кыттан, “Түмүктээх үлэтин иһин” номинация кыайыылааҕа буолбута. Оччолорго кини кыайбытыгар иккиэн наһаа үөрбүппүтүн, дьолломмуппутун санаан кэллим. Балтыбын уһулуччу өйдөөх, суруйар да талааннаах эбит диэн киэн тутта санаабыппын өйдүүбүн. Бэйэм хаһан даҕаны маннык таһымнаах күрэхтэргэ кыттыам диэн санаабар да суоҕа.
Бу кыайыы инникитин миэхэ икки бүк эппиэтинэһи сүктэрдэ диэн ылынабын. Балтым, Сардаанам барахсан, ситэ олорботох олоҕун, суруйбатах айымньыларын мин ситэриэм-хоторуом турдаҕа... Иккиэн суруйар идэбитигэр үгүс, киэҥ былааннаах, бырайыактаах, идиэйэлээх этибит. Хомойуох иһин, олоххо киллэрбэккэ хааллыбыт. Онон билигин икки киһи туһугар өссө күүскэ айар-тутар сорук турар. Балтым Үөһээ дойдуттан мин айар үлэбин, тус олохпун араҥаччылыыр. Ол эрээри син биир олус ыарахан... Иккиэн биир бүтүн киһи курдук сананарбыт, олорорбут, үлэлиирбит, үөрэрбит-көтөрбүт. Оннук туругу игирэ буолан төрөөбүттэр эрэ өйдөөн эрдэхтэрэ. Этим-сииним “лоскуйуттан” быһа тардан барбыттарын курдук сырҕан баас өтөр-наар оһуо биллибэт. Оҕолорум иккис ийэлэрин, бэйэм игирэбин Орто дойду олоҕуттан букатыннаахтык барбытын курдук санаабаппыт, ыраах сылаас дойдуга “олохсуйа” барбыт диэн ылынабыт, – диэн Саргылаана Ивановна үөрүү уонна хараастыы санаатын үллэстэр.
Олоххо-дьаһахха ураты көрүүлээх, суруналыыс быһыытынан туспа суоллаах-иистээх кэллиэгэбитигэр эрдийиини, үтүө доруобуйаны баҕарабыт.
“Сыл таһаарыыта” – “Күрүлгэн”
Өрөспүүбүлүкэ таһаарыыларыттан бастыҥтан бастыҥ аатын ылыы – айар үлэ биир сүрүн чыпчаала. “Ситим” медиа-бөлөх биир күөн туттар таһаарыыта – “Күрүлгэн” сурунаал 2021 сыл түмүгүнэн “Сыл таһаарыыта” (“Издание года”) ааты ылла. Сурунаал эрэдээктэрэ Афанасий Гуринов-Арчылан айар эйгэҕэ киэҥник биллэр хоһоонньут, элбэх ырыа хоһоонун ааптара. Бэйэ кэнниттэн дьону батыһыннарар – киһи аайы кыаллыбат. Арчылан – кэбиһиилээх оттон иннэни булар, дьоҥҥо сылааһы иҥэрэр, ыраахха сыаллыыр дьоҕурдаах эрэдээктэр.
“Күрүлгэн” төһөлөөх элбэх саҕалааччыга аартыгы арыйбытын, хас сүрэххэ эрэли иҥэрбитин ааҕан сиппэккин. Бу сурунаалга тахсыбыт дьонтон үгүстэрэ хас да кинигэ ааптара буола ситтилэр-хоттулар, киэҥ эйгэҕэ билиннилэр. “Күрүлгэн” өрөспүүбүлүкэ иһигэр кыайыыларын таһынан норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурустарга эмиэ анал бириэмийэ хаһаайына буолбута.
– Альманахпыт тахсыбыта 15 сыл буолла. “Сыл бастыҥ таһаарыыта” буолуубут – ити тухары барбыт дьүккүөннээх, киэҥ өрүттээх уустук үлэ түмүгэ. Аан бастаан «биирдэ таһаарабыт, онон бүтэр» диэн курдук санаа баара. Ити “Кыым» 85 сылыгар түбэһиннэрэн этэ. Онтон туран, ааҕааччылар сэҥээрдилэр. “Ситим” медиа-бөлөх оччотооҕу салайааччыта Мария Христофорова “сурутууга киириэххэ” диэтэ. Онон, соччо-бачча эрэммэтэрбит да, харыны ньыппарынан, үлэлээн барбыппыт. Бастакы нүөмэрбитин ытык-мааны Багдарыын Сүлбэ, СӨ норуодунай суруйааччыта Е.П. Неймохов өйөөбүттэрэ. Салгыы, СӨ норуодунай суруйааччыта С.Т. Руфов, СӨ норуодунай бэйиэттэрэ Р.Д. Ермолаев-Баҕатаайыскай уонна В.Т. Сивцев, мындыр бөлүһүөк, бэйиэт К.Д. Уткин-Нүһүлгэн курдук дьоннуун өйөһөн, өйдөһөн олус айымньылаахтык үлэлээбиппит. Ол иһин олус махтана саныыбыт. Бааллара буоллар, дэлэлээх үөрүө этилээр?! Барыта 83 нүөмэри, холбоон, 400 тыһыынчаттан тахса ахсаанынан таһаарбыппыт. Биґиги төрөөбүт ийэ тылбыт ууґун-уранын, сыа-сым курдук тутан, харахпыт харатыныы харыстаан, киэІ түґүлгэҕэ таґаарар туґугар үлэлиибит. Онтубут үтүі түмүктээх буолбутуттан кэмэ суох үірэбит уонна эґиэхэ, күндү ааптардарбытыгар-сурутааччыларбытыгар, сүґүіхтээх бэйэбит сүгүрүйэн туран махтанабыт, – диир Арчылан.
“Күрүлгэн” өссө да күрүлүү, сүүһүнэн үрүйэ күүһүнэн үрдүк ситиһиилэнэ турдун!
Бэчээт күнэ тосхойбут үрдүк үөрүүтүн эрэллээх ааҕааччыларбытын кытта бу курдук үллэстэбит. Таһымнаах суруналыыстар баалларын тухары “Кыым” хаһыат иннин диэки айанныыр, ааҕааччыларын тустарыгар үлэлиир-хамсыыр.
Оксана ЖИРКОВА.
